فیض نجف جلد 2

سرشناسنامه: قاسم رحيمى ۱۳۵۱

عنوان و نام پديد آور: فيض نجف/ رحيم قاسمى

مشخصات نشر: قم: مجمع ذخاير اسلامى؛ مؤسسه تاريخ علم و فرهنگ، ۱۳۹۳

مشخصات ظاهرى: ۲ ج.: مصور.

شابك: دوره: ۹۷۸-۹۶۴-۹۸۸-۷۷۴-۶

ج. ۹۷۸:۱-۹۶۴-۹۸۸-۷۷۲-۲

ج. ۹۷۸:۲-۹۶۴-۹۸۸-۷۷۳-۹

وضعيت فهرست نويسى: فيپا

يادداشت: كتاب حاضر به مناسبت همايش بين المللى ميراث مشترك ايران و عراق منتشر شده است.

مندرجات: ج ۱. شاگردان مكتب شيخ محمد تقى نجفى صاحب حاشيه و شيخ محمد حسين صاحب فصول و شاگردان عالم ربانى حاج شيخ محمد باقر نجفى اصفهانى. - ج ۲. شاگردان عالم ربانى حاج شيخ محمد باقر نجفى اصفهانى

موضوع: مجتهدان و علما - ايران - سرگذشتنامه

موضوع: مجتهدان و علما - عراق - نجف - سرگذشتنامه

شناسنامه افزوده: همايش بين المللى ميراث مشترك ايران و عراق (نخستين: ۱۳۹۳ تهران و غيره)

رده بندى كنگره: BP ۵۵/۱۳۹۳۲ ۹ ف ۲ ق/

رده بندى ديويى: ۹۹۶/۲۹۷

شماره كتابشناسى ملى: ۳۷۳۶۱۵۲

ص: ۲

بسم الله الرحمن الرحيم

ص: ۳

ص: ۴

۱۶. احمد بن محمد على واعظ اصفهانى ۹۲

۱۷. ملا اسدالله زنجانى ۹۲

۱۸. حاج سيد اسماعيل صدر ۱۰۰

۱۹. حاج ملا اسماعيل بن ملا محمد نقنه اى ۱۰۶

۲۰. ملا اسماعيل حكيم بسطامى ۱۰۸

۲۱. ملا اكبر بن آقا جان نهاوندى ۱۰۹

۲۲. آخوند ملا محمد باقر فشاركى ۱۰۹

شاگردان آخوند ملا محمد باقر فشاركى ۱۳۴

۲۳. شيخ محمد باقر اصطهباناتى ۱۴۴

۲۴. آقا سيد محمد باقر درچه اى ۱۵۵

۲۵. شيخ محمد باقر ابرقويى ۱۶۵

۲۶. ميرزا محمد باقر حكيم باشى ۱۶۵

۲۷. حاج ميرزا بديع موسوى درب امامى ۱۶۷

شاگردان حاج ميرزا بديع درب امامى: ۱۸۰

۲۸. بهاء الدين محمد صدرالشريعة ۱۸۴

۲۹. شيخ محمد تقى آقا نجفى اصفهانى ۱۸۸

ميرزا محمد جعفر ميردامادى خوزانى ۱۹۰

۳۰. سيد جمال الدين رضوى عاملى قزوينى ۱۹۱

۳۱. سيد محمد جواد حسينى دهكردى ۱۹۲

۳۲. سيد محمد جواد حسينى كتابى ۱۹۳

۳۳. حاج سيد محمد جواد صدر عاملى ۱۹۴

۳۴. آقا سيد محمد جواد مسائلى تلواسكانى ۱۹۸

۳۵. جهانگيرخان قشقايى ۲۰۰

ص: ۶

۳۶. حاج ملا حبيب الله رئيس الواعظين ۲۱۴

۳۷. شيخ محمد حسن اصطهباناتى شيرازى ۲۲۱

۳۸. سيد محمد حسن بهشتى ۲۲۲

۳۹. حاج ملا حسن درّى ۲۲۲

۴۰. ميرزا حسن عراقى ۲۲۶

۴۱. ميرزا سيد حسن بن ابراهيم موسوى ۲۲۸

۴۲. آخوند ملا محمد حسين كرمانى ۲۳۳

۴۳. ملك الشعراء محمد حسين شيرازى عنقا ۲۴۱

۴۴. حاج آقا حسين بن احمد كرمانى ۲۴۳

۴۵. علامه ميرزا محمد حسين نائينى ۲۴۹

۴۶. آخوند ملا محمد حسين فشاركى ۲۵۹

۴۷. شيخ حسين شيروانى قمى ۲۷۷

۴۸. آخوند ملا حسين عماد الواعظين ۲۷۷

۴۹. حاج ميرزا محمد حسين مدرسه اى نطنزى ۲۷۸

۵۱. آقا سيد حسين لنجانى ۲۷۹

۵۲. شيخ محمد حسين بن محمد باقر نجفى اصفهانى ۲۷۹

ملا حيدر على اردبيلى اصفهانى ۲۸۰

۵۳. ميرزا حيدر على ميردامادى خوزانى ۲۸۱

۵۴. ميرزا محمد رحيم شيخ الاسلام ۲۸۳

۵۵. سيد عبد الرحيم بن عبد الكريم سدهى ۲۸۴

۵۶. حاج ميرزا رضا ملا باشى ۲۸۵

۵۷. حاج سيد محمد رضا رضوى خونسارى ۲۸۶

۵۸. ميرزا محمد رضا شيرازى خوزانى ۲۸۹

ص: ۷

۵۹. آقا سيد زين العابدين رضوى خونسارى ۲۸۹

۶۰. ملا زين العابدين نخعى گلپايگانى ۲۹۳

۶۱. سيد محمد شريف تقوى ونكى سميرمى ۲۹۵

۶۲. سيد شهاب الدين محمد تقى موسوى نحوى ۳۰۱

۶۳. سيد محمد صادق چهارسوقى ۳۰۳

۶۴. شيخ صفر على بن غلام على همدانى ۳۰۳

۶۵. شيخ عباس بن احمد خوانسارى اصفهانى ۳۰۴

۶۶. علامه شيخ عباس كاشف الغطاء نجفى ۳۰۶

۶۷. سيد عبد الباقى سيفى قزوينى ۳۰۶

۶۸. ميرزا عبد الجواد نورى ۳۰۷

۶۹. ميرزا عبد الرزاق موسوى احمدآبادى ۳۲۶

۷۰. ميرزا عبد الرزّاق بن ملا على رشتى لنگرودى اصفهانى (م: ۱۳۱۸) ۳۳۵

۷۱. حاج ميرزا عبد الرزّاق بن حاج ميرزا كاظم رشتى (م: ۱۳۱۹) ۳۳۵

۷۲. آخوند ملا عبد الكريم گزى ۳۳۵

شاگردان آية الله العظمى آخوند گزى ۳۵۱

۷۳. عبد الكريم بن ميرزا نقى ورنجانى گلپايگانى ۳۶۳

۷۴. سيد عبد الكريم خواجوئى ۳۶۳

۷۴. ميرزا عبد المجيد فريدنى ۳۶۳

۷۵. شيخ عبد الله بروجردى ۳۶۴

۷۶. سيد عبد الوهّاب بروجردى ۳۶۵

۷۷. سيد عبد الله مازندرانى شاهاندشتى ۳۶۵

۷۸. ميرزا عطاء الله روضاتى ۳۶۶

۷۹. سيد على بختيارى ۳۶۷

ص: ۸

۸۰. سيد على بن محمد رضا بهشتى ۳۶۸

۸۱. آقا شيخ على كاشف الغطاء نجفى ۳۶۸

۸۲. مير سيد على موسوى مباركه اى ۳۷۳

۸۳. آقا سيد على حائرى يزدى ۳۷۳

۸۴. آقا سيد على مجتهد خوانسارى ۳۷۶

۸۵. مير سيد على مجتهد چهارسوقى ۳۷۸

۸۶. شيخ على اكبر كرمانى ۳۷۸

۸۷. شيخ على محمد شوشترى ۳۷۸

۸۸. شيخ على محمد دهاقانى سميرمى ۳۷۹

۸۹. سيد على محمد ميردامادى خوزانى ۳۸۱

۹۰. ميرزا محمد على حسينى سينى برخوارى ۳۸۲

۹۱. ميرزا محمد على تويسركانى ۳۸۳

۹۲. حاج شيخ محمد على بن محمد باقر نجفى اصفهانى ۳۹۰

علامه حاج ميرزا فتح الله شيخ الشريعه اصفهانى ۳۹۳

۹۳. حاج سيد فخر الدين خونسارى ۴۰۵

۹۴. حاج ملا فرج الله يزدى ۴۰۵

۹۵. علامه فقيه آقا سيد محمد كاظم طباطبائى يزدى ۴۰۶

۹۶. سيد محسن ميرمحمدصادقى ۴۲۷

۹۷. آخوند ملا محمد كاشانى ۴۲۹

۹۸. آخوند ملا محمد نخعى گلپايگانى ۴۵۰

۹۹. سيد محمد خوانسارى ۴۵۱

۱۰۰. آقا سيد محمد حسينى بروجنى ۴۵۳

۱۰۱. ملا محمد بن محسن قائنى ۴۵۳

ص: ۹

۱۰۲. شيخ محمد استرآبادى ۴۵۳

۱۰۳. ميرزا محمد بن شيخ محمد حسن جولانى همدانى ۴۵۳

۱۰۴. سيد محمود بن حسن حسينى تويسركانى ۴۵۵

۱۰۵. آقا سيد محمود حسينى كليشادى ۴۵۵

۱۰۶. سيد محمود بن ابوالقاسم جعفر بن سيد محمد مهدى خوانسارى ۴۵۷

۱۰۷. سيد محمود بن عبدالعظيم خوانسارى ۴۵۸

۱۰۸. محمود بن جعفر بن أشرف الخوانسارى ۴۶۱

۱۰۹. حاج شيخ مرتضى ريزى ۴۶۱

۱۱۰. ميرزا محمد مسيح روضاتى ۴۶۵

۱۱۱. حاج سيد مصطفى كاشانى ۴۶۷

۱۱۲. حاج آقا منيرالدين بروجردى احمدآبادى ۴۶۹

شاگردان آية الله العظمى حاج آقا منيرالدين بروجردى ۴۷۶

۱۱۳. سيد موسى همدانى ۴۸۷

۱۱۴. آقا سيد مهدى درچه اى ۴۸۷

۱۱۵. سيد محمد مهدى گلستانه ۴۹۳

۱۱۶. حاج سيد محمد مهدى بن زين العابدين موسوى كرمانى ۴۹۵

۱۱۷. ملا مهدى شاه طورى رويدشتى ۴۹۵

۱۱۸. ميرزا محمد مهدى قمشه اى ۴۹۵

۱۱۹. ميرزا هداية الله چهارسوقى ۴۹۶

۱۲۰. ميرزا هداية الله ابهرى زنجانى ۴۹۸

۱۲۱. ميرزا يحيى مدرّس بيد آبادى ۵۱۱

ص: ۱۰

والده المتقدّمة، وهو أوّل تلامذته وأعظم من استفاد من صحبته...

وحجّ في بعض سني إقامته في صحبة أستاذه العلامة الأنصاري، وانتفع من علمه وتقواه في خلال تلك السفرة».(۱)

حاج شيخ محمد باقر در سال ۱۲۶۲ در ۲۷ سالگى از شيخ اعظم مجاز گرديده و به اصفهان بازگشت و مدّت چهل سال به تدريس و ترويج دين و خدمات اجتماعى اشتغال جست. او با عزمى راسخ به احياى فريضه امر به معروف و نهى از منكر و اجراى حدود شرعى، كه پس از وفات حاج سيد محمد باقر شفتى تعطيل شده بود، پرداخت. پس از وفات آيات عظام: حاج سيد اسد الله شفتى، حاج محمد جعفر آباده اى و آخوند ملا حسينعلى تويسركانى، رياست دينى شهر بر عهده اش قرار گرفت و او سال ها به ترويج دين و خدمت به مردم و مبارزه با ظلم و ستم حكام و از بين بردن بدعت ها پرداخته، و افتخاراتى بزرگ براى خود و خاندان خود آفريد.

حاج ميرزا حسن خان جابرى مى نويسد: «آن بزرگوار بهار علم و عمل و در اعلاى لواى شريعت به حدّى ساعى بود كه مزيدى [بر آن] متصوّر نبود. در رياستش بر مسند شرع، قاطبه مردم به راحت گذراندند. قحطى ۱۲۸۸ كه آدم خورى باب گشت املاك خود را فروخته و جان فقرا را خريده. با آن همه جلال قدر، اگر جزئى بدعتى از دولت امر مى شد، به رفعش رهسپار دارالخلافه گرديده. سفر آخر كه به عتبات مشرّف آمد سال ۱۳۰۱ به رحمت الهى نايل گرديد. بيست هزار تومان قرض و علماى عاملين و ذكر مخلّد از آن بزرگوار مخلف ماند».(۲)

در دوران تدريس و زعامت اين مرد بزرگ علماى بسيارى از محضر درس او بهره مند گرديدند. در «الحصون المنيعة» به نقل از «حلى الزمن العاطل» مى نويسد:

ص: ۱۲

«وأمّا تلامذته من العلماء والأفاضل؛ فهم جمّ غفير، بحيث لم يخل صقع وبلد من جماعة منهم، بل بعضهم لم يحضروا ويأخذوا من غيره. ولنذكر بعض مشاهيرهم؛

منهم: السيد السند العلامة السيد إسماعيل ابن العلامة المرحوم السيد صدرالدين العاملي الموسوي، وهو أدام الله أيامه من أوّل تلامذته ومُدركي فيض صحبته، وكثيراً سمعناه يقول: إنّ جميع ما بلغته من المراتب إنما هو ببركته وتربيته. وكان يحبّه شديداً.

ومنهم: أستادنا المحقق السيد محمد كاظم الطباطبائي صاحب الحاشية المعروفة علي المكاسب ورسالة اجتماع الأمر والنهي؛

ومنهم: العالم المحقّق الشيخ فتح الله النمازي المعروف بشريعت؛

ومنهم: السيد الأجلّ السيد علي اليزدي المجاور حالاً في يزد، ومرجعاً للأحكام الشرعية فيها، وكان سابقاً في كربلاء المشرّفة.

ومنهم: الملا محمد باقر الفشاركي الاصفهاني؛

ومنهم: السيد أبو تراب الخوانساري؛

ومنهم: السيد محمد صادق الچهارسوقي المجاور في كربلاء، وكان المدرّس فيها.

ومنهم: الفاضل الحاج آقا منير الدين بن جمال الدين البروجردي، وهو ممّن لم يقرأ علي سواه. ومنهم: الآقا ميرزا أبو القاسم القاضي في اصفهان؛

ومنهم: العالم الفاضل الملا عبد الكريم الجزي؛

والآقا ميرزا حسن بن الميرزا إبراهيم [العراقي]؛

والشيخ الفقيه الأصولي والرياضي جهانگير خان؛

والفاضل الشيخ محمد حسن الدرّي؛

والسيد الفاضل السيد عبد المجيد الفريدني؛

وجناب العالم الفاضل الحاج ميرزا بديع الاصفهاني المدرّس بمدرسة نيم آورد.

والشيخ المدرّس في المعقول والمنقول الملا محمد الكاشي؛ وخلائق آخرون...

يقول جامع الأحرف [كاشف الغطاء]: ومن جملة تلامذته أولاده الأربعة...:

ص: ۱۳

العلامة جناب الشيخ محمد تقي الشهير بآقا نجفي دام ظله.

والمرحوم المبرور العابد الزاهد العلامة الشيخ محمد حسين...

والمرحوم ثقة الإسلام جناب الشيخ محمد علي [ثقة الإسلام].

والعالم الفاضل جناب الشيخ الحاج آقا نور الله؛

وابن خالته المرحوم المبرور العالم الفاضل السيد أبو جعفر بن المرحوم السيد صدرالدين العاملي من ابنة المرحوم الشيخ جعفر كاشف الغطاء قدّس سرّه؛

والعالم الفاضل، مرجع كرمان ونواحيها في زمانه، الشيخ أبو جعفر...

والسيد العالم الفاضل الآقا ميرزا محمد مهدي الشهير بگلستانه؛ وكان شريكاً معي في الدرس حين هجرته إلي النجف الأشرف للتحصيل، ثمّ اجتمعنا في اصفهان بمجلس درس شيخنا صاحب الترجمة.

وجامع هذه الأحرف: علي بن الرضا بن موسي بن جعفر كاشف الغطاء؛

حضرتُ عليه جملة من أبواب الفقه مدّة أربع سنوات في مسجد الشاه الذي في جنب ميدان نقشه جهان، وجملة من تلامذته المذكورة أسمائهم أيضاً كانوا معي».(۱)

در اينجا به شرح حال برخى از شاگردان حاج شيخ محمد باقر مى پردازيم.

ص: ۱۴

آقا سيّد حسين كوه كمرى و آقا سيّد ابو القاسم طباطبائى حائرى(۱) بهره برد تا به درجه اجتهاد رسيد و از اساتيد خود مجاز گرديد. پس از بازگشت به اصفهان به تدريس و ترويج پرداخت. وى كتابخانه اى نفيس داشت و بسيار پر كار و پر مطالعه بود. اخبار نادره و ظريفه را از كتاب ها استخراج كرده و منبر خود را به آن اخبار زينت مى داد؛ از اين رو ارادتمندان بسيار داشت و در شهر شهرتى به سزا پيدا كرد.(۲)

گويند: آية الله شيخ محمد تقى آقا نجفى مكرّر در ايام ماه مبارك رمضان به خانه آن مرحوم مى رفته و پاى منبرش مى نشسته است.(۳)

در «أحسن الوديعة» مى نويسد: «كان رحمه الله عالماً فاضلاً، ومجتهداً عادلاً، ومحققاً كاملاً، جامعاً للمعقول والمنقول، حاوياً للفروع والأصول».(۴)

وى تقريرات دروس فقه و اصول استادش علامه ميرزا محمّد هاشم را با ضبط تاريخ هر روز نگارش داده كه كتابى بزرگ است.(۵)

به نوشته استاد علامه سيّد محمّد على روضاتى: از تعليقات فراوانى كه آن مرحوم بر كتاب «الاثنى عشرية» فى المواعظ العدديّة و بر كتب ديگر بالأخصّ اخبار و احاديث نوشته است كمال احاطه و استحضار و تحقيق و تتبّع او ظاهر مى شود. افسوس كه كتابخانه مهم آن مرحوم بالمرّة متفرّق گرديده و از دست رفت.(۶)

ص: ۱۶

تصویر

مراسله آية الله چهارسوقى به دكتر كارو مسيحى

ص: 17

تصویر

مراسله آية الله چهارسوقى به دكتر كارو مسيحى

ص: 18

اين عالم بزرگ در روز سه شنبه 21 ربيع الثانى 1331 ق وفات كرد و در بقعه صاحب روضات مدفون شد. ميرزا حبيب الله «نيّر» در وفاتش گويد:

قد توفّي نجل زين العابدين الموسوي *** حجة الإسلام في الإيمان ذو قلب قوي

كان في ترويج دين الله جدّاً جاهداً *** طار في الروضات روحاً للمقام المعنوي

«نيّر» للعام أملي بعد نقص الأربع: *** «راح في الجنّات ابراهيم نسل الموسوي»

حاج ميرزا حسن خان جابرى نيز در ضمن مرثيه خود گويد:

چون يگانه حجه الإسلام ابراهيم كاو *** همچو ابراهيم جدّش بود يزدان را خليل

نابغه در فقه، نادر در اصول و در كلام *** در روايت، در درايت، بى نظير و بى مثيل

ليك صد افسوس كان رخشنده خورشيد علوم *** شد فرو در بحر مغرب همچو الياس نبيل

ثلمه اى در دين پديد آمد كه آن را سد نكرد *** هيچ؛ زيرا مثل آن عالم نيامد كس عديل

سال فوتش خواستند از «جابرى» پير عليل *** آن كه از رنج فزون، اندر سخن گشته كليل

خواست توفيق مدد زانفاس قدس رهروان *** كه روان بد طبعشان مانند نهر سلسبيل

سر برون آورد جبريل و بگفتا كآمده *** چون خليل الله ابراهيم مهمان خليل

انجدانى در آغاز «لبّ المرام» در مواعظ كه در ايام تحصيل در اصفهان نگاشته مى نويسد: «إنّ أوّل من أجازني في نقل روايات الكتب المعتبرة: أستادي الأعظم، وشيخي الأفخم، قبلة أهل التحقيق، وقدوة أولي التدقيق، أعلم علماء العظام، وأفقه فقهاء الكرام، وأجلّ من عاصره أو تقدّم، الحاج الشيخ محمد باقر الاصفهاني... يروي عن جملة من المشايخ، منهم: أعلم العلماء الراسخين وأفضل المتقدّمين والمتأخّرين الشيخ مرتضي الأنصاري التستري قدّس الله لطيف تربته، وأذاقه من نعيم جنّته...».(۱)

حاج شيخ محمد باقر نجفى(۲) دو اجازه براى انجدانى به شرح زير نوشته است:

«فقد نظرتُ في هذه الأجزاء الّتي ألّفها جناب الفاضل الكامل والعالم العامل المستعدّ بحسن نظره الثاقب لتلقّي نتائج المواهب من فيوضات ربّه الكريم الآخوند المولي محمّد إبراهيم وفّقه الله تعالي لمراضيه وجعل مستقبل أمره خيراً من ماضيه؛ فوجدتُها مأخوذة من عين صافية، متصلة باذن واعية، وقد حضر عند هذا العبد حيناً من الدهر وبرهةً من العصر، وقرأ لدي شطراً وافياً من مباحث الفقه والأصول، وحزباً كافياً من مسائل المعقول والمنقول؛ فوجدتُه بحمد الله تعالي قوي الاستعداد، رفيع الهمة في مقام الجدّ والاجتهاد، فأجزت له زيد فضله أن يروي عنّي كلّ ما صحّت لي روايته...».(۳)

اجازه دوم مرحوم شيخ به وى، مفصل تر و شامل مطالب ارزنده رجالى و اخلاقى و در شناخت شخصيت علمى انجدانى مفيد است. در بخشى از اين اجازه آمده است:

«وكان بحمد الله من طالبي هذه المرتبة الشريفة وسالكي هذه الطريقة المستقيمة وتابعي هذه الآية الشريفة والكريمة: العالم الفاضل الكامل التقي النقي، صاحب الفضل الزكي والنفس القدسي... والذهن النقّاد والصلاح والسداد والفكر المستقيم والطبع القويم المولي محمد ابراهيم بلّغه الله آماله وكثّر في أهل العالم أمثاله، ابن العالم الفاضل... والصفي

ص: ۲۰

في وجه الله محمّد رضا سلّمه الله تعالي وأبقاه... فاشتغل غاية الاشتغال، وعكف علي أمره عكوف المنعطش علي الزلال، فبلغ بحمد الله تعالي إلي درجة الاستدلال وخرج عن ذل التابعية إلي عزّ الاستقلال؛ فيجب عليه بذل الجهد في استنباط الحكم من مدركه وردّ الفرع إلي أصله، ويحرم عليه التقليد فيما عرفه واستنبطه وأعطاه النظر حقّه، مع تمام بذل الجهد والطاقة في تهذيب المدارك وتنقيح الدلائل. وأجزت له سلّمه الله أن يروي عنّي ما جاز لي روايته من الأخبار والأذكار والأدعية... كان ذلك في الثالث عشر من شهر رجب المرجب عام ثلاث و ثمانين و مائتين بعد الألف سنة ۱۲۸۳».(۱)

علامه آقا ميرزا محمد هاشم خوانسارى نيز در سال ۱۲۸۴ ق اجازه مفصلى براى انجدانى نگاشته است. سه رساله از آثار انجدانى كه در سال ۱۳۱۵ ق به خط سيّد اسد الله انجدانى كتابت شده در كتابخانه آية الله گلپايگانى موجود است كه عبارتند از:

۱. مصباح القلوب فى حرمة الغيبة، تأليف در ۲۷ ذى حجه ۱۲۸۱ ق در اصفهان. ۲. مصباح السعادة فى حرمة الغناء، ۳. مصباح الكرامة فى الرضاع، تأليف ۱۲۸۳ ق.

«لب المرام»، «عشرية الجنان» و «عشرية النيران» نيز از آثار او مى باشد.

انجدانى در «رساله غنائيه» از «رساله اجماعيه» خود نام برده است.

رساله غنائيه مشابهت زيادى با رساله غنائيه ميرزا عبد الغفار تويسركانى دارد و با مقايسه اين دو معلوم مى شود كه انجدانى از رساله تويسركانى و نيز از رساله محقّق سبزوارى استفاده بسيار كرده است. وى در دو جا از تويسركانى با عنوان «بعض الأساتيد» و «بعض الأساتيد الأساطين» نام برده و مطالبى از رساله او نقل كرده است.(۲)

ص: ۲۱

تصویر

آغاز نسخه خطى لبّ المرام ملا محمد ابراهيم

ص: 22

حسين التبريزي الكوهكمري، فحضر عنده نحو خمس سنين، وكان من مقرّري درسه.

وقرأ أيضا علي الشيخ عبد العلي الإصفهاني النجفي،(۱) وعلي الشيخ محمد حسين الكاظمي، ويروي عنه بالإجازة، وكان خصيصاً به، قائلاً بتفضيله علي كثير من علماء عصره، ويدعو إلي تقليده والرجوع إليه. وقرأ أيضا علي ابن عمّه الميرزا محمد بن السيد محمد صادق بن السيد محمد مهدي صاحب رسالة أحوال أبي بصير.

وبعد وفاة الكوه كمري استقلّ بالتدريس. وكان موثوقاً به، مقبولاً عند الناس، مقلّداً.

يصلي إماماً في الصحن الشريف في جهة الشمال الشرقي. رأيناه في النجف، ولما اوكل توزيع الأموال الهندية إلي جماعة من العلماء هو أحدهم، بعد ما كان يوزّعها السيد محمد الطباطبائي وحده، كان ذلك سبباً لسقوط المترجم من أعين الناس، مع أنه ليس فيه ما يوجب القدح».(۲)

مرحوم آية الله العظمى آقا سيد ابوتراب در نجف اشرف از مدرّسين خارج فقه و اصول به شمار مى رفت و گروهى از علماء و مراجع از شاگردان او بوده اند، مانند آية الله سيد محسن حكيم وغيره. وى در علم تاريخ و جغرافيا و رياضيات از حساب و هندسه هم دست داشته و بلكه صاحب نظر بوده است.

ص: ۲۴

او پس از قحطى در سال 1291 ق به اصفهان رفت و در آن شهر نزد حاج شيخ محمد باقر نجفى و آقا ميرزا محمد هاشم چهارسوقى عموزاده خود تحصيل فقه و اصول نمود. در سال 1295 ق به عتبات رفت و به درس آيات عظام: حاج سيد حسين كوه كمرى تبريزى و شيخ محمد حسين كاظمى و ملا لطف الله مازندرانى و ميرزا حبيب الله رشتى حاضر شد تا به درجه عاليه اجتهاد رسيد.(1)

تصویر

وى تأليفات زياد و ارزشمندى داشته است از جمله:

1. «سبيل الرشاد في شرح نجاة العباد» مشتمل بر ده مجلّد بزرگ كه محتوى همه نصوص متعلقه به هر مسأله و جميع اقوال و فروع مرتبط با آن است و شرح كتاب صوم و ارث آن در 1332 ق در تهران چاپ شده است. وى اين كتاب را در نجف

ص: 25

اشرف عنوان بحث خارج قرار داده و از آن تدريس مى كرده است.

تصویر

2. «البيان في تفسير القرآن» به طرز جديد در مجلّدات عديده.

3. سؤال و جواب از اول طهارت تا آخر ديات.

4. «الصراح في الأحاديث الحسان والصحاح» در دو مجلّد بزرگ مشتمل بر بيان وجوه دلالت هريك از آن احاديث و حال روات آن ها به اختصار، و بيان كسانى كه به آن احاديث عمل كرده يا عمل نكرده اند.

5. «قصد السبيل» در اصول فقه، مشتمل بر افكار ابكار.

6. «الدرّ الفريد في شرح التجريد».

7. «الفوائد الرجالية» مشتمل بر قريب به پانصد فايده.

8. «لب اللباب في تفسير أحكام الكتاب».

ص: 26

تصویر

آغاز كتاب الميراث سبيل الرشاد علامه خوانسارى، چاپ سنگى

ص: 27

تصویر

آغاز كتاب الصوم سبيل الرشاد علامه خوانسارى، چاپ سنگى

ص: 28

تصویر

شرح حال مصنّف از سبيل الرشاد علامه خوانسارى، چاپ سنگى

ص: 29

تصویر

شرح حال مصنّف از سبيل الرشاد علامه خوانسارى، چاپ سنگى

ص: 30

تصویر

شرح حال مصنّف از سبيل الرشاد علامه خوانسارى، چاپ سنگى

ص: 31

برخى از شاگردان و مجازين از علامه سيد ابو تراب عبارتند از حضرات آيات:

۱. سيد ابوالقاسم موسوى رياضى(۱) ۲. شيخ ابراهيم كلباسى، صاحب «دررالمقال في علمي الدراية والرجال» در تقريرات درس استاد(۲) ۳. سيد اسماعيل سدهى فروشانى(۳) ۴. سيد محمد باقر شهيدى گلپايگانى(۴) ۵. شيخ محمد تقى آملى ۶. سيد محمد حسن بن محمد بن محمد صادق خوانسارى(۵) ۷. سيد محمد حسين بن محمد بن محمد صادق خوانسارى(۶) ۸. سيد حسين خادمى اصفهانى(۷) ۹. شيخ محمد حسين كلباسى(۸) ۱۰. شيخ محمد رضا جرقويه اى حائرى(۹) ۱۱. شيخ محمد رضا زنجانى كاظمى(۱۰) ۱۲. سيد ريحان الله كشفى(۱۱) ۱۳. سيد عبد الحسين طيب(۱۲) ۱۴. شيخ على ابو الحسن خنيزى صاحب «الدعوة الاسلامية»(۱۳) ۱۵. شيخ فضل الله بن ابو القاسم خوئى(۱۴) ۱۶. سيد محمد رضوى

ص: ۳۲

خوانسارى(۱) ۱۷. علامه ميرزا محمد عسكرى صاحب «مستدرك البحار»(۲) ۱۸. شيخ مرتضى مظاهرى نجفى(۳) ۱۹. سيد ناصر بن هاشم موسوى احسائى(۴) ۲۰. سيد محمد مهدى موسوى خوانسارى صاحب «احسن الوديعة».

علامه خوانسارى در اجازه به علامه ميرزا محمد عسكرى مى نويسد:

«وبعد، فإني تشرّفت في سرّ من رأي، علي مشرّفها السلام، بخدمة جناب العالم العليم والبحر الخضم والطود الأشم، علامة العصر ووحيد الدهر، النجم الأزهر الأسعد ومولانا الأجل الأمجد، الآقا ميرزا محمد الطهراني، دام فضله السامي؛ فوجدته بحراً زاخراً ليس له ساحل، ولم أر فضيلة ولا مكرمة إلا وهو إليها نائل. و من كرائم شيمه وحسن أخلاقه أنّه دام فضله مع إتقانه كما ينبغي مراتب الرواية والدراية، قد أحسن الظنّ بي، فاستجازني تأسياً بالسلف الصالحين... فأجزت له دام ظله علي المسترشدين إطاعة لأمره إجازة تامة عامة جميع ما صحّت لي روايته... عن مشايخي و أسلافي و من عليهم اعتمادي و استنادي، وهم جماعة؛ منهم: السيد السند المحقق المتين السيد حسين التبريزي، و خاتمة الفقهاء والمجتهدين الشيخ محمد حسين الكاظمي، و العالم الرباني المولي لطف الله المازندراني، و البحر الزاخر و الفقيه الماهر الشيخ محمد باقر ابن زبدة المحققين الشيخ محمد تقي الاصفهاني صاحب الحاشية علي «معالم الأصول»، و السيد الأديب

ص: ۳۳

الأريب الفقيه النبيه السيد محمد باقر الخوانساري صاحب «روضات الجنات»، وأخوه المحقق الداري السيد هاشم الخوانساري، وهما نافلتا عمّ جدّي. والسيد الأيد العدل البدل المحقق المدقق الأمجد ابن عمّي السيد محمد الخوانساري، قدس الله أرواحهم، بحقّ روايتهم و إجازتهم جميعاً عن خاتمتي الفقهاء والمجتهدين وأستادي الكلّ ؛ الشيخ محمد حسن صاحب «جواهر الكلام»، والشيخ مرتضي التستري الأنصاري، قدّس الله روحهما، إلا صاحب الروضات فلم أعلم روايته عن الثاني، بل إنما هو يروي عن الأول...».(۱)

اجازه آية الله خوانسارى به آية الله شيخ اسماعيل بيجارى:

«بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله علي نواله، وصلي الله علي عباده الذين اصطفي محمد وآله. وبعد، فإنّ جناب العالم الفاضل الألمعي اليلمعي، والحبر العدل البدل التقي النقي، جامع المعقول والمنقول، حاوي الفروع والأصول، الأوحدي الفرد العديم المثيل، الغني عن المدح والتجليل، الحاج شيخ اسماعيل الگروسي البيجاري، أيّده الله الملك الباري، قد استجاز منّي تأسّياً بالسلف الصالحين، وتبرّكاً بالانخراط في سلسلة الروات عن النبي والأئمة المعصومين، وإبقاء لتلك العنعنة القويمة المتصلة إليهم وإلي جبرائيل وميكائيل واللوح والقلم والله ربّ العالمين. فبادرت إلي إجابته، فأجزت له دام فضله أن يروي عنّي عن مشايخي وأسلافي بطرقهم المتصلة إلي أصحاب العصمة وغيرهم ممّن يروي عنه العلم جميع ما صحّت لي روايته بحقّ الإجازة عنهم، من الكتب الحديثية والدعائية والأصول والمصنّفات الخاصة والعامة لا سيّما الكتب الأربعة التي عليها المدار، المشتهرة اشتهار الشمس في رابعة النهار، والثلاثة المتأخرة الوافي والوسائل والبحار للمحمدين الستة، وساير تصانيف علمائنا وغيرهم في الحديث وساير العلوم، ومصنّفاتي في الفقه والحديث والأصول وغيرها، لا سيما كتابي الكبير المسمي بسبل الرشاد في شرح الرسائل الموسومة بنجاة العباد، الذي قد بلغ الغاية وتجاوز النهاية في تحرير المسائل

ص: ۳۴

واستيفاء الأقوال والدلائل من الأحاديث المعصومية وغيرها، وكتاب «فوز المعاد» الذي هو تعليق عليها، وكتاب «قصد السبيل» الذي هو بديع في معناه، وأجوبة المسائل البحرانية الأولي والثانية، والرسائل المفردة التي تزيد عن عشرين رسالة في تحرير جملة من المسائل المشكلة المهمة الفقهية؛ كل ذلك في الفقه، وكتابي الكبير المبسوط في الأصول، وحاشيتي علي الفرائد المسماة بتحقيق المقاصد، و إرشاد الجهول إلي حقيقة علم الأصول، في جمع الأخبار التي تمسك فيها الأئمة الطاهرين بقواعد الأصول، وغير ذلك. وأعلي طرقي ما أرويه بحق الإجازة عن رهط من مشايخي، و منهم: سيد المحققين السيد حسين التبريزي الكوه كمري، وفقيه أهل العراق بل كافّة الآفاق الشيخ محمد حسين الكاظمي، والفقيه النبيه الأواه المولي لطف الله اللاريجاني، وعلامة الفقهاء المحقّقين الشيخ محمد باقر الاصفهانى بن الشيخ محمد تقي صاحب الحاشية المعروفة علي أصول معالم الدين وسميّه المحدّث الرجالي الفقيه الماهر صاحب «روضات الجنات» وأخوه المحقّق الفريد السيد محمد هاشم الاصفهاني صاحب «مباني الأصول» و «أصول آل الرسول» وغيرهما، وغيرهم، قدّس الله أسرارهم، عن أستاد الفقهاء المتبحّرين وعلامة العلماء الماهرين في هذه الأواخر الشيخ محمد حسن صاحب الجواهر قدّس الله روحه، عن بحرالعلوم السيد مهدي الطباطبائي بلا واسطة، وبواسطة كاشف الغطاء الشيخ الأكبر الشيخ جعفر والسيد العلامة السيد جواد العاملي وغيرهما.

وعن هؤلاء كلّهم غير صاحب الروضات وجماعة أخري من مشايخي غيرهم عن خاتمة الفقهاء والأصوليين الشيخ مرتضي الأنصاري قدّس الله سرّه عن المحقّق النراقي صاحب المستند عن بحرالعلوم. والسيد مهدي بحرالعلوم يروي تارة عن مجدّد الملة في رأس القرن الثاني عشر الآقا محمد باقر البهبهاني عن والده الشيخ محمد أكمل عن المحدّث المجلسي صاحب البحار، وأخري عن جدّي الثالث سيد المحققين السيد حسين الموسوي الخوانساري، عن جدّي الرابع والده المحدّث الأديب الأريب السيد أبي القاسم الموسوي الخوانساري، عن المحدّث المجلسي صاحب البحار بطرقه المفصلة المذكورة فيها

ص: ۳۵

إلي جميع الكتب والأصول والمصنّفات. وهو يروي عن صاحبي الوسائل و الوافي...».(1)

تصویر

اجازه سيد ابوتراب خوانسارى به شيخ اسماعيل گروسى

ص: 36

تصویر

اجازه سيد ابوتراب خوانسارى به شيخ اسماعيل گروسى

ص: 37

مشهور ايام بود، كه اكنون به جوار رحمت حق شتافته، و در بحبوحات جنان، اجر خدمات و زحمات خود را در ترويج دين و تشييد ملت متين، به نحو اتمّ و اكمل يافته، عطّر الله مرقده، ونوّر الله مضجعه. ويومنا هذا جناب مستطاب شريعت مآب، عمدة العلماء الأعلام وزبدة الفضلاء العظام، فخرالمحققين والمدقّقين، حاوى الفروع والأصول، جامع المعقول والمنقول، آقاى حاجى شيخ ابوجعفر، نجل زكى آن مرحوم، در علم و عمل و قدس و تقوى امتياز كلى از علماء وفضلاء آن ولا دارند و... در واقع وجود ايشان نعمت بزرگى است به جهت اهالى آن بلد، در بيان احكام الله رجحان كلى بر امثال و اقران دارند... بلكه اعلم علماى آنجا هستند».(۱)

وى در ۱۶ محرّم ۱۳۱۴ ق وفات كرد و جنازه او به عتبات حمل گرديد.

شيخ على كاشف الغطاء در «الحصون المنيعة» ضمن شاگردان حاج شيخ محمد باقر مى نويسد: «والعالم الفاضل، مرجع كرمان ونواحيها في زمانه، الشيخ أبوجعفر. وجرت عليه قضية في كرمان مع الفرقة الركنية، فابعد من جانب الحكومة إلي مشهد الرضا عليه السلام، وبسبب سعيه وتوسطه عند الشاه ناصرالدين شاه أرجعه إلي محله كرمان. وكان مبسوط اليد، نافذ الكلمة منها».(۲)

اجازه حاج شيخ محمد باقر به حاج ابو جعفر كرمانى:

«بسم الله الرحمن الرحيم. الحمد لله الذي رفع أعلام المصطفين الأخيار، وجعل منهم الربانيين والعلماء الأحبار، ونصب لهم علي الوصول إلي مقاصد الكتاب والسنة أشرف منار؛ حتي لمع لهم من برهان الدين لوامع الأنوار، وحلّاهم بحلية البيان والبديع؛ فانجلت لهم المعاني وتجلت لهم الأسرار، وفضّل مدادهم علي دماء الشهداء الأبرار، وجعل من انقطع عمّا سواه واتّصل بمن سواه موضوعاً علي الرؤوس، مرفوعاً له المقدار؛ فصار

ص: ۳۹

عزيزاً مشهوراً في الأقطار. والصلاة والسلام علي أوّل من خلقه الله؛ فأشرق به عالم الأنوار، وآخر من اصطفاه الله برسالته إلي العالمين؛ فتمّ به حجة الجبّار، وعلي آله وعترته الأئمة الأطهار المعصومين المنزّهين عن كافّة الأدناس والأقذار، وعلي شيعتهم الأبرار ما اختلف الليل والنهار، وتعاقبت الظلمات والأنوار.

وبعد، فإنّ العبد المعترف بنعم الله جلّ جلاله المقترف من تيار بحارها، المستوعب جميع آناته في ليله ونهاره في الإذعان بالقصور والتقصير عن أيسر من يجب من شكره في سره و جهاره، السائل من عميم فضله وفيضه المدرار أن يعفو عنه السرفة في آناء الليل وأطراف النهار، المفتقر إلي رحمة ربّه الغني، محمد باقر بن محمد تقي، سامحه الله تعالي في هفواته، وأقاله عثراته، وغفر له خطيئاته، يقول: إنّ شرف الإنسان بالعقل الذي امتاز به عن الجمادات، وشابه به ملائكة السماوات، والعلم الذي يستحقّ به رفيع الدرجات، ويفضّل به علي أبناء نوعه من ذوي الجهالات. والعلوم... أشرفها وأفضلها هو العلم بالله تعالي وكمالاته، وبكتابه وآياته وبشرعه القويم وصراطه المستقيم، المأخوذ عن خاتم الأنبياء وأفضل الأولياء، بطريق الأئمة النجباء البررة الأصفياء - صلوات الله عليهم ما تعاقب الظلام والضياء واتبع الصباح المساء - وما يتوقف عليه ذلك من العلوم العقلية والنقلية، وتلك هي العلوم الإسلامية، والعلماء بها حصون الإسلام وسادة الأنام وورثة الأنبياء، ويستغفر لهم من في الأرض والسماء، حتي الطير في الهواء والسمك في الماء. هذا، وقد كان الأخ في الله، المصطفي في الأخوة لله، بل من أعزّ الإخوان علي وأجلّهم لدي: الفاضل الوحيد والكامل الفريد... صاحب العقل السليم والطبع المستقيم، والنظر الصائب، والحدس الثاقب، والذهن الوقّاد، والفكر النقّاد، المترقّي من حضيض التقليد إلي أوج الاجتهاد، المستعدّ لتلقّي نتايج المواهب من الكريم الواهب، المقتدر علي استنباط الأحكام الشرعية من أدلتها التفصيلية وردّ الفروع الجزئية إلي اصولها الكلية، المؤيد بتأييدات الله الملك الأكبر، الحاج أبو جعفر، أدام الله تعالي إفضاله، وأعزّ إقباله، وبلّغه آماله، وختم بالصالحات أعماله، وأسعده في أولاه واخراه، وأعطاه ما هو أولاه

ص: ۴۰

وأحراه، وبلّغه ما يتمنّاه ويرضاه، ومدّ في عمره مدّاً، وجعله بينه وبين الحوادث سدّاً، ممّن أقبل علي تحصيل الكمالات النفسانية، وفاز بالسبق علي أقرانه في الخصال المرضية، وانقطع بكليته إلي طلب المعالي، ووصل... الأيام بإحياء الليالي، حتّي بلغ من آماله ما شرّفه وعظّمه وجعله من أعلام العلماء وأكرمه، بعد أن ذاق مرارة الاغتراب عن وطنه، وخاض غمرات الأهوال في سفر سهله وحزنه.

وقد تردّد عند هذا الفقير الكائب الحقير مدّة من الزمان وبرهة من الأوان؛ فلعمري لقد وجدته حرياً بتنقيح كلّما يلقي إليه، بصيراً بدراية كلّما يتلي عليه، ففي خلال ذلك قرأ وسمع بقرائة عنده جملة من المسائل الأصولية والفروعية، وبذل جدّه وجهده في تنقيح المطالب العقلية والنقلية؛ حتّي وصل إلي أوفر سهم وأولاه، وحصل علي أكبر قسم وأعلاه، وهو القوّة القدسية التي يقتدر بها علي استنباط الفروع من الأصول، وتحقيق مسائل المعقول والمنقول. وقد أجزت له، دام نبله وكثر في الفضلاء مثله، أن يروي عنّي كلّما صحّت لي روايته، أو تحقّقت لدي درايته، عن مشايخي الذين عاصرتهم وحضرت درسهم واستفدت من أنفاسهم واقتبست من علومهم رضوان الله عليهم أجمعين من جميع ما صنّفه علمائنا الماضون، وألفه سلفنا الصالحون، من الطبقة الذين عاصرناهم إلي طبقات الأئمة المعصومين صلوات الله عليهم أجمعين في جميع الأزمنة، بالطرق التي لي إليهم، واشترطت عليه وفّقه الله ما... علي أسلافي من سلوك طريق الاحتياط التي يوجب النجاة من الاقتحام في الهلكات، والوقوف عند الشبهات.

التمست منه أيده الله تعالي أن لا ينساني من صالح دعواته في صلواته وأوقات مناجاته، خصوصاً في المشاهد الشريفة والأماكن المنيفة، صلوات الله علي مشرفها.

وكتب هذه الأحرف... بيده الفانية... أحوج المفتاقين إلي عفو الله تعالي ورحمته، حامداً لله تعالي علي نعمائه، مصلياً مسلّماً مستغفراً من ذنوبه، في سابع شهر شوّال المكرّم من شهور سنة ۱۲۸۵. مهر: عبده محمد باقر بن محمد تقي».

ص: ۴۱

تصویر

اجازه حاج شيخ محمد باقر نجفى به حاج ابو جعفر كرمانى

ص: 42

آية الله حاج ابو جعفر داراى پنج فرزند بوده كه عبارتند از: حاج ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى، حاج شيخ على مجتهد، حاج آقا حسين و حاج شيخ يحيى احمدى.(۱)

حاج ميرزا محمد رضا در سال ۱۲۹۰ ق متولد شد. در سال ۱۳۰۸ به همراه پسر عمّه اش آية الله سيد على موسوى به اصفهان مهاجرت كرد و از محضر آخوند ملا محمد باقر فشاركى، مير محمد تقى مدرّس، آقا سيد محمد باقر درچه اى، علامه ميرزا محمد هاشم چهارسوقى و آخوند كاشى بهره برد. پس از هفت سال به نجف اشرف رفت و در محضر آخوند خراسانى و صاحب عروه تحصيل كرد و پس از هفت سال با اخذ اجازه اجتهاد از آخوند خراسانى، ملا على نهاوندى و شيخ محمد طه نجف و برخى ديگر از اساتيد خود به وطن بازگشت و به زعامت دينى مردم پرداخت.

وى عالمى شجاع و مرجع و ملجأ مردم كرمان بود. او در سال ۱۳۲۴ ش وفات كرد و با تشييعى بى سابقه در مسجد صاحب الزمان كرمان مدفون شد.(۲)

ص: ۴۳

تصویر

اجازه ملا على نهاوندى به ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى

ص: 44

تصویر

اجازه ملا على نهاوندى به ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى

ص: 45

تصویر

اجازه ملا على نهاوندى به ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى

ص: 46

تصویر

اجازه ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى به آية الله مرعشى نجفى

ص: 47

«بقي في العراق مدة كثيرة مواظباً علي تحصيل العلوم، مجدّاً فيه، لم يفتر عنه ساعة، ومعه في الدار أفضل تلامذة والده العلامة جناب السيد محمد كاظم اليزدي، والعالم الفاضل الآميرزا ابوالقاسم البروجردي ره، وكان أيضا من تلامذة والده».(1)

7. آقا سيد ابو القاسم حسينى دهكردى

اشاره

عالم ربّانى، و فقيه صمدانى، فرزند سيد جليل نبيل سيد محمد باقر دهكردى.

در غره رجب 1272 ق در دهكرد چهارمحال متولد شد.

تصویر

در سنّ يازده سالگى يا سيزده سالگى به جهت تحصيل در اصفهان به مدرسه صدر رفت و از بدايت علم عربيت شروع به تلمّذ نموده، بعد از فراغ از مقدّمات، مشغول فقه و اصول و حكمت شده، و در سن بيست و پنج سالگى به درجه اجتهاد رسيده، اساتيد او تصديق اجتهاد او را نمودند.(2)

ص: 49

وى چنانچه خود مرقوم فرموده: قرائت فقه و اصول در اصفهان در خدمت عالم أورع أتقى ميرزا أبوالمعالى، فرزند ارجمند عالى قدر حاجى محمّد ابراهيم كرباسى، و عالم متبحر حاج شيخ محمّد باقر [نجفى] و عالم ممتحن آميرزا محمّد حسن نجفى، و عالم ألمعى، آخوند ملاّ محمّد باقر فشاركى [نموده] و علم حكمت را غالباً نزد حكيم متأله، حاجى ملاّ اسماعيل حكيم، ساكن در محله درب كوشك كه از تلامذه آسيد رضى رشتى و آميرزا حسن [نورى بود]... و خصوص «اسفار» آخوند ملاّ صدرا را در مدت چهار سال نزد آن حكيم ماهر قرائت كرده است. در سنّ بيست و نه سال متأهل شده، و در همان سال به حُكم استخاره و اصرار بعضى از اولياء خدا، به عزم عتبه بوسى حضرت شاه اولياء و امام اتقيا، اميرالمؤمنين عليه السلام، به جهت تكميل تحصيل، در سالى كه قدغن اكيد از سلطان ايران ناصرالدين شاه بود كه زوّار از ايران حركت ننمايند... به تقريبى كه در رساله «واردات غيبيه» با آنچه از كرامات مشهود شده و آنچه واردات غيبيه معاينه گرديده ذكر نموده... در سنه ۱۳۰۱ از اصفهان عازم زيارت ائمه عراق شده. چندى در بلده طيبه سامره... در خدمت حضرت آية الله فى الانام، الحاج ميرزا محمّد حسن شيرازى تغمّده الله برضوانه مشغول تحصيل فقه شدم.

و بود اكثر استيناس حقير در اقتباس معارف و اسرار توحيد با عالم ربانى حاجى ملاّ فتحعلى سلطان آبادى، و زين المجاهدين وسراج طريق السالكين وقطب المحدّثين، حاجى ميرزا حسين نورى، كه شيخ او هم در معارف و توحيد، حاجى ملاّ فتحعلى أنار الله برهانه بود در ازمنه متماديه، و ألحق از آن بزرگوار مستفيض شدم، روّح الله روحهما. پس از مدتى به اشاره آن بزرگوار [ملاّ فتحعلى] به زيارت اربعين مشرّف به عتبه بُوسى خامس آل كسا عليهم السلام شده، و شاهَدتُ في حرم مولينا أبي الفضل

ص: ۵۰

العباس وفي غيره ما شاهدتُ ، ممّا يدلّ علي أنّ طينتي من فاضل طينتهم.

وقرأتُ في النجف الغري مدّة إقامتي ممّا يقرب سبع سنين علي الشيخ الإمام العلامة الحاج ميرزا حبيب الله الرشتي، وعلي علام العلماء المحققين آخوند ملاّ محمّد كاظم الخراساني روّح الله روحهما شطراً وافياً و حزباً كاملاً من الفقه و أصوله.

وكنت شديد الاُنس بالمسجد السهلة حتي ورد علي فيه فيوضات كثيرة.

و مشايخ اجازه حقير: سيد العلماء المتبحرين آميرزا محمّد هاشم چهارسوقى، و شيخ العلماء العاملين آميرزا محمد حسن نجفى، و قدوة الفقهاء الكاملين آخوند ملاّ محمد باقر فشاركى، و علامة العلماء المحققين آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى... و عالم ربانى حاجى ميرزا حسين نورى... و بعد از رجوع از نجف اشرف در اصفهان توطّن نموده، در مدرسه صدر مشغول تدريس فقه و اصول شدم... در فقه شرح بر «شرايع» نوشتم. دو مجلّد در بيع است و شطرى در طهارت. و در اصول فقه يك جلد در مباحث الفاظ تصنيف نمودم.(۱) و كتاب «منبر الوسيلة» بَرَزَ مِنهُ مجلّدان فى الأصول الخمسة الاعتقادية و تفسير بعض آيات قرآنيه و شرح بعض احاديث مشكله. و رساله «لمعات في شرح دعاء السمات» و كتاب الفوائد مجموعه پر فايده است، و كتاب «ذخيره» در ادعيه و ختومات مجرّبه، و رساله «واردات غيبيه» كه مسمّى شده به «بشارات السالكين» در احوالات خود اين حقير است، و فيها الكنوز المخبية. ورساله «جنّة المأوى» در علم اخلاق، و حاشيه بر «نُخبه» رساله عمليه حاجى كرباسى، و حاشيه بر «جامع عباسى»

ص: ۵۱

و «رساله عمليه». فعلا از خدا طلب مى كنم كه موفق شدم به اتمام شرح فارسى مجلسى تقى بر «من لايحضره الفقيه» شيخ صدوق، كه تا كتاب قضا نوشته، و من از كتاب قضا شروع نمودم به اتمام او برحسب خواهش بعضى. و از اصحاب مباحثه حقير از بركت امام عصر ارواحنا له الفِداء جمع كثيرى به درجه علم و تقوا و اجتهاد رسيده و از حقير مجاز شده و در ساير اصقاع و بلاد مشغول ترويج شريعت مقدسه و تدريس هستند. والده ماجده ام... زن صالحه عفيفه و متهجّده و با سخاوت طبع و با بركت (بود] و صله ارحام خيلى مى نموده و بنت عالم جليل آخوند ملاّ محمّد ابراهيم دهكردى بود. حاجى كرباسى دو نفر يا سه نفر از وجوه تلامذه خود را به جهت اخذ اذن و اقرار به دهكرد فرستاد... مرحوم آسيد حسين خراسانى كه در مسجد جارچى امام جماعت بوده، و مرحوم آسيد شفيع شوشترى كه از اجلّه علما بوده، و مرحوم شيخ جعفر خراسانى، كه اينها از رفقاى مرحوم والد هم بودند. بعد از مراجعت و تحصيل اذن، خود مرحوم حاجى كرباسى صيغه نكاح جارى فرموده و در سجل قباله به خط شريف خود مرقوم فرموده و به خاتم منيف مزين فرموده كه من خودم به رأى العين ديدم آن قباله شريفه را: «بسم الله الرحمن الرحيم: أسأل الله تعالي البركة و كثرة النسل والأولاد الصالح». و از تأثير نفس قُدسي سمات آن بزرگوار، بركت در خانواده ماها مشهود است و كثرت نسل موجود است. مادرم از دنيا رفت، غير از اولادهاي متوفاي او، چهل و دو نفر از اولادهاي بطني خود از اولاد بلاواسطه و نواده و نتيجه هاي خود را ديد، و همه موجود بودند. واقعاً كوثر بود، و الآن كه محرم سنة ۱۳۳۵ است و از عمر من شصت و دو سال و شش ماه مي گذرد شصت و يك نفر از صُلب پدر و بطن مادرم بلاواسطه و مع الواسطه موجودند. تبارك الله أحسن الخالقين. و همه اولادهاي پدرم، عالم و صالح و متّقي هستند به جز اين أحقر كه از صلحا نيستم و لكن صُلحا را دوست مي دارم و ان شاء الله تعالي با آنها محشور مي شوم؛ لما قد صحّ عن النبي صلي الله عليه وآله و أهل بيت العصمة أنّ مَن أحبَّ شيئاً حشره الله معه.

ص: ۵۲

و أما نسب اين حقير به مقتضاي تذكره اي كه داريم منتهي مي شود به عبدالله بن السيد السجاد زين العابدين الامام الهمام علي بن الحسين بن اميرالمؤمنين علي بن أبي طالب عليهم السلام».(1)

تصویر

آغاز شرح حال آية الله دهكردى به قلم وى مندرج در امالى معلم حبيب آبادى

ص: 53

پايان شرح حال آية الله دهكردى به قلم وى مندرج در امالى معلم حبيب آبادى

تصویر

ص: 54

آية الله دهكردى سال ها در مدرسه صدر به تدريس فقه و اصول و در ايام تعطيل به تدريس تفسير و «اصول كافى» و رجال و درايه اشتغال داشت،(1) و در مسجد سفره چى اقامه جماعت و موعظه و ارشاد مى نمود و مركز فتوا و مراجعات مردم بود. مردم اصفهان از عموم طبقات ارادت غريبى نسبت به او داشتند.

تصویر

مرحوم سيد محمد على مباركه اى در «دانشوران و رجال اصفهان» مى نويسد:

«شاگردان حوزه او تماماً مردمان بى پيرايه و صاحبان زهد و صداقت بودند، و در دو مسجد يكى مسجد شيخ الاسلام در محلّه، و ديگرى مسجد مشهور به جارچى به پيشوايى مردم برآمد. نماز جماعتش مشهور [بود] و در شب هاى شنبه در مسجد محلّه و ايّام ماه مبارك در مسجد جارچى به بيان مواعظ اشتغال مى ورزيد، و جمعى بى شمار از بزرگان و خواص شهر و دهات اطراف براى استماع در هر روز حاضر مى شدند.

ص: 55

اجزاى دربار ظلّ السلطان تماماً جزء ارادتمندان بودند، و زبان موعظه اش چون بدون آلايش بود در نفوس سقيمه تأثيراتى مى بخشيد، و مطالب را به طورى كه قريب به فهم مردم بود ادا مى ساخت، و در مجالس درس بسيارى از مراتب اخلاقى را به شاگردان خود تعليم مى فرمود، و از قصص علما و اوليا و زهاّد راجع به زهد و تقوا بيان مى كرد، و در حقيقت مجلس درس او چون محفل مسيح و حواريون بود كه از كلمات خدايى و ذكر آغاز و انجام خالى نبود.

مراتب عرفان و طريقت و سير و سلوك خود را مخفى مى داشت. از مطالب عرفانى و حكمت از براى كسانى كه ظرفيت نداشتند و جمود به فقاهت و قدس ظاهرى داشتند بيان نمى فرمود، و در حوزه اصحاب حال و حلقه ارباب وجد، بيانات عرفانيش دل ها را به جوش و ناله ها را به خروش آورده و از هوشيارى به عالم صحو مى رفتند.

به مستحبّات خصوص نماز شب در مدّت عمر دمى فرو نگذاشت، و حال خود را از زمانى كه در سلك طلبه هاى بى بضاعت بود تا زمانى كه حجة الاسلامش خواندند تغيير نداد، و هميشه به يك روال عالم زهد و درويشى روزگار خويش بگذرانيد.

مرحوم شيخ محمد كاشى از جمله اشخاصى بود كه به مقام قدس او عقيده مند بود. در صورتى [كه] با آن دقّت نظر كه آخوند داشت به كمتر كسى عقيده قدس و تقوا پيدا مى كرد، و از اين روى او را وصى بعد از وفات خويش قرار داد.

و از جمله امورى كه استقامت او را در امر دين و زهد در نظر ارباب بصيرت مسلم گردانيد زمان رياست خوانين الوار بود. در زمان مشروطيت كه به دست ايل بختيارى تهران فتح شد، و مستبدّين مقهور شدند، رياست عمومى كشور با سرداران و خوانين بختيارى بود، به خصوص اصفهان و يزد و كرمان و عراق و خوزستان، و اراده اى فوق اراده آنها در كشور نبود. هر كس به هر عنوانى مى خواست رابطه با يك نفر پست ترين از بختيارى ها پيدا كند، و هر كس رابطه با آنها را سرمايه زندگانى و رياست و جلب منافع خود قرار داده، و به انواع و اقسام از رابطه با آنها استفاده

ص: ۵۶

مى نمود، و مشاراليه با آن كه تمام صفحه بختيارى از جمله مخلصان درگاهش بودند، و كليه سردارهاى بزرگ و وزرا مثل صمصام السلطنه و ديگران سر بر آستانش مى نهادند، و به واسطه اهل محل بودن و جهات بسيارى، او را بر تمام روحانيين مملكت ترجيح داده، و دائماً درصدد بودند كه جنابش امر بفرمايد و آنها از روى افتخار جارى سازند؛ مع ذلك اين مرد به هيچ وجه اين رياست و اين چاكرى بزرگان كشور در مزاجش تأثيرى نبخشيد، و از وجود آنها حاضر به استفاده مادى نگرديد، بلكه در بسيارى از اوقات به اين كلمه در پاسخ سؤالات آنها مى فرمود كه خواهش من فقط اين است كه ستم بر بيچارگان روا مداريد. و اگر اين شخص مايل به عوالم دنيا بود در آن وقت مى توانست كرورها استفاده از دوره رياست بختيارى ها بنمايد، و اين مرتبه از بزرگى و عظمت روح او بود كه چنين استقامتى در مزاجش ايجاد كرده بود... و تا آخر عمر همان زحماتى را كه در زمان طلبه بودن در تحصيل علم متحمل مى شد در آخر پيرى و ناتوانى هم همان زحمات را متحمل شده، و مصداق

«اطلبوا العلم من المهد الي اللحد» را در نفس خود جارى ساخته بود».

وفات: اين عالم ربّانى در عصر روز شنبه ۶ ماه شوال ۱۳۵۳ ق وفات كرد و در زينبيه اصفهان مدفون شد.(۱)

يوسفى از چاه و از زندان برست *** شد عزيز مصر و بر كرسى نشست

آفتابى از جهان مستور شد *** روز روشن چون شب ديجور شد

منخسف مه، منكسف شد آفتاب *** آفتاب علم چون شد در حجاب

گشت ويران مسجد و هم مدرسه *** در هزار و سيصد و پنجاه و سه(۲)

مرحوم عبدالمجيد اوحدى متخلص به يكتا در وفات او گويد:(۳)

ص: ۵۷

زاده مصطفى ابوالقاسم *** رهبر و پيشواى اهل زمان

آيت حق سليل ختم رسل *** حاكم شرع و حافظ قرآن

سالكان طريق را هادى *** رهروان سبيل را برهان

آن كه دين خدا و شرع نبى *** بگرفت از وجود او بنيان

آن كه چون او نزاد مادر دهر *** با چنين رتبه و جلالت و شان

درشگفتم كه از چه در غم او *** چرخ را منهزم نشد اركان

الغرض چون كه ارجعى بشنيد *** از خداوند قادر سبحان

با دو صد وجد طاير روحش *** كرد اندر فراز عرش مكان

تا كه تاريخ رحلتش جويد *** گشت «فردى» ز هر طرف پويان

گوش دل باز كرد و پس بشنيد *** كه بدو اين چنين نمود بيان:

«فيض بخش محصلان سما *** پى تدريس شد روان بجنان»

سيد محمد باقر رجائى(۱) ۱۰. سيد محمد باقر امامى دهكردى(۲) ۱۱. سيد محمد باقر نحوى(۳) ۱۲. سيد بحر العطاء مهدوى(۴) ۱۳. آية الله سيد محمد تقى موسوى احمدآبادى(۵) ۱۴. ميرزا محمد تقى فقيه شهرضايى(۶) ۱۵. سيد جواد نجفى دهكردى(۷) ۱۶. آية الله سيد حسن چهارسوقى(۸) ۱۷. ميرزا حسن قدسى كاشانى(۹) ۱۸. سيد محمد حسين رضوى

ص: ۵۹

كاشانى(۱) ۱۹. آقا سيد حسين دهكردى(۲) ۲۰. ميرزا محمد حسين اژه اى(۳) ۲۱. آقا حسين ميردامادى ظهير الاسلام(۴) ۲۲. حاج ميرزا محمّد حسين جعفرى(۵) ۲۳. آقا سيد حسين موسوى بيدآبادى(۶) ۲۴. حاج ملا حسينعلى صديقين،(۷) ۲۵. علامه حاج آقا رحيم ارباب ۲۶. آية الله سيد محمد رضا خراسانى(۸) ۲۷. شيخ محمد رضا مهدوى شهرضائى(۹) ۲۸. آقا شمس الدين هرندى(۱۰) ۲۹. آية الله حاج شيخ عباسعلى اديب(۱۱) ۳۰. حاج سيد عبّاس صفى دهكردى(۱۲) ۳۱. ميرزا عباس خان شيدا(۱۳) ۳۲. سيد عبد الحجة بلاغى(۱۴) ۳۳. آية الله سيد عبدالحسين طيب(۱۵) ۳۴. شيخ عبد الحسين فقيه ايمانى(۱۶) ۳۵. شيخ عبد الوهاب نصرآبادى(۱۷) ۳۶. شيخ محمد على شريعتى نصرآبادى ۳۷. سيد

ص: ۶۰

على اكبر هاشمى طالخونچه اى(۱) ۳۸. حاج ملا على ماربينى(۲) ۳۹. سيد على نوربخش(۳) ۴۰. سيد محمد على مباركه اى(۴) ۴۱. سيد فضل الله روضاتى(۵) ۴۲. سيد كمال الدين نوربخش ۴۳. سيد محمود روضاتى(۶) ۴۴. ميرزا محمود شيدا(۷) ۴۵. آية الله شيخ مرتضى مظاهرى(۸) ۴۶. سيد مرتضى دهكردى(۹) ۴۷. سيد محمد مهدى امام جمعه(۱۰) ۴۸. سيد مهدى سينى(۱۱) ۴۹. سيد نورالله ابطحى(۱۲) ۵۰. سيد نورالله قاضى عسكر(۱۳) ۵۱. سيد يوسف خراسانى.(۱۴)

آيات عظام: سيد حسين بروجردى، امام خمينى و سيد شهاب الدين مرعشى نجفى

ص: ۶۱

نيز از آية الله دهكردى اجازه در نقل حديث داشته اند.

تصویر

اجازه آية الله دهكردى به آية الله العظمى بروجردى

ص: 62

تصویر

اجازه آية الله دهكردى به آية الله العظمى بروجردى

ص: 63

تصویر

اجازه آية الله دهكردى به شيخ محمد على بن عبد الوهاب شريعتى نصرآبادى

ص: 64

تصویر

اجازه آية الله دهكردى به سيد محمد تقى موسوى صاحب مكيال المكارم، از امالى معلّم

ص: 65

تصویر

اجازه آية الله دهكردى به سيد محمد تقى موسوى صاحب مكيال المكارم، از امالى معلم

ص: 66

تصویر

آغاز كتاب منبرالوسيلة آية الله دهكردى، چاپ سنگى

ص: 67

تصویر

آغاز كتاب منبرالوسيلة آية الله دهكردى، چاپ سنگى

ص: 68

والسند الألمعي، المؤيد بالتاييد الرباني، كهف الحاج والعمار، الميرزا أبوالقاسم الزنجاني الاصفهاني... قد حضر في مجلس درسنا برهة من الزمان وكثيراً من الأوان لحلّ مشكلات مسائل الفروع واصول الايمان، فترقّي إلي ذروة الاجتهاد، وتحلّي بالقوة القوية والمنحة الإلهية».(۱)

علامه شيخ الشريعه اصفهانى در اجازه به ايشان مى نويسد:

«حيث إنّ العالم العامل والفاضل الفاصل الكامل، أبا الفضائل والفواضل، البحر الخضم، والطور الأشمّ ، صاحب المقامات الجليلة، والمآثر الجميلة، والقريحة القويمة، والسليقة المستقيمة، والنظر الثاقب، والحدس الصائب، والملكة القوية، والقوة القدسية... السيد المحقّق المدقّق، والبحر المتدقّق، الحاج الميرزا أبو القاسم الزنجاني الاصفهاني... ممّن جبل طبعه علي التاسّي بالسلف الصالحين والقدوة بعلمائنا الماضين قدّس الله أسرارهم أجمعين، فاستجاز من هذا الضعيف، وهو أهل بأن يجيز...».

زنجانى پس از بازگشت به اصفهان به اقامه جماعت و قضاوت پرداخت.

به نوشته مرحوم جابرى در سال ۱۳۲۰ ق حاج حسين و حاج هادى را كه با آقاى حاج ميرزا هادى دولت آبادى مكاتبه داشتند و مردم آنها را ازلى مى پنداشتند ولى به اندازه اى محتاط بودند كه غسل هاى جمعه را نيز ترك نمى كردند، حاج ميرزا محمد على زنجانى و آقاى حاج ميرزا ابو القاسم زنجانى فرستادند آنها را گرفتند و نزد آقاى نجفى فرستادند. آقا آنها را نزد خودشان رد كردند. حاج ميرزا ابوالقاسم هم نشست و شهودى را آوردند و نوشتند و بى دقّت و تسجيل و تأمّل، مجال نداده، حكمى نگاشتند و مردم را بر آن داشتند آنها را از خانه بيرون كشيده، به زجر كشتند، و الحق رفتارى زشت كردند. در يزد خبر رسيد، رسوائى صد برابر اصفهان كردند... ضعف نفس ظل السلطان كه قبل از قتل آنها ده نفر تفنگدار نفرستاد درب خانه زنجانى

ص: ۷۰

جلوگير مردم جانى بشوند. مجلسى از علماء فراهم آورد براى توبيخ زنجانى. در آن مجلس هم امام جمعه نظر به نظرياتش در مورد اولاد حاج ميرزا هادى، به حمايت آقاى نجفى برخاسته، و خلاصه ظل السلطان دم فرو بست؛ نهايت زنجانى روانه نجف شد.(1) زنجانى سرانجام در ماه رجب سال 1336 ق وفات يافت.

تصویر

رسالة من السيد الزنجانى مع تقريظ الملا لطف الله المازندرانى

وفي سنة 1285 هاجر إلي النجف، واشتغل علي علمائها خمس سنوات. ثمّ ذهب إلي سامراء مستفيداً من بحث المجدّد الشيرازي ثلاثة عشر سنة تقريباً. وفي سنة 1305 رجع مجاوراً إلي دهاقان مقيماً بالوظائف الشرعية من الإمامة والتدريس والأمر والنهي وإقامة الحدود أحياناً. ثمّ زار المشهد الرضوي وجاورهما ثمان سنوات، مقيماً بالوظائف. وأخيراً رجع إلي دهاقان، وتوفي بها سنة 1354 عن نيف وتسعين، وحمل إلي النجف».(1)

حاشيه بر «فرائد الأصول» از ابوالقاسم بن محمد على همكينى سميرمى اصفهانى كه در سال هاى 1340 و 1349 با استفاده از تقريرات سيد استادش در 374 برگ نگاشته شده، در كتابخانه مركزى دانشگاه اصفهان موجود است.

وى مجموعه اى از مسائل فقه و اصول را نيز نگاشته كه نسخه خطى آن و كتاب «نتائج الأفكار» شيخ محمد تقى هروى كه شيخ ابو القاسم آن را در سال 1327 ق در كربلا كتابت كرده، در كتابخانه مزبور موجود است.(2)

است.(۱) او بانى شبستان بزرگ مسجد على قلى آقا در سال ۱۲۹۷ بوده است.(2)

مهاجرت كرده، و نزد آخوند خراسانى و آقا سيّد محمّد كاظم يزدى تحصيل كرد،(1) تا به مقام علمى بس عالى نايل گرديده و گوى سبق از ديگران ربود. آنگاه به اصفهان مراجعت نموده و حوزه درس فقه و اصول و رجال او مرجع افاضل رجال شد. بالخصوص تبحّر رجالى او مورد تصديق اكابر بود.

تصویر

آية الله مرعشى استاد بزرگوار را «سلمان الزاهدين وقدوة العابدين» دانسته و مى نويسد: «كان هذا الرجل من مصاديق قوله عليه السلام: المخالف لهواه والمطيع لأمر مولاه، آية من آيات ربّه في العلم والتقي والفضل والحجي. كان منظره مذكّراً للآخرة و مسلّياً عن الشهوات. قلّ مَن رأيت فيمن أدركته مثله، و كان أكثر أوقاته مشغولاً بالتأليف والتصنيف والمطالعة والإفادة. استفدنا في علم الرجال برهة من الزمان من محضره الشريف طيلة إقامته في النجف الأشرف... إن أستادي هذا من أعيان الدهر ومفاخر الزمان، صاحب الكتب النافعة النفيسة، منها: تعاليق علي الرجال الكبير».(2)

ص: 74

برخى از شاگردان حاج ميرزا ابو الهدى عبارتند از: ۱. سيد ابو الحسن مرتضوى كرونى ۲. شيخ احمد فيّاض سدهى ۳. شيخ محمد حسن عالم نجف آبادى ۴. آية الله حاج آقا حسين بروجردى ۵. حاج ميرزا على آقا شيرازى.

حاج ميرزا ابو الهدى در هر يك از علم فقه و اصول و رجال تأليفات و تصنيفات رائقه و حواشى متعدّده مفيده بر كتب كثيره دارند، از جمله:(۱)

۱. «البدر التمام والبحر الطمطام»، در شرح حال والد ماجد و جدّ امجد خود.

۲. «سماء المقال في تحقيق علم الرجال» كه در سال ۱۳۴۰ ق تأليف آن به پايان رسيده است. اين اثر ارجمند به همّت فرزند مؤلف آية الله حاج شيخ محمد كلباسى با تقريظ آية الله العظمى سيد صدر الدين صدر چاپ شده است.

۳. «الفوائد الرجالية» كه اخيراً به چاپ رسيده است.

۴. حاشيه بر «كفاية الأصول» آغاز تأليف: ۱۳۲۶ ق و انجام آن: رجب ۱۳۲۹ ق.

۵. «الدرّ الثمين فى جملة من المصنفات والمصنّفين»، در ۸ باب، تأليف: ۱۳۱۲ ق.

۶. «زلات الأقدام»، در تنبيه بر اشتباهات رجاليه،

۷. «التحفة إلى سلالة النبوة» اجازه روايتى آية الله مرعشى نجفى، ۱۳۴۱ ق.

۸. اجازه روايتى آقا شيخ عبدالحسين گروسى مورّخ ۲۰ شوال ۱۳۳۸ ق.

۹. «الدرّة البيضاء فى إجازة الرواية عن الأمناء» كه در سال ۱۳۳۲ ق براى عالم فاضل سيد حسن خراسانى مرقوم داشته است.(۲)

ميرزا ابو الهدى از آقا ميرزا محمد هاشم چهارسوقى، علامه سيد حسن صدر و شيخ على محمد نجف آبادى اجازه روايت داشته است.

ميرزا ابوالهدى در شب سه شنبه ۲۷ ربيع الثانى ۱۳۵۶ ق (۱۳۱۶ ش) وفات يافت

ص: ۷۵

و در تخت فولاد در جوار پدر بزرگوار خود مدفون شد.

ولعامه الشمسى قال «الجابرى»: *** «اتل السلام على مَن اتّبع الهدى»

تصویر

إجازة العارف النجف آبادى للميرزا أبى الهدى الكلباسى

بخطه، أوقفتها زوجته بعد وفاته في سنة 1309».(1)

13. ميرزا احمد منظور خوانسارى

فرزند عالم فاضل كامل ميرزا محمد رضا خوانسارى.

وى در خوانسار متولد شد. تحصيلات علوم دينى را در اصفهان نزد علماى اعلام از جمله حاج شيخ محمد باقر نجفى(2) به انجام رسانده و به تتبّع در اخبار و وعظ و ارشاد مردم و نيز تدوين اخبار و احاديث اهل بيت عليهم السلام همّت گماشت.

تصویر

وى در آغاز كتاب «عمدة المصائب» خود مى نويسد: «معروض حضور سعادت گنجور اخوان ايمانى مى دارد، بنده احقر از مور، و شرمنده از تقصير و قصور، ميرزا احمد المشهور بتخلصه المنظور ابن العالم العامل والفاضل الكامل البارع، الواصل الى رحمة ربّه البارى، مولانا محمد رضا الخوانسارى - عفى الله لهما و لجميع المومنين - كه: در

ص: 77

اواسط زمان تحصيل علوم شريعت و ايمان، در دارالسلطنه اصفهان، حرسه الله عن الحدثان، و در اوايل اوان تكميل نفس ميشوم به رياضت علم و عرفان در خدمت بزرگان و اعلام اسلام عليهم السلام شبى در خواب ديدم - و ار نه بين اليقظة والمنام - به الهام غيبى مامور گرديدم و از فرشته عالم لاريبى و گماشته ائمه طاهرين شنيدم كه مناقب معصومين و مصائب مطلوبين آل ابى طالب را ربط و ترتيب و ضبط و تركيب كرده و اخبار وارده در اين باب را منثور و منظور آورده مسطور و مرقوم در كتاب نمايم بلكه در هر منبر و محضر احباب آل ابى تراب زبان گشاده و بسرايم.

على هذا، از آن هنگام تا اين عام كه از هجرت ختمى مرتبت يك هزار و سيصد و هشت سال تمام گذشته، و از آن اوان الى الآن مدت سى سال گشته، كه حتى المقدور به ماموريت خويش اشتغال داشته و الحمد لله المتعال تا اين عام سعادت اشتمال دفاترى از مناقب و ذخاير پر جوهرى از مصائب انباشته؛ والشكر لله كه از تأييد اولياء الله تا اين ايام ميمنت ارتسام از مقدار سيصد هزار بيت كتابت به قانون حساب نويسندگان به خط خويش مسوده كتاب بيش و افزون نگاشته ام، و معدود ده مجلّد كتاب معين و معلوم موجود و موسوم كرده، و اسامى هر يك از بزرگ و كوچك آن را در ديباچه كتاب «زبدة النوائب» كه جلد دويم همين كتاب است آورده ام».(۱)

ميرزا منظور در اصفهان به وعظ و خطابه و تأليف اشتغال داشته و مورد توجّه حاكم اصفهان ظلّ السلطان بوده است. وى خود در آغاز «زبدة النوائب» مى نويسد:

«ظلّ السلطان از كنج خانه عزلت و زاويه ويرانه ذلّت، حالت «منظور» ضعيف تر از مور را شنوده، طلبش نموده و منظور نظر عنايات ملوكانه اش من جميع الجهات فرمود كه بيش تر از پيش تر در تأليف اخبار و آثار و جمع و تصنيف مناقب اهل البيت اطهار اهتمام نمايم و در انتشار مصائب آل ابى طالب زيادتر از ايام گذشته زبان

ص: ۷۸

و بنان به تقرير و تحرير گشايم، بلكه در هر محضر و منبر بسرايم».(۱)

از تقريظاتى كه چند تن از علماى بزرگ اصفهان بر كتاب «عمدة المصائب» وى نگاشته اند پايه علم و اعتبار وى در نزد علماى اصفهان به خوبى معلوم مى گردد.

وى در آغاز دو اثر مطبوع خود «عمدة المصائب» و «زبدة النوائب» به ساير آثار و تاليفات خود اشاره كرده و فهرست آن ها را به شرح زير ارائه نموده است:

۱. «مصباح الأمّة فى تاريخ أمّّ الأئمة»

۲. «فلاح الأمّة فى أحوال ثانى الأئمة»

۳. «مفتاح الغمّة فى تاريخ أب الأئمة» در احوال خامس آل عبا عليه السلام.

سه عنوان مزبور، «منظور الأئمة والأبرار» فى تفسير المجلّد العاشر من «بحار الأنوار» نام دارد. صحيفه چهارم كتاب «منظور الأئمة» نيز در اسامى و احوال ساير اولاد بتول عليهم السلام است.

۴. «يوميه» در وقايع ايّام سال كه منسوب است به انبيا و امامان عليهم السلام.

۵. «خلاصة المقاصد فى تاريخ الأماجد».

مختصرى است از احوال خاتم الانبياء تا خاتم الاولياء، و مشتمل است اتمام آن بر ۱۴ صحيفه و هر صحيفه ۱۴ صفحه. به نوشته منظور تا سال ۱۳۰۳ احوال خمسه آل عبا از آن مرقوم شده است، ولى از اتمام آن اطلاعى در دست نيست.

۶. «تبصرة الراثين» در ذكر قصايد و اشعار فصحاى عرب در مناقب و مصائب اهل البيت و تفسير آن اشعار به فارسى منظوم در ده جزو.

۷. فصلين و بهار و خزان، در ذكر داستان حضرت يوسف به نظم به طريق مثنوى و ذكر مصائب حضرت سيّدالشهدأ در ضمن آن. اين اثر در اوايل جوانى منظور تاليف شده و ناتمام مانده است. ۸. شرح حديث جنود عقل و جهل.

ص: ۷۹

۹. «مخزن الأسرار و مجمع الأشعار» در مدح و مرثيه ائمه اطهار.

۱۰. «عنوان الرزية فى بيان القضية فى ذرية النبوية» در شرح زيارت شهيدان كربلا به روايت ابن طاوس در «اقبال الاعمال» و ترجمه كتاب «لهوف» در ضمن آن.

۱۱. «تذكرة المتقين» در بيان اجمالى از عقايد اهل ملل و نحل.

۱۲. «تبصرة الناظرين» در بيان حقيقت ملّت اسلام و اختلاف ايشان و ذكر حقّيت فرقه ناجيه اثنى عشريه.

۱۳. «بشرى للزائرين» در ثواب زيارت ائمه اطهار و شرحى از زيارت عاشوراء.

۱۴. «ذكرى للذاكرين» در ذكر نوائب مظلوم كربلا.

۱۵. «زبدة النوائب من آل ابى طالب». مشتمل بر يك صد مجلس كه با رعايت دقّت در صحّت نقل روايات تنظيم شده و در زمان حيات مؤلف به چاپ رسيده و در حاشيه آن، ترجمه منظوم مراثى بحر العلوم در قالب رباعى از ميرزا منظور آمده است.

۱۶. «عمدة المصائب فى المناقب والنوائب من آل ابى طالب».

اين كتاب به نام ظلّ السلطان نگاشته شده و در سال ۱۳۱۰ ق به چاپ رسيده و در آغاز آن اجازه روايتى آية الله شيخ محمّد تقى آقانجفى به تاريخ ۳ ربيع الثانى ۱۳۰۹ و تقريظ آخوند ملاّ محمّد حسين كرمانى به تاريخ ۲۵ صفر ۱۳۰۹ آمده است.

اين كتاب شامل ۵۵ مجلس است و در پايان آن مى نويسد: «فهذا هو المرقوم في كتاب الموسوم بعمدة المصائب في المناقب والنوائب من آل ابي طالب. وامّا شهادت ساير شهيدان از اولاد رسول خدا و اسيري احفاد بتول عذراء الي ورودهم بالمدينة، فقد أوردته في المجلّد الآخر المسمّي بزبدة النوائب، وكلاهما منتخبان من كتاب «منظور الأئمة والأبرار في شرح العاشر من بحار الأنوار».

آية الله ملا محمد حسين كرمانى تقريظ بليغى بر آن در صفر ۱۳۰۹ ق نگاشته است.

آية الله حاج آقا نورالله نجفى در ذيل تقريظ فوق چنين نگاشته است: «مطابق لما رسمه بخطه الشريف عمدة العلماء والمجتهدين وزبدة الفقهاء المتبحرين، اللوزعي الألمعي،

ص: ۸۰

المهذّب من كلّ شين، المولي الأمجد الآخوند ملا محمد حسين الكرماني».

تصویر

ديباچه فهرست عمدة المصائب ميرزا منظور، چاپ سنگى

ص: 81

تصویر

آغاز عمدة المصائب ميرزا منظور، چاپ سنگى

ص: 82

تصویر

آغاز عمدة المصائب ميرزا منظور، چاپ سنگى

ص: 83

تصویر

آغاز زبدة النوائب ميرزا منظور، چاپ سنگى

ص: 84

تصویر

وقف نامه كتاب ميرزا منظور به خط او

ميرزا محمد رضا شريف مشهور به ميرزا آقا كتاب «عمدة المصائب» پدر گران قدر خود را در سال 1302 ق در 640 صفحه به طبع رسانده و در خاتمة الطبع كتاب مزبور از او با اين عناوين ياد شده است: «جناب محامد آداب، نتيجة الفضلاء والادباء ونخبة النجباء والشرفاء، ميرزا محمد رضا الملقب المشهور بميرزا آقا، فرزند ارجمند جناب شريعت مآب، زبدة العلماء الاطياب، آقا ميرزا منظور، دام عزّه».

ميرزا منظور در سال 1306 (ظاهرا) تعداد 72 جلد كتاب به تعداد شهداى كربلا وقف كرده تا عموم شيعيان و ذاكران مناقب و مصائب اهل بيت عليهم السلام از آن منتفع گردند. وى توليت كتب وقفى مزبور را در حال حيات با خود و سپس با «نور

ص: 85

چشم مكرّم، ميرزا آقا مسمّى به محمد رضا - جعله الله من العلماء العاملين وحفظه وأبقاه - و بعد از او با ارشد و اورع از اولاد و احفاد او؛ و بر فرض انقراض، با اعلم و اتقى و افقه و ازكى از اولاد خلد آشيان حجة الإسلام والمسلمين وشيخ الفقهاء والمجتهدين مرحوم حاجى شيخ محمد باقر قرار داده است.(۱)

ميرزا منظور دخترى فاضله و صاحب كمالات داشته كه عالم فاضل و محدّث معبّر آخوند مولى محمّد حسن مشهور به «جناب» او را تزويج نموده. اين زن در خوانسار به تدريس قرآن كريم و «نصاب الصبيان» و «جامع المقدّمات» در خانه اشتغال داشته و عالم زاهد شيخ محمّد رضا كلباسى (م: ۱۳۶۶ ق) پدر آية الله شيخ محمّد حسين كلباسى نجفى (م: ۱۴۱۸ ق) داماد او بوده است.(۲)

ميرزا منظور در حدود سال ۱۳۲۲ ق وفات يافت و در تكيه شيخ محمد تقى مدفون شد.(۳) محلّ دفن او مشخص نيست. ميرزا منظور بسيارى از اشعار خود را كه بيشتر در قالب رباعى سروده شده در دو كتاب چاپ شده خود ذكر كرده است.

ص: ۸۶

تصویر

تقريظ آقانجفى بر عمدة المصائب ميرزا منظور خوانسارى

ص: 87

تصویر

تقريظ آخوند ملا محمد حسين كرمانى بر عمدة المصائب ميرزا منظور خوانسارى

ص: 88

تصویر

تقريظ آخوند ملا محمد حسين كرمانى بر عمدة المصائب ميرزا منظور خوانسارى

ص: 89

از طلاب به مدرس او مى رفتند و از آن جمله اين حقير بودم. به سبب ظرافت هايى كه در اثناى درس و مخصوصاً در اواخر درس داشت، هميشه طلاب با حالت خنده و بشاشت از پاى درس او برمى خاستند. من كتاب «نجاة العباد» را در فقه بسيط و «شرح باب حادى عشر» را در كلام، و «شرح لمعه» را در فقه استدلالى، و علم رجال و درايه را از روى «رجال ابو على» خدمت آن عالم ربانى تحصيل كردم».(1)

شاگردش عالم فاضل حاج سيد مرتضى موحّد ابطحى نيز مى گويد: وى درس را به سبك اجتهادى مى گفت. گاه افزون بر آنچه در متن كتاب آمده بود شقوق متعددى را بيان مى كرد. وى تا آخر عمر تدريس «شرح لمعه» را رها نكرد. مرد بسيار پاك و مقدّسى بود. نوع مؤمنين و مقدّسين پشت سر ايشان نماز مى گزاردند. هميشه مسجد ايشان پر از جمعيت نمازگزار بود. علاوه بر لمعه، «مكاسب محرّمه» را براى ما خصوصى تدريس مى كرد. مقدارى هم رجال خدمت ايشان خوانديم.(2)

حاج ميرزا احمد در 29 ذى قعده سال 1281 ق متولّد شده و در شنبه 12 ذى القعدة 1348 ق وفات يافت. در منزل خود در كوچه درخت سوخته پشت مدرسه نيم آورد مدفون شد(3) و سپس به اعتاب مقدّسه نقل گرديد.(4)

بنوشت «جابرى» پى فوتش كه جدّ او *** معراج احمديش برد از براق علم(5)

ساكن شده و به ارشاد و مدايت مردم و اقامه جماعت پرداخت.

در روز سه شنبه 9 شوال 1321 ق در بروجن وفات يافت و همانجا مدفون شد.

دو فرزندش: ملا ابو القاسم و ملا محمد شفيع از شاگردان آقا نجفى و سيد مهدى نحوى در عنفوان جوانى در ايام حج 1319 ق در مكّه معظمه وفات يافتند.(1)

المترجم كثيراً، وحدّثني أنّه قرأ عليه في الأوائل كثيراً، قال: وكان والده من تلاميذ الأنصاري. توفي في عشر التسعين بعد المائتين وله مؤلفات منها: «درر اللغات» وله «لغات القرآن» الكبير و «لغات القرآن» الصغير، وهما بالنظم».(1)

تصویر

آغاز سراج الأنام احمد بن محمد على اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 93

تصویر

آغاز مشكوة الأنام سراج الانام احمد بن محمد على اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 94

تصویر

پايان سراج الانام احمد بن محمد على اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 95

تصویر

كتاب مفتاح السعادة آقانجفى به خط احمد بن محمد على اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 96

تصویر

پايان هداية الطالبين آقا نجفى به خط احمد بن محمد على اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 97

تصویر

آغاز كتاب الألفين علامه حلّى به خط واعظ اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 98

تصویر

پايان كتاب الألفين علامه حلّى به خط واعظ اصفهانى، چاپ سنگى

ص: 99

حضر عليه أيام إقامته فى سامراء وجوه العلماء وأهل الفضل المعاصرين، منهم: الشيخ عبد الحسين بن الشيخ باقر آل ياسين، والسيد ميرزا على نجل أستاذه الشيرازى، والميرزا حسين النائينى، والسيد على السيستانى.(۱)

وحضر عليه جماعة فى كربلا عند إقامته فيها. ولم يؤثر عنه تأليف أو تصنيف... وقد امتاز عن أقرانه بالوعظ والإرشاد، مع ما عليه من الجلالة وعلوّ المنزلة. وكان قدّس سرّه يرقى المنبر ويعظ الناس، خصوصاً فى سفره إلى اصفهان.(۲)

«اختصّ بالمجدّد الشيرازي مدة حياته وهاجر إلي الحائر الشريف مروّجاً للدين وحافظاً للعلماء ومساعداً للمشتغلين وعوناً للضعفاء والمساكين، يوصل الوجوه والحقوق إلي أهلها بلا منة ولا شرط، فكان من مراجع التقليد في أغلب الأطراف إلي أن توفي في الكاظمية ۱۲ ج ۱۳۳۸ ۱ ودفن بها في مقبرته المشهورة.

رأيت في «جامع الشتات» إجازة مؤلفه الميرزا محمد الهمداني المبسوطة للمترجم وتاريخها غرة صفر ۱۲۸۳».(۳) «وهي مبسوطة، أحال فيها إلي كتابه «شجرة الخلد لأعزّ الولد» وذكر اثني عشر طريقاً من طرقه».(۴)

ص: ۱۰۱

تصویر

جامع عباسى شيخ بهائى با حواشى آية الله سيد اسماعيل صدر

ص: 102

تصویر

جامع عباسى شيخ بهائى با حواشى آية الله سيد اسماعيل صدر

ص: 103

تصویر

اجازه حسبيه اى از آية الله سيد اسماعيل صدر

اجازه آية الله سيد اسماعيل صدر به آية الله حاج شيخ محمد باقر بيرجندى:

«بسم الله الرحمن الرحيم. جناب مستطاب عمدة العلماء و الأتقياء و زبدة الفقهاء الأزكياء آقاى شريعتمدار آقاى حاجى شيخ محمد باقر قائينى بيرجندى، دام قدسه و فضله العالى، كه فى الحقيقه محيى آثار جناب رسول ربّ العالمين و مروّج شريعت مطهره

ص: 104

حضرت خاتم النبيين صلى الله عليه و آله الطاهرين مى باشند، وله الحمد و له المنة به درجات عاليه از علم و مقامات ساميه از تقوا و ورع رسيده، و حجت بزرگى هستند كه حضرت ايزد متعال جلّت نعمائه به ما و اهالى آن اطراف از اخوان متديّن، وفقهم الله تعالى عنايت فرموده، و مدام در مقام شكرگزارى و قدردانى بايد بوده و كمال اكرام و احترام آن جناب را رعايت نماييم.

و ضمناً از جناب ايشان خواهش داريم كه در امور حسبيه شرعيه، از حفظ اموال صغار و قصّار و غيّاب و من لا وارث له إلا الإمام عليه أفضل الصلاة و السلام، و امثال آن از امورى كه مرجع آنها حاكم شرع انور است و نمى توان به ديگرى اذن داد، اهتمام فرمايند و تصدّى نمايند كه اسباب آسودگى برادران دينى آن حدود بوده باشد. و البته چنانچه مرجوّ از ايشان است طريق احتياط را كه سبيل نجات است سلوك خواهند فرمود، و اين احقر را از دعا فراموش نخواهند نمود، چنانچه اين ضعيف پيوسته دعاگوى ايشان و ساير دوستان و برادران أيّدهم الله تعالى خواهد بود، إن شاء الله. ۱۹ شوّال، حرره الأحقر ابن صدر الدين العاملى».(۱)

حاج ميرزا حسن خان جابرى در وفاتش گويد:(۲)

ظهر دين و شريعت ايمان *** بود محكم به علم و تقوى صدر

مرجع خاص و عام در تقليد *** همه جا نشر گشته فتوى صدر

صدر مأوا و حجة الاسلام *** حجة الله پناه و مأوى صدر

وان حديث موثّق اندر شرع *** خبرى شد كه بود مروى صدر

فقرا را به منّ و كيل، انعام *** خلق ممنون منّ و سلوى صدر

حق صلا زد، بلى بگفت و جهان *** زان بلى مبتلاى بلوى صدر

ص: ۱۰۵

سال تاريخ «جابرى» بنوشت: «صدر جنّت مقام علوى صدر» فرزندش آية الله سيد صدر الدين صدر نيز در وفاتش گويد:(1)

لئن يك أخفى القبر شخصك فى الثرى *** فهيهات ما أخفى فضائلك القبر

لقد كنت سرّ الله بين عباده *** ومن سنن العادات أن يكتم السرّ

فطوبى لقبر أنت فيه مغيّب *** فقد غاب فى أطباق تربته البدر

ولست بمستسق له القطر بعد ما *** غدا بثراه اليوم ينتجع القطر

تخيّرت صدر الخلد مأوى فأرّخوا:

«من الخلد إسماعيل طاب له الصدر»

19. حاج ملا اسماعيل بن ملا محمد نقنه اى

تصویر

از مجتهدين اصفهان كه جنب مسجد شاه، تحت الشعاع آقايان مسجد شاه به امور شرعى و ملكى و زراعتى مى گذراند.(2) او در روز جمعه 10 رجب 1350 ق وفات كرد

ص: 106

و در تخت فولاد تكيه حاج محمد جعفر آباده اى مدفون شد.(1)

تصویر

سنگ فرش مسجد امام اصفهان از آثار ملا اسماعيل نقنه اى

ص: 107

وصيتى كه كرده بود در تكيه مير فندرسكى مدفون شد.(1)

ملا محمد باقر در مسجد قطبيّه محله چهارسو و مسجد محله نو امامت و وعظ مى كرد. حوزه درس مفيدى در فقه و اصول داشت كه فضلاى طلاب آن را مى پسنديدند و او را از جهت حسن تقرير و سليقه تنقيح مطالب بر اكثر حوزه هاى معاصرش ترجيح مى دادند. در منبر و وعظ مهارتى به سزا داشت، چنان كه عالم و عامى، مجذوب بيانات او مى شدند و هر كدام به سهم خود فائده و لذت مى بردند. پاره اى از اهل منبر بيانات او را مى نوشتند و از حفظ مى كردند و در منابر به كار مى بردند. رسم احياء شب هاى جمعه را در تخت فولاد با خواندن دعاى كميل بالاى منبر به صداى بلند با آداب ديگر كه هنوز متداول است، اوّل بار بنياد نهاد كه با جمعى از مريدان به مسجد مصلّى مى رفت و با منبر وعظ و دعا شب زنده دارى مى كرد.

مرحوم ملا محمّد باقر جمعى از مريدان داشت كه در مكتب وعظ و ارشاد مذهبى او تربيت يافته در اثر ملازمت منبرش با وجود عامى گرى داراى اطّلاعات وسيعى از اخبار و آيات و تاريخ و اصول و فروع مذهبى شده بودند و به اين سبب دستگاه او از ساير پيشوايان روحانى امتياز داشت.

استاد همايى مى نويسد: پاره اى از احكام و نوشته هاى شرعيه و مجلات او را به خط خودش ديده ام. دليل بارزى بر درجه عالى فقاهت و پختگى تقرير و انشاء اوست. بزرگترين قضات عدليه فعلى ما از فهم دقايق احكام و نوشته هاى قضايى او عاجزند تا به انشاء و تقرير آن چه رسد!(۱)

آن مرحوم منبع فوائد كثيره براى عوام وخواص بود. در مسجد قطبيه كه در خيابان چهار سوق شيرازى ها است ومسجد محله نو امامت مى نمود. منبر او براى عوام وخواص پر منفعت و بسيارى از منبرى ها بيانات منبرى آنها مأخوذ از او بود. عوام مريدهاى آن مرحوم از مطّلعين بر اخبار و اصول و فروع وغيرها بودند. درس

ص: ۱۱۰

او هم خوش ترتيب وبا سليقه بود و جمعى از فضلا از مجلس درس او برخاستند.(1)

تصویر

اجازه علامه مير سيد حسن مدرّس به آخوند فشاركى

آية الله آخوند ملا محمد حسين فشاركى برادر ارجمند او در اجازه به آية الله سيد على برزانى ضمن بيان مشايخ خود مى نويسد: «فمنها ما أجازني شيخي وأخي، العالم الناسك السالك السديد، الفقيه الوحيد في أوانه، ومن إليه انتهت الرئاسة العامة في الاجتهاد، والتقليد منه شاع بين الخواص والعوام، واستقام لكلّ من استفاد منه وحضر درسه في أيام وبلغ الاجتهاد واستجاز منه العلماء، ولم نر مثله في ترويج الأحكام وهداية

ص: 111

الناس، فإنّه بين العلماء كالبدر في النجوم في هذه الفضيلة، ومن ميامن أنفاسه وبركات تعليماته بلغ جمع كثير وجمّ غفير رتبة الاجتهاد، واهتدي كافة أهالي اصفهان إلي أحكام شرع سيد الأنام - صلوات الله عليه وآله - والآن قبره الشريف مزار عامة أهل اصفهان في بقعة تخت فولاد؛ مولانا ومن عليه اعتمادنا الآخوند ملا محمد باقر الفشاركي؛ عن شيخه وأستاده، السيد السند المعتمد، السالك مسالك التحقيق والتدقيق، مهذب القوانين المحكمة ومشيد الأصول الشرعية، الماشي علي طريق السلامة والاستقامة، سيّد العلماء والمجتهدين ورئيس الفقهاء والمحقّقين، الشيخ المؤتمن والسيد السند المستحسن الآقا مير سيد حسن...».

تصویر

اجازه علامه مير سيد حسن مدرّس به آخوند فشاركى

ص: 112

به نوشته آية الله آخوند گزى ايشان كتاب هاى پر فائده دارند، از جمله:

«در فقه: رساله رضاع، رساله اى در شرط، رساله حيض، رساله عدم جواز صلح حق الرجوع، رساله قرعه، رساله شهرت، رساله عدم لزوم تقليد اعلم، رساله منجزات مريض، رساله صحت عبادت جاهل مطابقه با واقع، رساله غنا، رساله طهارت، رساله خيار عيب، رساله تداخل اسباب، وحواشى هم بر «قوانين» و «فرائد» و «متاجر» كه اينها جزئى است، وحاشيه فارسى بر «شرح لمعه»، و «عنوان الكلام» كه شرح دعاهاى هر روزه ماه مبارك رمضان است كه عنوان مجالس مواعظ قرار داده، واهل منبر به جهت ارشاد خلق، هميشه در كار دارند، وچند «عشريه» كه چند مجلس دهه محرّم است، «ذخيرة المعاد» در اصول دين كه قدرى ناتمام است، ورساله «آداب الشريعة»، ورساله هاى ديگر، از چهل حديث، واصول دين، وفروع دين وادعيه مختصره پر فائده، كه مكرّر چاپ خورده ومحلّ انتفاع عامّه است».(۱)

سيد محمد حسن بن سيد احمد حسينى طباطبائى در سال ۱۲۹۵ ق رسائل زير از آثار ملا محمد باقر را كتابت كرده است كه نسخه آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى شود: ۱. رساله در شهرت ۲. رساله در قرعه كه به دستور استادش نگاشته، «وصارت محبوبة لنظره الشريف؛ والإنصاف أنّها جليل الفائدة، عظيم العائدة، لم أر مثلها في محرّرات علمائنا الأجلة». ۳. رساله در حكم مبتدأه و مضطربه(۲) ۴. رساله در حكم عبادات جاهل ۵. رساله در تقليد اعلم.

«تحفة المسعودية»، در امامت و «سرمايه ايمان» در اصول دين از ديگر آثار اوست كه نسخه خطى آن در كتابخانه عمومى اصفهان موجود است.

آخوند فشاركى در اجازه به ميرزا عبد الرزاق موسوى احمدآبادى درباره تأليفات

ص: ۱۱۳

خود مى نويسد: «ثمّ أجزت له أن يروي عنّي جميع ما صنّفته وألّفته من الكتب والرسائل، في الفقه والأصول والحديث والرجال وسائر العلوم، من الفارسية والعربية، الدائرة والبائرة، وهي كثيرة تتجاوز أبياتها الكرور، إلا أنّ البخت لم يساعدني، والزمان لم يوافقني علي ترتيبها وتنظيمها واستخراجها من السواد إلي البياض إلا قليل منها».

تصویر

آغاز نسخه خطى رساله فى القرعة آخوند فشاركى

ص: 114

تصویر

آغاز نسخه خطى رسالة فى حكم عبادة الجاهل آخوند فشاركى

ص: 115

تصویر

آغاز نسخه خطى رسالة فى بيان مجرى القرعة

ص: 116

تصویر

آغاز رسالة فى مسألة تقليد الأعلم آخوند فشاركى

ص: 117

تصویر

منتخب الأصول فشاركى به خط مؤلف

ص: 118

تصویر

منتخب الأصول فشاركى به خط مؤلف

ص: 119

تصویر

تذكرة المباحث الأصولية از آخوند فشاركى به خط مؤلف

ص: 120

تصویر

صفحه عنوان ذخيرة المعاد فشاركى چاپ سنگى

ص: 121

تصویر

آغاز ذخيرة المعاد فشاركى چاپ سنگى

ص: 122

تصویر

آغاز عنوان الكلام فشاركى، چاپ سنگى

ص: 123

تصویر

آغاز عشريه آخوند فشاركى، چاپ سنگى

ص: 124

تصویر

آغاز آداب الشريعة فشاركى، چاپ سنگى، به خط ابوالقاسم قدسى

ص: 125

تصویر

اصول دين آخوند فشاركى، به خط ابوالقاسم قدسى، چاپ سنگى ضميمه آداب الشريعة

ص: 126

تصویر

اعمال ماه رجب و شعبان و رمضان، به خط ابوالقاسم قدسى، ضميمه آداب الشريعة

ص: 127

تصویر

رساله اى از آخوند فشاركى، ضميمه آداب الشريعة، به خط ابوالقاسم قدسى

ص: 128

تصویر

آغاز آداب الشريعة آخوند فشاركى به خط حسن هريسى، چاپ گراورى

ص: 129

تصویر

پايان آداب الشريعة آخوند فشاركى به خط حسن هريسى، چاپ گراورى

ص: 130

تصویر

پايان آداب الشريعة آخوند فشاركى به خط حسن هريسى، چاپ گراورى

ص: 131

آخوند فشاركى در مسجد نو بازار تدريس خارج مى كرد. تقريرات او را محصّلين آن زمان مى پسنديدند. شاگردان با استعداد خود را زود اجازه مى داد و متعذّر مى شد به اين كه به سبب داشتن اين اجازه مجبور مى شوند به كار كردن و ترقّى نمودن و حقيقتاً داراى ملكه اجتهاد شدن. برحسب اظهار خود ايشان بالاى منبر، عده آن ها بالغ بر چهارصد نفر بوده. بيشتر علماى كرمان و يزد نزد او تحصيل كردند.

مباحثه طلاّب در مجلس درس او همهمه اى داشت كه بسا روزها مجال تقرير به خود او داده نمى شد. تقريرات ساده او روى منبر خاص و عام را به خود جذب مى كرد. جمعيّت نماز و منبر او اهميّت داشت. غالباً دو سه نفر تندنويس، منبرهاى او را ضبط مى كردند. شب هاى متبركه را نوعاً در تخته پولاد احياء مى داشت و اين احياى شب هاى جمعه به سبب او در شهر و تخته پولاد رونقى يافت. شب ها را بيشتر جهت عبادت به صحراها و خارج شهر مى رفت تا بالاخره دچار ضعف قلب گرديد.

آخوند فشاركى در امور حكّام اصفهان موافقت نمى كرد، با اين كه باعث رنجش آن ها مى شد، مگر در واقعه تحريم تنباكو كه موافقت فتواى او با سياست باعث توهين او شد، حتّى آن كه جمعيّت عوام، شب در خانه او همه قِسم توهين و هتك حرمت از او كردند. وقتى كه از ناحيه ميرزاى شيرازى منع استعمال تنباكو در ايران و اصفهان منتشر شد و علما هم متابعت نمودند، فتواى آخوند فشاركى مخالف مشهور واقع شد. به اين مناسبت وجهه عمومى از او تمايل حاصل نمود.(۱)

اين عالم جليل سرانجام در ماه رجب ۱۳۱۴ ق وفات كرد و در بقعه تكيه علامه آقا حسين خوانسارى در تخت فولاد مدفون شد.(۲)

ص: ۱۳۲

مرحوم آخوند گزى مدّت عمر او را شصت وسه سال نوشته است.(1)

تصویر

وى داماد سيد محمد خوانسارى (برادر صاحب روضات) بود.

فرزندش ميرزا محمّد مهدى فشاركى مشهور به ميرزا آقا از علماى اخيار، داماد علامه ميرزا هاشم چهارسوقى بود كه در سال 1340 ق وفات نمود.(2)

ص: 133

تصویر

ميرزا محمد مهدى فشاركى

سيد محمد باقر بهشتى(۱) ۷. ميرزا محمد باقر تويسركانى(۲) ۸. شيخ محمد باقر واثق همدانى(۳) ۹. سيد جمال الدين عاملى قزوينى(۴) ۱۰. ملا محمد جواد صافى گلپايگانى(۵) ۱۱. سيد محمد جواد دهكردى(۶) ۱۲. ميرزا محمد رضا مجتهد كرمانى(۷) ۱۳. سيد محمد رضا خاتمى(۸) ۱۴. ميرزا محمد حسين شوركى ميبدى صدرالفقهاء(۹) ۱۵. آخوند ملا محمد حسين فشاركى ۱۶. ميرزا عبد الرزاق موسوى احمدآبادى ۱۷. ملا عبد الصمد بن حسين محلاتى(۱۰) ۱۸. ميرزا على اكبر يزدى(۱۱) ۱۹. ميرزا محمد على تويسركانى(۱۲) ۲۰. محمد على مظاهرى تيرانى(۱۳) ۲۱. ملا محمد مهدى قمشه اى.(۱۴)

ص: ۱۳۵

تصویر

آغاز اجازه آخوند فشاركى به ميرزا عبد الرزّاق موسوى احمدآبادى

ص: 136

تصویر

پايان اجازه آخوند فشاركى به ميرزا عبد الرزاق موسوى احمدآبادى

ص: 137

تصویر

آغاز اجازه ملا محمد باقر فشاركى به ميرزا محمد على تويسركانى

ص: 138

تصویر

اجازه آخوند فشاركى به سيد محمد باقر فروشانى (ظاهرا)

ص: 139

تصویر

اجازه آخوند فشاركى به سيد محمد باقر فروشانى (ظاهرا)

ص: 140

تصویر

اجازه آخوند فشاركى به سيد محمد باقر فروشانى (ظاهرا)

ص: 141

تصویر

آغاز ابطال سيد اسماعيل اردكانى با تقريظ آخوند فشاركى، نسخه خطى

ص: 142

تصویر

پايان ابطال سيد اسماعيل اردكانى با تقريظ آخوند فشاركى، چاپ سنگى

ص: 143

تصویر

پايان ابطال سيد اسماعيل اردكانى با تقريظ آخوند فشاركى، چاپ سنگى

بينه وبين حاكم شيراز؛ فخرج منها وتشرّف إلى سامراء، مستفيداً من بحث المجدّد الشيرازى، وبعد وفاته تشرّف إلى النجف. فاشتغل بالتدريس، وقام بالجماعة، إلى حدود ۱۳۱۹، فذهب إلى شيراز ولاقى بها القبول التام وعلى شأنه، وترقّى أمره؛ فأصبح زعيماً للدنيا... كان رحمه الله علامة فى المعقول والمنقول، ومحققاً فى الفقه والأصول، وله تصانيف كثيرة؛ رأيت منها رسالته المبسوطة فى أحكام الدين والقرض تزيد على ألف بيت... ورسالة حدوث العالم.(۱) ورأيت نسبه بخطه كما ذكرته، مع جوابه عن سؤال تلميذه الشيخ زين العابدين بن اسد الله المهربانى السرابى المتوفى بالنجف فى ۱۳۵۶».(۲)

شيخ محمد حرزالدين مى نويسد: «الشيخ باقر بن عبدالمحسن الاصطهباناتي الشيرازي، الكامل الفاضل والفقيه العالم، حكيم محقق في العلوم العقلية والنقلية، معاصر. قيل: هو متخصص في العلوم الرياضية. وفي سنة ۱۳۰۳ هاجر إلي العتبات المقدسة في العراق، فورد النجف وأقام فيها برهة، فلم يحسن له البقاء، فقصد سامراء للحضور علي الرئيس الميرزا محمد حسن الشيرازي وكان عنده من المقرّبين... ولما توفّي السيد الميرزا ورجع معظم تلامذته إلي النجف رجع الشيخ معهم، وأقام في النجف مدّة غير يسيرة.(۳)

ص: ۱۴۵

واجتمعتُ به حرصاً علي الاستفادة والاختبار؛ إذ العالم المحقق كالشجرة المثمرة، فإذا هو آية في العلوم العقلية. تتلمذ علي المجدّد السيد ميرزا محمد حسن الشيرازي... وحضر الفقه والأصول علي الشيخ علي الكني المتوفي بطهران سنة 1306».(1)

تصویر

علامه سيد حسن صدر درباره او مى نويسد:

«فاضل عالم فقيه متكلم حكيم متأله، خبير باصول الفقه، أديب، عارف بالعلوم العربية، حسن الاستحضار لمعلوماته، جيد التقرير، كثير الحافظة، حسن المحاضرة. تخرّج علي سميّه الشيخ حجة الإسلام الشيخ محمد باقر الاصفهاني، وله منه إجازة».(2)

علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء درباره او مى نويسد: «جامع المعقول والمنقول، والمحقّق في الفقه والأصول، البارع في جميع العلوم خصوصاً في الحكمة والرياضيات، من الاسطرلاب والحساب والهندسة والنجوم، الشيخ العالم التقي المبري من العيوب وجهالات المخازي، الشيخ الأجل الشيخ محمد باقر الاصطهباناتي الشيرازي. وقد هاجر سلّمه الله إلي العراق لتكميل الفقه والأصول قبل عشرين سنة أو قريباً من

ص: 146

ذلك، ثمّ هاجر إلي سرّ من رأي، فكان من أجلاء تلامذة رئيس الملة السيد العلامة الشيرازي قدس سرّه، وبعد وفاته رجع فيمن رجع إلي النجف، واشتغل بتدريس العلمين الشريفين الفقه والأصول. وقد وفّقنا الله للحضور عليه بعض الرياضيات وما يلزم قرائته من كتب المعقول، وهو فيها وفي غيرها من العلوم من المبرّزين المتفرّدين الفحول».(۱)

كاشف الغطاء در كتاب «عقود حياتى» نيز مى نويسد: «وممّن هاجر من سامراء إلي النجف في تلك البرهة أيضاً، الحكيم الإلهي و الجهبذ الرياضي، الشيخ محمد باقر الاصطهباناتي الشيرازي. و كان من قدماء الحكماء، مديد القامة، عظيم الهامة، ذو شيبة بهية و بزة نقية، ينبئك منظره عن مخبره، و تدلّك أعراضه علي شرف جوهره. و قد لازمتُه و التزمتُ بالحضور في جملة من العلوم الرياضية و الحكمة الإلهية».(۲)

«جناب كمالات اكتساب، كاشف رموزات، فاتح مرموزات، جامع فروع و اصول، حاوى معقول و منقول، شيخ محمد باقر، ولد الصدق عابد متهجّد ملا محسن اصطهباناتى، در اوائل حال دست توسّل به دامن خالوى خود جناب فاضل ممجّد قاضى عبدالصمد اصطهباناتى زده، در خدمت آن جناب مسافرت ها نمود. پس مدّتى در شيراز و مدّتى ديگر در اصفهان و چندى در دارالخلافه طهران خدمت علما رسيد، و از هر خرمنى خوشه اى، و از هر سفره اى توشه اى برگرفت».(۳)

علامه اصطهباناتى در سال ۱۲۵۳ ق در قريه اصطهبانات فارس متولد شد.

پدرش ملا عبد المحسن فرزند ملا باقر بن ملا سراج الدين، و مادرش دختر قاضى حسين بوده اند. وى در سنّ ۱۲ سالگى به همراه دايى خود قاضى عبد الصمد به شيراز هجرت كرد و مدّت هشت سال در مدرسه منصوريه به تحصيل پرداخته و سپس به مدّت نه سال به تدريس در مدرسه مزبور اشتغال ورزيد. [علوم عقلى را در

ص: ۱۴۷

شيراز نزد عالم كبير و فقيه جليل شيخ عبد الحميد بن عبد الوهاب فراهانى (شاگرد ملا محمد على محلاتى شيرازى)(۱) و در تهران نزد ميرزا ابو الحسن جلوه(۲) فراگرفت].

در سنّ ۳۰ سالگى به تهران عزيمت نمود و به درخواست حاج ملا على كنى در مدرسه خان مروى به تدريس پرداخت كه مدّت ۱۲ سال ادامه يافت.

مدّتى نيز در اصفهان اقامت گزيد و از آيات عظام: حاج شيخ محمد باقر نجفى و علامه ميرزا محمد هاشم چهارسوقى اجازه دريافت نمود. به سال ۱۲۵۸ ش به شيراز مراجعت كرد و به انجام وظائف دينى و اجتماعى و تدريس پرداخته و از علماى طراز اول فارس محسوب گرديد. پس از شش سال به دليل درگيرى با حاكم وقت فارس به عتبات رفت و در سامراء از محضر ميرزاى شيرازى بهره مند گرديد.

در سال ۱۲۷۴ ش پس از وفات استاد به نجف اشرف نقل مكان نمود و به تدريس فقه و اصول و به ويژه حكمت و كلام پرداخت. وى در سال ۱۲۸۴ ش به اتّفاق سه تن از فرزندان كوچك خود و برخى از شاگردانش از جمله حاج شيخ غلامرضا خراسانى يزدى و شيخ جعفر كاشانى به شيراز بازگشت و زعامت عامه و رياست تامه يافت.(۳)

علامه سيد هبة الدين شهرستانى مى نويسد:

ص: ۱۴۸

«ومن مشايخي: الحكيم الماهر مولانا الشيخ محمد باقر بن محسن بن سراج الدين الشيرازي الاصطهباناتي، عن شيوخه الخمسة:

أحدهم: المحدث الزاهد المولي علي بن الطبيب الشهير الحاج ميرزا خليل.

ثانيهم: العلامة الفقيه السيد ميرزا محمد هاشم الخوانساري.

ثالثهم: السيد محمد مهدي القزويني.

رابعهم: الفقيه الملي الشيخ محمد تقي المشهور بآغانجفي الاصبهاني.(۱)

خامسهم: العلامة الأوحدي المولي محمد تقي الحائري المشهور بالفاضل الهروي».(۲)

اجازه حاج شيخ محمد باقر نجفى به علامه اصطهباناتى:

«بسم الله الرحمن الرحيم. نحمدك اللهمّ علي ما ألهمتنا من توحيدك، ووفّقتنا إلي ما فيه الرشاد من تمجيدك و تحميدك. سبحانك و كيف تحيط بكُنه بعض صفاتك الأوهام، أو تحصي عدّ آلائك الخلايق ولو أنّ البحر مداد أو الشجر أقلام! و أنّي يدرك العقول كيفية عظمتك و جبروتيتك، أو تحوي الأفكار الأبكار في تصويرها وتصعيدها مبلغ قدرتك و موضع إنيتك! ونصلّي ونسلّم علي رسولك نبي الرحمة وسراج الامّه، مَن أكرمته بالرسالة، وأخرجت به خلقك من الضلالة، وختمت به الرسل، وجعلته مقتدي الكل، أشرف الأنبياء لديك وأكرم جملة المخلوقات عليك. و علي آله أعلام الهدي و حجج الوري، الذين اتبعوا منهاجه، مشكاة الحق وسراجه، الناشرين أحكامه والموضحين حلاله وحرامه، صلاة دائمة مدي السنين والأعوام، ما أشرق نور و أظلم ظلام.

أمّا بعد، فإنّ من لطف الباري علي الأنام في زمن غيبة الإمام عليه السلام أن حثّهم علي الرجوع إلي العلماء، وجعلهم نواباً عن الأئمة الامناء، ورجّح مدادهم علي دماء الشهداء، كي لا يبقي الخلق في الجهالة سالكين سبل الغواية والضلالة. فكان ممّن سلك

ص: ۱۴۹

هذا الفجّ ، وشمّر ساعد الهمة في طي ذلك المنهج، وجدّ وجهد في تحصيل العوم الدينية، وأوقف نفسه علي خدمة الشريفة المحمدية، و قاسي نصب الزمان في نيل المعالي، واستغرق الأيّام في طلب العلم وأحيي الليالي، الفائق علي أقرانه والحايز قصب السبق يوم رهانه، العالم العامل و الفاضل الباذل الكامل، بدر الفضل الزاهر وبحر العلوم الزاخر، زين المساجد و المنابر، حاوي المناقب و المفاخر، المقرّ بفضله من حضر ومن هو آتي، جناب شيخنا الأفضل الشيخ محمّد باقر الاصطهباناتي، أطال الباري تعالي بقاه، وزاد فضله وعلاه، وناله ما يتمنّاه في دنياه وعقباه؛ فإني قد جالستُه برهة من الزمان في بلدة محروسة اصفهان، صانها الله من حوادث الدوران، و فاوضته في جمله من العلوم؛ فوجدته حاوياً للمنطوق منها والمفهوم، وامتحنته في غوامض المسائل الشرعية، واختبرته في حلّ مشكلات المطالب من أصول العقايد والحكمة من الإلهية والطبيعية والرياضية، ممّا أذعن بالعجز عنها أرباب العلوم العقلية والنقلية؛ فصنّف فيها جمله رسائل أبان فيها عن مشكلات تلك المسائل، وبرهن عليها بما هو ثابت من محكمات الدلائل؛ فحقّق ما لم تكن مدوّنة في كتب العلماء، ولا معنونة علي ألسن الفقهاء؛ فأسرع لما دعي و أجاب، و أتي بالعجب العجاب؛ فحقيق أن تكتب تصانيفه بالنور علي جبهات الحور. وإنه ممّن عرج إلي أوج الاجتهاد عن حضيض التقليد، ويحب عليه العمل برأية السديد؛ لأنه المجتهد في فقه أهل البيت؛ و حقيق أن يقتدي به أهل التحقيق من دون لعلّ و ليت، و يكون مرجعاً للفضلاء، مشاراً إليه بالفضل بين الفقهاء. فللعوام أن يرجعوا بمسائلهم إليه، و للخواصّ أن يعوّلوا في حلّ مشكلاتهم عليه، ولا غرو ممّن قذف إليه في قلبه من العلم نوراً، ومن أوتي الحكمة فقد أوتي خيراً كثيراً. فليحمد الله سبحانه علي هذه النعمة الجزيلة و الموهبة الجليلة التي لا يلقّاها إلا ذو حظّ عظيم، ومن خصّه الباري بالفضل الجسيم. وقد استجازني، سلّمه الله، تيمناً وتبركاً، كما هي عادة السلف المرضيين والعلماء الماضين؛ فأجزت له أن يروي عني جميع ما رويته وأجاز لي روايته ممّا ورد عن أهل بيت النبوة في العلوم العقلية والنقليّة سيما كتب المحمّدين الستّة التي عليها المدار في هذه

ص: ۱۵۰

الأعصار وهي «الكافي» و «الفقيه» و «التهذيب» و «الاستبصار» و «الوافي» و «الوسايل» و «البحار». فإنّى أروي ذلك، عن خالي المؤتمن وأستادي العلامة المبرّز الشيخ حسن، عن أخيه الذي في الفضل لا يقاسي، المبرور المرحوم الشيخ موسي، عن والده أفقه البشر بعد الأئمة الاثني عشر، جدّي المرحوم الشيخ جعفر - طاب الله ثراهم، وجعل الجنة مثواهم - عن شيخه وأستاده صاحب الكرامات الباهرات المرحوم السيّد محمّد مهدي الطباطبائي الشهير ببحر العلوم، عن شيخه وأستاده الذي فاق الأوائل والأواخر الآقا محمّد باقر... وكذا أجزت له أن يروي عنّي ما رويته عن عدّة من مشايخي، منهم: حسام الفضل المنتظي، المرحوم المبرور الشيخ مرتضي، عن أستاده وشيخه الذي كان لدرياق الجهل راقي، المرحوم المبرور الملا أحمد النراقي، عن بحر العلوم السابق الذكر، إلي آخر السند المتقدّم، و هكذا عن غيره من العلماء الذين يتّصل سندهم بمن ذكرناه.

ومن وصيّتي له، أيّده الله و زاد في علمه و تقواه، كما أوصاني مشايخي المرحومين بالتقوي؛ فإنّها المدار في قبول جميع الأعمال، ولزوم الحايطة في جميع الأحوال، كما ورد: «أخوك دينك فاحتط لدينك». وأرجو منه أن لا ينساني من الدعاء في الخلوات وأوقات الإجابات. نبّهنا الله وإياه من رقدة الغافلين، وحشرنا تحت لواء سيّد المرسلين و أماتنا علي ولاية أميرالمؤمنين و الحمد لله رب العالمين و الصلاة علي رسوله أشرف المرسلين».

وكان بخط المجيز في آخرها هكذا: «بسم الله وبالله والحمد لله وسلام علي عباده الذين اصطفي. وبعد، فقد استجازني دام فضله وكثر في العلماء مثله مع ما أنا عليه من قلة البضاعه وكثرة الإضاعة؛ فأجزت له أيّده الله تعالي أن يروي عنّي كلّما صحّت لي روايته أو تحقّقت لدّي درايته، عن المشايخ السابقين والسلف الصالحين، عن المعصومين صلوات الله وسلامه علهيم أجمعين. واشترطتُ عليه سلمه الله سلوك سبيل الاحتياط الذي هو أقوم صراط، والأخذ بالقدر المتقين المعلوم في القضاء والإفتاء وساير المقامات، والوقوف عند الشبهات، فإنه خير من الاقتحام في الهلكات. والتمست منه وفّقه الله تعالي أن لا ينساني من صالح الدعوات في الأسحار و أعقاب الصلوات. وحرّره أفقر العباد إلي

ص: ۱۵۱

رحمة ربّه الغني في تاسع عشر شهر شعبان المعظم سنة ۱۲۸۸».(۱)

اجازه علامه چهارسوقى به شهيد رابع:

«وبعد؛ فمن أجلّ مواهب الله الكاملة و أجزل عوارفه الشاملة أن شرّفني بنيل سعادة صحبة من خصّه الله تعالي بصنوف السعادات الابدية، وأيّده بأنواع الكمالات السرمدية، قائد أزمة المكارم الملكية ومالكها، ومحرز أشتات الفضايل الإنسية وجامعها، مالك ممالك المعاني والبيان، سالك مسالك التحقيق والإتقان، الجامع بين فضيلتي العلم والعمل، والمتجنّب عن طريق الريب والزلل، زبدة العلماء العاملين وعمدة الفقهاء الكاملين، المترقّي من حضيض الاتباع إلي أوج اليقين، جناب الأخ الصديق الشفيق الأوحدي، الشيخ محمّد باقر بن عبد المحسن الفارسي - أدام الله تأييده وتسديده وعلاه - فأنشرح بفيض لقائه صدري، وتنوّر بأشعة إفاضاته قلبي. وقد تكلّمتُ مع جنابه في جملة من دقايق مطالب المعقول والمنقول، ووقفتُ علي بعض مؤلفاته في الفروع والأصول؛ فوجدتُ جنابه عالماً جامعاً ومجتهداً كاملاً يجوز له البناء علي ما أدّي إليه نظره الشريف؛ بل يجوز اتباعه والانقياد له في الفتاوي التي حصلت من استنباطه المنيف. وقد حقّ لي أن أقول لجنابه: هنيئاً له ما أتاه الله من العلم والحكمة والقوة القدسية التي تحلّ بها مشكلات المطالب المهمة. ولعمري إنّه من فقهاء الطايفة الحقة الإمامية، بل من أعاظم علماء الشريعة المقدسة النبوية. ولمّا حسن ظنه بهذا العبد القاصر استجاز منّي، وأراد بحسن عقيدته الدخول في سلسلة أسانيدي عن مشايخي وأساتيدي؛ فاستخرت الله واهب العطيات ومنزل البركات، وأجزت لجنابة أيّده الله أن يروي عنّي جميع ما صحّت لي روايته... وللعبد طرق كثيرة لايفي المقام بإحصائها، وقد تكفّل لأكثرها ما ذكرته في فاتحة كتابي الأربعين، وخاتمة كتابي الموسوم بأصول آل الرسول، وفي مقدمات الفوائد الرجالية التي رتبتها لتحقيق القواعد الرجالية، وفي أوائل كتابي جواهر العلوم، وفق الله

ص: ۱۵۲

لإتمامه. ثمّ المسئول من جنابه أن يأخذ بمجامع الاحتياط بجميع أمور الدين و الدنيا؛ فإنّ الاحتياط في محلّ سفينة النجاة. و ألتمس من جنابه أدام الله علاه أن يجعلني بمنظر منه في دعواته الشريفة، و يمّن علي بتحفة الدعاء عند أذكاره المنيفة إن شاء الله».(۱)

شاگردان علامه اصطهباناتى:

۱. آقا سيد ابراهيم حسينى اصطهباناتى(۲) ۲. حاج ميرزا باقر قاضى طباطبائى(۳) ۳. سيد محمد تقى قزوينى مشهور به سيد آقا(۴) ۴. سيد محمد حسن آقانجفى قوچانى(۵) ۵. سيد حسين رضوى كاشانى(۶) ۶. علامه شيخ محمد حسين غروى اصفهانى (كمپانى)(۷) ۷. علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء(۸) ۸. آقا ميرزا رضى مجتهد تبريزى(۹) ۹. شيخ زين العابدين مهربانى سرابى(۱۰) ۱۰. حاج ميرزا عبد الحسين ذوالرياستين(۱۱) ۱۱. آقا سيد

ص: ۱۵۳

عبد الهادى شيرازى(۱) ۱۲. آقا سيد على كازرونى(۲) ۱۳. ميرزا على اكبر حكمى يزدى قمى(۳) ۱۴. حاج شيخ غلامرضا فقيه يزدى(۴) ۱۵. شيخ محمد حرزالدين(۵) ۱۶. شيخ محمد سماوى(۶) ۱۷. شيخ محمد سلطان العلماء اراكى(۷) ۱۸. سيد محمد مولانا تبريزى(۸) ۱۹. ميرزا محمود شريف شيرازى عسكرى(۹) ۲۰. شيخ مرتضى چهرقانى تبريزى(۱۰) ۲۱. سيد مهدى طالقانى(۱۱) ۲۲. سيد محمد هادى خراسانى حائرى(۱۲) ۲۳. سيد هبة الدين شهرستانى(۱۳) ۲۴. شيخ اسد الله ايزدگشسب گلپايگانى.(۱۴)

ص: ۱۵۴

علامه اصطهباناتى در سال 1258 ش با دختر آقا سيد محمد حسن لاريجانى امام جماعت مسجد آقا احمد شيراز ازدواج كرد كه حاصل آن هفت فرزند بود بدين شرح:

1. شيخ محمد سراج الدين 2. شيخ محمد تقى فيلسوف 3. شيخ محمد حسن سائس 4. شيخ محمد جعفر 5. شيخ على 6. شيخ عبدالحسين، همگى ملقّب به روانشاد 7. همسر قاضى بدرالدين شيخ الطائفه اصطهباناتى.(1)

استشهد علناً في الانقلاب الدستوري في 1326 مع السيد احمد المعين وغيره.

رثاه العالم الجليل السيد محمد شفيع الكازروني البوشهري بقصيدة أرّخ في آخرها عام وفاته بقوله: «تاريخ فوت الشيخ مغفور أتي».(2)

كوه كمره اى معلومات خود را تكميل نموده، و به خصوص از فيض تدريس حاج ميرزا حبيب الله رشتى به غايت كامياب گرديد.(1)

تصویر

آنگاه در سال 1303 به اصفهان بازگشت و در مدرسه نيم آورد سكونت نمود و چندين سال در مسجد نو تدريس و در مسجد بازارچه وزير نزديك درب امام امامت مى نمود. وى در عصر خود بر همه مدرّسين اصفهان تقدّم يافته و علاوه بر آن در زهد و تقوى و اعراض از دنيا و كناره گيرى از مرافعات نيز در ميان علماى اصفهان

ص: 156

امتيازى بيّن داشت. هفته اى دو شب در درچه و دو شب در اصفهان در خانه و سه شب در مدرسه مى ماند و تا هنگام وفات اين قاعده تخلف ننمود.(۱)

آية الله درچه اى در اصفهان در رشته هاى مختلف علوم متداوله از صرف و نحو و منطق و معانى بيان و حساب و هندسه و ساير علوم رياضى و هيئت و نجوم و طب و فلسفه و اصول و فقه تحصيل كرده بود. مثلاً در نجوم و هيئت يدى داشته و مرحوم حاج شيخ محمّد باقر قزوينى كه متخصّص در آن بود از شاگردان ايشان است. از مرحوم حاج ميرزا ابو القاسم گوگردى طبيب نقل شده كه گاهى ايشان از قانون طبّ ابن سينا حفظى نقلياتى مى كرده كه او تعجب مى نموده است.

وى در درچه در مسجد دُر و در خانه شخصى خودشان شاخص مخصوصى براى تعيين ظهر به شكل خاصى درست كرده بود.

در اصفهان علمايى مانند مرحوم آية الله حاج شيخ محمد باقر نجفى و مرحوم آية الله حاج شيخ محمد حسن نجفى از اساتيد ايشان بوده اند.(۲)

استاد علامه جلال الدين همايى درباره اين استاد خود مى نويسد:

آن بزرگ در علم و ورع و تقوى آيتى بود عظيم، و به حقيقت، جانشين پيغمبر اكرم و ائمّه معصومين سلام الله عليهم اجمعين بود. در سادگى و صفاى روح و بى اعتنايى به امور دنيوى، گويى فرشته اى بود كه از عرش به فرش فرود آمده و براى تربيت خلايق با ايشان همنشين شده است. مكرّر ديدم كه سهم امام هاى كلان براى او آوردند و دينارى نپذيرفت با اين كه مى دانستم كه بيش از چهار پنج شاهى پول سياه نداشت. وقتى سبب مى پرسيدم مى فرمود: من فعلاً بحمد الله مقروض نيستم و خرجى فرداى خود را هم دارم و معلوم نيست كه فردا و پس فردا چه پيش بيايد... بنابراين

ص: ۱۵۷

اگر سهم امام را بپذيرم ممكن است حقوق فقرا تضييع شود. گاهى ديدم چهارصد پانصد تومان... برايش سهم امام آوردند و بيش از چند ريال كه مقروض بود قبول نكرد. اگر احياناً لقمه اى شبهه ناك خورده بود برفور انگشت در گلو مى كرد و همه را برمى آورد. و اين حالت را مخصوصاً خود يك بار به رأى العين ديدم. ماجرا از اين قرار بود: يكى از بازرگانان ثروتمند، آن بزرگوار را با چند تن از علما و طلاب دعوت كرده بود. سفره اى گسترده بود از غذاهاى متنوّع با انواع تكلّف و تنوّع. آن مرحوم به عادت هميشگى مقدار كمى غذا تناول كرد. پس از آن كه دست و دهان ها شسته شد ميزبان قباله اى را مشتمل بر مسأله اى كه به فتواى سيّد حرام بود براى امضا حضور آن مرد روحانى آورد. وى دانست كه آن ميهمانى مقدّمه اى براى امضاى اين سند بوده و شبهه رشوه داشته است. رنگش تغيير كرد و تنش به لرزه افتاد و فرمود: من به تو چه بدى كرده بودم كه اين زقّوم را به حلق مى كردى ؟ چرا اين نوشته را پيش از ناهار نياوردى تا دست به اين غذا آلوده نكنم ؟ پس آشفته حال برخاست و دوان دوان به مدرسه آمد و كنار باغچه مدرسه مقابل حجره اش نشست و با انگشت به حلق فرو كردن همه را استفراغ كرد، و پس از آن نفس راحتى كشيد.(۱)

مرحوم منوچهر قدسى مى نويسد: مرحوم همايى از مراتب علم و زهد و ملكات اخلاقى و فضائل نفسانى اين استاد بزرگ داستان ها داشت كه براى مردم امروز به افسانه مى ماند، از جمله مى فرمود: بر سر درس بوديم و استاد سخن مى پرداخت، چون درّ ثمين و ماء معين، كه ناگهان مردى روستائى از اهل محل آقا در حاشيه مجلس درس پيدايش شد و شروع كرد جويده جويده و به تمجمج مطالبى را عنوان كردن. ناگهان آقا سر بلند كرد و گفت: والده مرحومه شده اند؟ خدا بيامرزدشان. مرد روستايى به اشاره سر، پاسخ مثبت داد. همه فهميدند كه مادر آقا به رحمت خدا رفته، اما درس

ص: ۱۵۸

ادامه يافت، چنانكه گفتى هيچ اتفاقى نيفتاده است. البته بعد از ختم درس آقا رفت كه به وظايفش عمل كند.

و نيز استاد همائى مى فرمود: آقا، هر چهارشنبه طرف عصر راهى ده (درچه) مى شد و عصر جمعه مراجعت مى نمود، در بهار و تابستان و پائيز و زمستان با نظم و انضباطى حساب راه و رسيدن به مدرسه نيم آورد (محل اقامتش) را داشت كه پاشنه عصا را در لحظه اى بر مدخل سنگ مدرسه مى كوبيد و مى گفت: «لا حول ولا قوّة إلا بالله» كه درست، بدون دقيقه اى كم و زياد ساعت چهار بعد از ظهر را نشان مى داد.(۱)

مرحوم ميرزا حسن خان جابرى مى نويسد:

«آن بزرگ عالم متورّع غيور مدرّس فقيه اصولى... سال هاى دراز در مدرسه نيم آورد به تدريس پرداخته و طلابى از طهران و ديگر بلدان به استفاده محضرش آمده؛ معاشش را در هفته به چند دانه نان كه خود از درچه آورده گذرانده. ولادتش در يك هزار و دويست وشصت و چهار و تحصيلش ابتدا در اصفهان خدمت دو حجة الإسلام: آقا ميرزا ابوالمعالى كلباسى و آقا ميرزا محمد حسن نجفى، و در نجف به محضر حجة الاسلام ميرزاى رشتى و آقا سيد محمد حسين ترك، و اجازاتش از آن دو بزرگ، و يك هزار و سيصد و سه به اسپهان بازگشت. اصول دين را از توحيد تا معاد به اجتهاد تدريس [مى كرد]. سى و هشت سال به افاضت و رياضت به يك منوال، و هيچ گاه وقت درس را دقيقه اى تأخير و تعطيل روا نداشته، حتّى در دمى كه خبر فوت كسانش را به حضرتش انهاء داشته مشغول بوده، قناعتش به نانى و نان خورش مختصرى اكتفا كرده، و تصنيفاتش حاشيه بر متاجر مرحومين حجّتين آقاى بهبهانى و شيخ انصارى و بر مناسك و فرائد؛ جز دوره اصولى كه خود آن بزرگ نگاشته. رحلتش جمعه ۲۸ ربيع الثانى ۱۳۴۲ در خزانه آب غرق شدند. بيش از يك هفته در

ص: ۱۵۹

تعزيتش تمام اصفهان و نواحى دست از كار كشيده و به سوگوارى نشسته بودند».(۱)

مير سيد على جناب مى نويسد: از فرزندان ميرلوحى معروف بوده، توّلدش در هزار و دويست و شصت و چهار در قريه درچه لنجان اصفهان واقع شد. بعد از ملاحظه سطح كتب على الرسم زمان خود مسافرت به نجف اشرف مى كند و در آن جا در مجلس درس حاجى ميرزا حبيب الله رشتى حاضر مى شود، و چندين سال تقريرات ايشان را نوشته، پس از تحصيل اجازه به اصفهان مراجعت مى كند، در مسجد نو اصفهان تدريس فقه و اصول مى نمايد. نظر بر اين كه جزوه هاى جامعى داشته و مطالب ميرزاى استاد را كاملاً ضبط كرده بيان مى كرد، اهل فضل آن زمان بيشتر به درس او حاضر مى شدند و استفاده مى نمودند و تقريرات او را مجدداً جزوه مى ساختند. اشخاصى كه حاليّه در اصفهان محصّل و مجاز مى باشند اغلب شاگردان او هستند.(۲)

عالم ربانى آية الله شيخ مهدى نجفى مى نويسد: وى از علماى بزرگ اصفهان بود. فقيهى كامل و متبحّر و متدين بود. در مدرسه نيم آورد مانند يك نفر از طلاب معاش مى نمود. در هر هفته دو روزى به وطن مألوف مى رفت، بقيه را مشغول به امور شرعيه بود و از كسالت و بطالت جدا محترز بود. در حمام درچه حالش بگشت و از جهان برست. جنازه اش را سر دست به اصفهان آوردند و به تخت فولاد بردند در تكيه اى جديد البناء مدفون شد. عدد مشيّعين از شمار بيرون رفت.(۳)

از دوره هاى اول تدريس ايشان شاگردانى را مى توان نام برد. مانند:

۱. حاج آقا حسين بروجردى ۲. آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى ۳. آقا سيّد جمال الدين گلپايگانى ۴. سيّد احمد صفائى خوانسارى صاحب كتاب «كشف الأستار» ۵. حاج آقا رحيم ارباب ۶. سيّد محمّد رضا خراسانى ۷. سيّد عبد الحسين طيب ۸. شيخ

ص: ۱۶۰

محمّد حسين اشنى ۹. حاج شيخ محمّد رضا جرقويه اى ۱۰. سيّد محمّد حسن روضاتى چهارسوقى ۱۱. حاج شيخ على محمد حبيب آبادى ۱۲. حاج ميرزا على آقا شيرازى ۱۳. آقا نجفى قوچانى ۱۴. حاج ملا حسن دولت آبادى ۱۵. حاج شيخ محمد باقر قزوينى ۱۶. حاج سيد يوسف خراسانى ۱۷. آقا سيد حسين رجائى.(۱)

يكى از شاگردان ايشان آية الله سيد عبد الحسين طيب مى گويد:

تقريباً مدّت يازده سال مرتب درس اين بزرگوار مى رفتم. در اين مدّت جدا از فقه و اصول، معارف و حقايق ديگرى را نيز از آن بزرگوار و استاد كامل آموختم. درست است كه ثمره ظاهرى اين يازده سال تحصيل مداوم خدمت ايشان مرا به درجه اجتهاد رسانيد اما آنچه مهم بود من از آن مرحوم درس زندگى اخلاق و شخصيت را فرا گرفتم. آن بزرگ مرد به راستى در ورع و تقوا آيتى عظيم بود. در عين سادگى از يك صفاى روح عجيبى برخوردار بود. به راستى نسبت به دينار و امور دنيوى بى اعتنا و در معيشت به حدّاقل ممكن قناعت مى كرد. مساله نظم در امور و تقسيم ساعات شبانه روز براى كارهاى مختلف و برنامه ريزى ايشان زبانزد بود، در مدّت يازده سال كه خدمت ايشان بودم ايشان حتى يك جلسه درس را غيبت نكردند.(۲)

شاگرد وى آية الله شيخ احمد فياض گويد: مرد بسيار نزيه و مواظبى بود. طلاب هراس داشتند كه پيش ايشان سخن لغوى بگويند. در مدرسه نيم آورد فقه و اصول مى گفت و كسانى مانند مرحوم آية الله بروجردى به درس ايشان شركت مى كردند. ايشان بسيار اهل قدس و تقوى بود... بيشتر همّتش در فقه و اصول بود. حوزه درسش گرم بود. صبح ها در مسجد نو درس فقه و اصول مى گفت و عصر هم براى افرادى كه نبودند يا درست نفهميده بودند همان درس ها را تكرار مى كرد.(۳)

ص: ۱۶۱

آية الله آقا نجفى قوچانى از شاگردان قديم ايشان در «سياحت شرق» مى نويسد:

«هر درسى را طرف صبح دو مرتبه تقرير مى كرد، و طرف عصر باز يك مرتبه تقرير مى كرد... سه درس هم مى گفت... وبسيار زحمت مى كشيد از مطالعه و فكر كردن. شب و روز در مدرسه نيم آورد منزل داشت... پنج شنبه و جمعه ها را به ده مى رفت. عصر جمعه نان و ماست تا آخر هفته را مى آورد به مدرسه، و قند و چايى تا آخر هفته را نيز يكجا مى خريد، و تا آخر هفته در مدرسه نيم آورد. مثل ساير طلبه ها مى گذراند و محتاج به بازار نبود، و اگر دو سه سير گوشتى مى خواست طلبه اى به جهت او مى خريد، و فقيرانه به سر مى برد، و شب زنده دار بود، و بسيار در درس و بحث خود زحمت مى كشيد، و مثل طلبه هاى فقير گذرانش بود».(۱)

آية الله درچه اى بنا بر عادت معهود خود كه هميشه بعد از نماز ظهر چهارشنبه از اصفهان به درچه رفته، دو شب مانده، و براى نماز ظهر جمعه به اصفهان مى آمد، در چهارشنبه ۲۶ ربيع الآخر [۱۳۴۲ ق] به درچه حركت كرده، و در شب جمعه ۲۸ قبل از طلوع صبح به حمام رفت، و در خزانه آب بدون مقدمه وفات نمود.

روز ۲۹ پيكر مطهر او را با تشييعى كم نظير به طرف اصفهان حركت داده و ازدحام و جمعيت چنان انبوه بود كه تقريباً دو ساعت مدّت سير ابتدا تا انتهاى مردم بود،(۲) و چون به ميدان شاه رسيدند تمام ميدان از مردم مملو گرديد و او را در پيش روى آخوند ملا عبد الكريم گزى دفن كردند.

حاج ميرزا حسن خان جابرى مى نويسد: بيش از يك هفته در تعزيتش تمام اصفهان و نواحى دست از كار كشيده و به سوگوارى نشسته بودند.

تاريخش را بنده گفتم:(۳)

ص: ۱۶۲

ازهد و اتقى و اعلم، هادى راه يقين *** باقرعلم شريعت، حجّت دين مبين

عمر او هفتاد و پنج و هيچگه فارغ نبود *** ساعتى از رنج درس و بحث و نشر علم دين

گفت: فرض عين شد تحصيل علم و نيست هيچ *** برتراز علم اصول و فقه درشرع مبين

شد مسلّم درعرب و اندر عجم تقليد وى *** زآنكه شاگردانش هريك گشته استادى مهين

عمر را بگذاشت با زهد و رياضت چون نخواست *** نعمت دنيا بجز در مدرسه نانى جوين

در ره دين لوم لائم را نبگرفتى به هيچ *** همچو جدّ خود على مى گفت حق، سخت و وزين

بس بِدَع در دين به فكرملحدين بود و از او *** بوده ترسان و نگفتند آشكارا در سنين

زين سپس حاجب ندارند و بگويندى حجاب *** پرده پوشان را ستم باشد شدن پرده نشين

رفت و حق گفتار سعدى شد پديد از آن حديث *** كه آسمان را حق بود گرخون ببارد برزمين

اى محمد! گر قيامت سر برون آرى زخاك *** سر برآور وين قيامت درميان خلق بين

اسپهان و جمله بلدان سيه پوش عزاست *** خاك ره با اشك و خون ديدگان گشته عجين

ص: ۱۶۳

چون نبُد ما را چو شبكوران، شناس آفتاب *** زان ببردش حق به زير سايه عرش برين

گفت بين علم اليقين متّقين عين اليقين *** پس برو حقّ اليقين بنگر به صفّ عاشقين

«جابرى» پيرغم و با قدّ خم از اين الم *** خواست تاريخى رقم، اشكش گذشت ازآستين

از صف علم اليقين آمد يكى بيرون وگفت: *** «باقر ازعلم اليقين شد جانب حق اليقين»

وز صف حق اليقين هم شد يكى بيرون وگفت: *** «حشر باقر باد فردا با امام پنجمين»

ميرزا حبيب الله نيّر در وفات فقيه درچه اى گويد:

وا لهف وا أسفاً من فقد سيدنا *** مروّج الشرع للتقوي وناصره

محمد الباقر الدرّي كوكبه *** مدرّس العلم تدريساً وناشره

مَن شغله كان في التوحيد قد صرفا *** من أوّل العمر مقروناً بآخره

يا «نيّر» انقض بسبع قل لرحلته: *** «العلم قد مات من فقدان باقره»

حاج ملا عبد الكريم سودائى دستگردى نيز در وفات او چنين سروده است:

قد عطّل العلم فى تعطيل باقره *** وأهمل الفضل من فقدان ناشره

قد مات سيّدنا النحرير ذوالشرف *** من كان للشرع زين من مآثره

حبر زكى فقيه فاضل علم *** جمّ الفضائل ضمّ فى عناصره

سليل خيرالورى نوالهدى طلعت *** شمس الفقاهة من إشراق زاهره

تشعشعت شمس قدس من مساجده *** وزهرة الزهد لاحت من منابره

دارت عليه رحى الإفضال والحكم *** قطب المكارم دور من دوائره

أب الدهور حصور من أماثله *** أمّ الزمان عقيم من نظائره

ص: ۱۶۴

بحر العلوم محيط الفضل فكرته *** ضاق المحيط لدى عمّان زاخره

سطح السماء سجلّ من مكاتبه *** نقش النجوم نقاط من دفاتره

قد طار نحو رياض القدس طائره *** فضاء أرض إذا ضاقت لطائره

فى الجنة العدن إذ ناداه غافره *** لبّى مجيباً لداعى الله غافره

إنى أتيتك يا غفران متكلاً *** والربّ يعفو الخطا عن عبد قاصره

لمّا مضى أفجع الإسلام فاجعه *** لأنّ فرقته أقصى مخاطره

سألتُ عبد كريم عام رحلته *** أجاب بالفور من أفكار خاطره

تاريخه كان يا غفران ذا عجب *** إلهام غيبٍ دليلٌ فى مفاخره

الجواد خراسانى با نهايت تهيدستى تحصيل طب و طبيعيّات و غيره را نموده، و فقه را هم به درس حاج شيخ محمد باقر نجفى و آمير صادق كتاب فروش حاضر مى شده.

تصویر

پس از رحلت پدر، ناچار به طبابت اشتغال نمود و در ضمن هم تدريس «قانون» شيخ و ديگر كتب طبيّه قديم را مى كرد. با آن كه در علوم شرعيّه داراى ملكه اجتهاد شده بود، به سبب همين اشتغالات، تدريس و مباحثه آن را ترك نموده بود. جهت تحصيل معاش، در جوانى اغلب به چهار محال مى رفت و به معالجه خوانين مى پرداخت، تا اين كه ظل السلطان او را به حكيم باشى گرى عيالات خود انتخاب نمود. به سبب اين مرابطه با حكومت و تصادف با موقع خريد خالصجات، داراى مكنتى گشته و از اعيان و ملاكين اصفهان شمرده شد و اين گرفتارى مكنت، ديگر مجال تدريس بلكه طبابت هم به او نمى داد. در ابتداى مشروطيت و تأسيس انجمن هاى ولايتى به عضويت انجمن اصفهان منتخب بود... در انشاء مهارتى داشت، چنانچه هر گاه از او مراسله اى تقاضا مى كردند كه مثلاً به عنوان دعوت كسى بنويسد و مشتمل بر 20 يا 30 كلمه مختلف، بدون درنگ و تطويل از آخر مكتوب شروع مى نمود و به ابتداى مكتوب خاتمه مى داد، بدون آن كه جمله زايد يا غير مأنوسى استعمال كند.

ص: 166

اشعار و قصايد فارسى و عربى به قدرى حفظ داشت كه در اصفهان نظير نداشت.(1)

علامه سيد حسن صدر مى نويسد: «قال بعض أفاضل العصر بعد وصفه بالأوحد الأفضل: وهو من محاسن الدهر وأفاضل العصر، له مشاركة في علوم شتّي من المعقول والمنقول.(2) أقول: واجتعمتُ به لمّا جاء لزيارة الأئمّة في العراق أيضا، فرأيتُه رجلاً فاضلاً بزي أهل العلم والصلاح، لا بزي الأطبّاء، و قد توفّي عن قريب».(3)

وى در 6 جمادى الاول 1327 ق وفات يافته و در تخت فولاد مدفون گشت.(4)

تصویر

به واسطه حافظه و احاطه عجيبى كه به تواريخ و قصص و امثال و اخبار و روايات و اشعار فارسى و عربى داشت درس خود را به بيان امثال و قرائت اشعار و اخبار مناسب و شوخى هاى مليح و مطايبات نغز كه مخصوص روح لطيف و طبع ظريف وى بود چاشنى مطبوع مى داد... اين خاصيت كه در منبرهاى وعظ او هم وجود داشت همه معلول حسن سليقه و شيوايى بيان و ذوق ادبى است كه به حد كمال از آن بهره مند بود... اتفاقاً خطش هم بسيار پخته و شيرين است. كمتر كسى است از فضلاى آن عهد كه در اصفهان تحصيل كرده و نزد حاج ميرزا بديع درس نخوانده باشد... بسيار خوش منظر و نيك محضر و زيبا اندام و پاكيزه لباس بوده و با كمال فقر، در نهايت عزّت و استغناى طبع روزگار مى گذاشته، طبعى نكته سنج و ظريفه پرداز و شوخى هاى مليح ادبى داشته، چندان كه هيچ كس از صحبت او سير نمى شده و در هر جلسه بسى نكات و فوائد علمى و اخلاقى از وى تراوش مى كرده است.

ص: 168

مرحوم حاج ميرزا بديع در دو مسجد طرفين بازارچه وزير، نزديك منزلش قرب درب امام، نماز جماعت مى گذارده و همه روزه صبح ها و شب هاى تعطيل منبر مى رفته... اكثر خواص از محلات دور براى درك نماز و منبرش حاضر مى شده اند.(۱)

وى فقيهى بزرگوار و زاهد بود. عمرى به مناعت و قناعت و تعليم و تدريس و افادت و افاضت گذراند، و طلاب از محضرش كسب علوم شرعيّه نمودند. با اقبال بزرگان به حضرت او و عسرت معيشت، هيچ گاه هديه آنها را نپذيرفته و جز به درس و نماز جماعت جايى نمى رفت.(۲)

اجتهادشان مسلّم بود، از استادشان مرحوم آقا سيّد محمّد شهشهانى نقل است:

در اصفهان يك مجتهد است كه خودم باشم و نصف مجتهد، ميرزا بديع.(۳)

آية الله آخوند گزى درباره او مى نويسد: «واقعاً بديع الزمان بود، در كمال فقر به وضع پاكيزگى واستغناء، ودر دو مسجد طرفين بازارچه وزير قرب درب امام امامت مى نمود، خواص ومقدّسين حتى از محلات بعيده حاضر، همه صبح و شب هاى تعطيل به منبر و مسائل و مواعظ خيلى سهل و روان و پر فائده، خيلى شوخى هاى مليح در منبر وغير منبر داشت. طبع شعر خوبى [داشت]، اطلاع وحفظ تامّى در اشعار وتواريخ و اخبار [داشت] ومدرّس مدرسه نماورد بود. مخصوصاً در «قوانين» و «شرح لمعه» استاد، وشرح كبير و «فرائد» و «متاجر» را تدريس مى نمود، واغلب فضلاء وعلماء عصر كه [به] اصفهان آمده از شاگردان ايشانند. حواشى بر «قوانين» نوشته، اجزائى در فقه، در خراج و مقاسمه و غير آن، و در حسن خلق و اخلاق كامله ممتاز، از شاگردان مرحوم آقا مير سيد محمد شهشهانى و مرحوم حاجى ملا حسينعلى و مرحوم حاجى

ص: ۱۶۹

شيخ محمد باقر، و مجاز از حاجى و شيخ و ديگران از علماء [بود]».(۱)

سيد احمد ديوان بيگى شيرازى مى نويسد: «ميرزا بديع اصفهانى، اسمش بديع الزمان و تخلّص به اسم مى كند. از سادات عالى درجات درب امامى اصفهان و پدر مغفورش مير مصطفى از اجلّه علما و فضلا، و خودش در معقول و منقول در اصفهان سرآمد معاصران، بلكه از بعضى علماى معاصر هم اجازه اجتهاد دارد. احوالاً و اخلاقاً نيز بسيار خوب است، و با معاشران، به حسن گفتار و مصاحبت، سلوك دارد. خالى از بسط يد و فتوّت هم نيست، و اكنون در آن شهر بر وساده عزّت و احترام و افاده و تدريس متمكّن است. در شاعرى غزل سراى خوبى است».(۲)

مير سيد على جناب نيز مى نويسد: «حاج ميرزا بديع درب امامى از شاگردان مير محمّد شهشهانى بوده. با اين كه آمير سيّد محمّد نسبت اجتهاد به كسى نمى داد، روى منبر اظهار كرده بود كه يك نفر مجتهد است: خود من، و حاج ميرزا بديع، نصف مجتهد است، و در نجف شيخ مرتضى نامى [انصارى] مى گويند مى باشد، ولى نزد من تحصيل نكرده. با كمال فقرى كه داشت، ظرافت و پاكيزگى و استغناى او، فقرش را پنهان كرده بود. در دو مسجد، در نيم آورد نماز مى گزارد و شب هاى تعطيل هم بر منبر موعظه اى مى نمود، به طور خيلى ساده و عاميانه مسائل و مطالب علمى مى گفت. روى منبر و خارج، شوخى هاى بامزه اى مى كرد. جمعيّت او از خواص و عوام بسيار بود، حتّى از محلات دوردست. از تاريخ و اشعار بسيار گفتگو مى كرد. تدريس «شرح لمعه» و «قوانين» او در مدرسه نيم آورد اهميّتى داشت».(۳)

كتب زير از تصنيفات اوست:

ص: ۱۷۰

۱. رساله اى در خراج و مقاسمه(۱) ۲. رساله اى در حجيت استصحاب به اخبار ۳. حاشيه بر «قوانين» ۴. حاشيه بر «رياض المسائل» كه تمام نشده است. ۵. حاشيه بر «شرح لمعه» ۶. ديوان اشعار فارسى.(۲)

حاج ميرزا بديع خط نسخ و نستعليق را به زيبايى مى نوشت.

وى در طول تحصيل چندين اثر علمى را با خط زيباى خود كتابت نمود، از جمله:

۱. إشارات الأصول حاجى كلباسى، كتابت ۱۲۷۵-۱۲۷۳ مدرسه نيماورد.(۳)

۲. «شرح منظومه» حاج ملا هادى سبزوارى.(۴)

۳. «مفاتيح الغيب» صدرالمتألهين، در سال ۱۲۷۱ ق در مدرسه نيم آورد.(۵)

۴. «معراج الشريعة» آقا محمّد مهدى كلباسى جزء ۳ و ۴ در ۱۲۷۳ ق.(۶)

۵. حاشيه «شوارق الإلهام» ملا اسماعيل واحدالعين در سال ۱۲۷۲ ق.(۷)

۶. مجمع الأمثال ميدانى، ۱۲۷۱ به دستور ميرزا محمد نصير مدرسه نيماورد.(۸)

۷. «شرح قصيده بانت سعاد»، از ابن هشام نحوى.(۹)

ص: ۱۷۱

۸. ترجمه «تاريخ يمينى» ابو الشرف ناصح منشى جرفادقانى در ۱۲۷۲ ق.(۱)

۹. «تنقيح المقالة فى توضيح الرسالة» هبة الله حسنى حسينى در سال ۱۲۷۶ ق.

۱۰. «أوائل التحرير» قاضى سيّد اختيار الدّين حسن حسينى تربتى در ۱۲۷۶ ق.

۱۱. «أنوار الربيع» سيد على خان مدنى، در ۱۲۷۶ ق.

۱۲. «ديوان منوچهرى دامغانى».(۲)

۱۳. «الإيضاح فى شرح باب المساحة من المفتاح» سيد محمد على قاينى.(۳)

۱۴. «كلمة التوحيد» فضل الله استرآبادى، در ۱۲۷۲ ق.(۴)

۱۵. «تحرير اكر ثاوذوسيوس» و... در ۱۲۷۲ ق در مدرسه نيم آورد.(۵)

ص: ۱۷۲

تصویر

نمونه خط سيد مصطفى درب امامى

ص: 173

تصویر

آغاز حاشيه رياض ميرزا بديع به خط مصنّف

ص: 174

تصویر

آغاز حاشيه قوانين ميرزا بديع به خط مصنّف

ص: 175

تصویر

آغاز حاشيه قوانين ميرزا بديع به خط مصنّف

ص: 176

تصویر

پايان يكى از تصنيفات حاج ميرزا بديع به خط وى

ص: 177

تصویر

برگى از ديوان حاج ميرزا بديع درب امامى به خط شاعر

ص: 178

تصویر

شرح منظومه سبزوارى به خط حاج ميرزا بديع درب امامى

ص: 179

حسن مشكان طبسى(۱) ۱۹. شيخ محمد حسن عالم نجف آبادى(۲) ۲۰. سيد محمد حسن سدهى(۳) ۲۱. سيد محمد حسن نحوى(۴) ۲۲. شيخ حسن دشتكى،(۵) ۲۳. شيخ محمد حسن اسفرورين،(۶) ۲۴. سيد محمد حسين مدرّس كهنگى(۷) ۲۵. ملا محمد حسين ظهيرى مهرآبادى(۸) ۲۶. حاج آقا رحيم ارباب(۹) ۲۷. سيد محمد شريف موسوى ونكى(۱۰) ۲۸. ميرزا عباس خان شيدا دهكردى(۱۱) ۲۹. ميرزا عبد الجواد خطيب(۱۲) ۳۰. ميرزا عبد الحسين قدسى(۱۳) ۳۱. عبد الرزاق محدّث حائرى همدانى(۱۴) ۳۲. ملا على جرقويه اى(۱۵) ۳۳. ميرزا على اصغر شريف(۱۶) ۳۴. ميرزا على اكبر شيخ الاسلام(۱۷) ۳۵. سيد محمد على معين الاسلام ۳۶. سيد على محمد ظهير ميردامادى(۱۸) ۳۷. سيد فخر الدين

ص: ۱۸۱

خوانسارى(۱) ۳۸. ميرزا فتح الله درب امامى(۲) ۳۹. سيد محمد لطيف خواجوئى(۳) ۴۰. سيد محمد بروجنى(۴) ۴۱. سيد محمد نجف آبادى(۵) ۴۲. ميرزا محمد مجتهد اردكانى(۶) ۴۳. سيد محمود سجادى نجف آبادى(۷) ۴۴. شيخ مرتضى طالقانى،(۸) ۴۵. ملا مرتضى لنجانى،(۹) ۴۶. آقا سيد مهدى درچه اى،(۱۰) ۴۷. سيد نصيرالدين موسوى كابلى.(۱۱)

وفات: سرانجام اين عالم بى همتا در عصر جمعه ۲۱ شعبان ۱۳۱۸ ق در سنّ ۶۷ سالگى،(۱۲) سالى كه علامه ميرزا محمد هاشم چهارسوقى و حاج شيخ محمد على نجفى از دنيا رفتند وفات كرد و در تكيه استادش آقا سيد محمد شهشهانى دفن شد.

روى سنگ لوحش يك مصراع ماده تاريخ فارسى كه سازنده اش مرحوم ميرزا عبدالوهاب مستشار دفتر متخلص به مستشار است با چند بيت شعر عربى با مادّه تاريخ به خط ثلث از آقاى ميرزا حبيب الله نير مكتوب است.(۱۳)

«بديع هم بمكان رفيع جاى گرفت»

ص: ۱۸۲

ميرزا حبيب الله نير در وفاتش گويد:(1)

رزئنا بفقد الفقيه البديع *** ثوي في الثري من مقام منيع

مضي العمر منه بتدريس علم *** فآوي بقدس بمأوي الرفيع

لراحت الي روح الروح منه *** وغفران ربّ البصير السميع

واجداده اهل بيت الرسول *** فأرجوهم ان يكونوا شفيع

فيا «نيّر» اكتب لتاريخ فوته: *** «بفردوس خُلد رواح البديع»

فرزندش: حاج ميرزا فتح الله درب امامى از علماى اخيار و فضلاى ابرار بود.

تصویر

وى در سال 1301 ق متولّد شد. نزد پدر خود حاج ميرزا بديع و اساتيدى همچون: جهانگيرخان قشقائى، مير محمّد تقى مدرّس، آخوند ملا محمد كاشى، ملاّ

ص: 183

عبدالجواد آدينه اى، آخوند ملا عبدالكريم گزى، آقا سيّد محمّد باقر درچه اى و آقا ميرزا احمد مدرّس تحصيل نمود و از آخوند فشاركى اجازه دريافت نمود.(1) در تدريس برخى متون فقه و اصول مخصوصاً معالم الأصول استاد، و از ائمّه جماعت و روحانيون معتمد محترم محلّه درب امام بود.(2) وى در صبح شنبه 11 رجب 1377 وفات يافت و در بقعه تكيه شهشهانى نزد پدر مدفون گرديد.

تصویر

آغاز الفوائد البهائية صدرالشريعة چاپ سنگى

ص: 185

تصویر

آغاز الفوائد البهائية صدرالشريعة چاپ سنگى

ص: 186

تصویر

الفوائد البهائية صدرالشريعة چاپ سنگى

ص: 187

از وفات پدر به زعامت دينى اصفهان رسيد، و «در نتيجه اخلاقى خوش و معاشرتى دلكش كه وى را بود، قلوب عامه مردمان اصفهان را به جانب خود معطوف ساخت و چون تموّلى هنگفت از موروثى و مكتسب جمع كرده بود دست سخاوت درآورده، هرسالى در حدود هشتصد خروار جنس و ده هزار تومان نقد به طلاب و فقراء بذل مى كرد و اهل علم را به غايت احترام مى نمود و از اين رو همواره مجلس درسش مملوّ از فضلاء و محصّلين بود و در اثر مرقومات فوق، رياست بر همه علماى اصفهان به هم رسانيد و با اين كه چند نفر از علماء در آن زمان در اصفهان از وى در مقامات علمى بالاتر بودند، او مرجع تقليد و قضاوت و استفتائات اهالى اصفهان و حوالى و نواحى آن گرديد، و در نتيجه آن نامش در عراق عرب و عجم مشهور، و در سلطنت ناصرالدين شاه مقام مهمى از متبوعيت و مطبوعيت به هم رسانيد و در حقيقت مرجع حلّ و عقد بسيارى از امور مهمّه سياسى و دولتى اصفهان شد».(۱)

به نوشته حاج ميرزا حسن خان جابرى انصارى: «عقل و علم و حلم و مكانت و جاهش محيّر العقول، و حافظه اش به درجه اى بوده كه رؤوس مطالب فقه را همواره حاضر داشته، و عطايش بيش از هشتصد خروار جنس و ده هزار تومان هر سالى به طلاب و ارباب استحقاق رسانيده، و خود از كمتر طلبه قانع تر بوده. تدبيرش بر ميرزا تقى خان امير راجح آمده، و خامه و نامه اش از طليعه فجر تا نيمه شب در مهمات امور مسلمين به فعاليت سيّار بوده است».(۲)

محدث قمى در «فوائد الرضوية» مى نويسد:

«شيخ جليل عالم فاضل فقيه محدّث حافظ معظّم كامل ستوده خصال، اهل بيت علم و فضل و كمال، جناب آقا شيخ محمد تقى بن شيخ محمد باقر بن شيخ محمد تقى

ص: ۱۸۹

الاصفهانى معروف به آقا نجفى، صاحب تصنيفات كثيره و تأليفات شريفه كه خبر مى دهد از كثرت احاطه و طول باع آن جناب و بى نياز مى كند ما را از ذكر ترجمه آن جناب بالخصوص. به ماهتاب چه حاجت شب تجلى را».(1)

اين مرد بزرگ در عصر روز يكشنبه 11 شعبان 1331 ق وفات كرد و در امامزاده احمد اصفهان مدفون گرديد. ميرزا حسن خان جابرى در تاريخ رحلتش گويد:(2)

آيتِ اله چون پديد شد *** شرع مصطفى يافت ارتقا

ليلة الولاد جبرئيل گفت: *** «مولد التقي يكمل التقي»

بعد هفت عشر طى مرحله *** يافت از فنا دولت بقا

«يرحل التقي بالتقي» نوشت *** كلك جابرى اندر آن لقا

الإمام. حدّثني بذلك ولده العالم الجليل السيد محيي الدين».(1)

اين عالم جليل در سال 1336 ق وفات كرد.(2)

رياحى منتهى مى شود وصلت كرد، با اين كه اهالى دهكرد به كمتر كسى اعتماد و ارادت و عقيده پيدا مى كنند، به آن مرحوم چندان علاقه مند بودند كه تا مدّت ها بعد از فوتش، هر وقت يادى از او مى شد بى اختيار حالت تأثر و گريه به آنها دست مى داد. وى خويى ملايم و قلبى رؤف داشت. با فقرا و درماندگان به مدارا رفتار مى كرد و به شب زنده دارى و عبادت علاقه سرشارى داشت.

آن مرحوم با آية الله حاج سيد مصطفى كاشانى پدر آية الله سيد ابو القاسم كاشانى دوستى و رفاقت اكيدى داشته، چنانچه آية الله كاشانى در نامه اى به او نوشته است:

ما أوحش الدنيا إذا كنت نائياً *** وما آنس الدنيا وأنت قريباً

وى در سال 1265 ق متولّد و در سال 1310 ق وفات كرد.(1)

برادرش سيد احمد دهكردى نوربخش در وفاتش گويد:(2)

برفت از جهان حق پرستى كه بود *** به سوى خداى ودودش وداد

پى بستن راه يأجوج كفر *** به ارشاد سدّى كشيد از سداد

جهادش پى دين ما مى سزد *** چنين مجتهد را چنان اجتهاد

رهى پيش بگرفت دور و دراز *** بُدش راحله زهد و تقواش زاد

رها كرد اين خيل جسمانيا *** كه بودش به روحانيان اتحاد

بخوانند تاريخ هاى كهن *** بسا بعد از اين مردم با سواد

به تاريخ گويند با پنج تن: *** «بخلد است آقا محمد جواد»

بوده و از رياست و شهرت دورى مى جسته و در سال 1338 ق وفات يافته است.

فرزندانش سيد ابو الحسن و سيد محمد حسين كتابى از فضلاى اهل علم بودند.(1)

بغلتي قبل الفجر بمدة حتي أحصل مكاناً للصلاة في مسجد الآقا مجتهد. وكان له كرامات ومكاشفات تدلّ علي جلالته... وله بعض الإخبارات وبعض الأسرار».(1)

وى در شب 18 ذى الحجه 1274 ق در سنّ 35 سالگى مسموماً از دنيا رحلت نمود. پيكرش به نجف اشرف منتقل شد و در كنار پدر بزرگوارش مدفون گرديد.(2)

تصویر

مرحوم همايى مى نويسد: آقامجتهد با داشتن مقام فقاهت شرعى طبع شعر عارفانه عجيب داشت و ديوانى در حدود دو سه هزار بيت دارد كه به نظر راقم سطور رسيده است. غزل معروف بلاجواب از اوست:(3)

ص: 195

رازى كه نگفتند و نى اش نام نهادند *** نى دم زد از آن راز و نيش نام نهادند

حاتم كه بساط كرم و جود بگسترد *** چون طى شدنى بود طى اش نام نهادند

كاوس ندانيم كجا رفت و كى آمد *** زان است كه كاوس كى اش نام نهادند

در آينه جام ز عكس رخ ساقى *** ديدند خيالى و مى اش نام نهادند

ديدند دو صد نكته باريك تر از مو *** وز روى مثل زلف وى اش نام نهادند

فرزندش: آقا سيد محمد جواد صدر عاملى مدّت زمانى در نجف اشرف به تحصيل علوم ظاهرى و تكميل مراحل معنوى پرداخته، سپس مراجعت به اصفهان نموده، معروف به مسجد شاهى گرديد؛ چه آن كه شيخ محمد تقى آقا نجفى در بسيارى از اوقات جناب ايشان را به نيابت خود براى امامت در مسجد شاه مى فرستاد، و در ابتدا كه شيخ محمد تقى در مدرسه مولى عبد الله تسترى نماز جماعت مى خواند، بعد از انتقال به مسجد شاه آقا سيد جواد را در مدرسه مذكوره به جاى خويش به امامت منصوب داشت. مدّت سى سال در امورات مردم، مرجع مرافعه و محاكمه و ملجأ بود، و يكى از محاضر شرعى مهم دوران عصر به وجود ايشان برقرار بود.

در عوالم عرفانى و سير و سلوك و رياضات و مجاهدات نيز كامل و از اوتاد به شمار مى رفت. بسيارى از خواص و ارباب سير و سلوك و رهروان طريقت و عاشقان حقيقت در خدمتش ارادت داشتند. از خصايص ايشان آن بود كه بسيارى از مايحتاج خود را به مثل مردم عادى در بازار آمده و خريده، در صورتى كه ارادتمندان از روى صميميت ممكن بود انجام دهند، و اين مرحله براى تحقير و توطين نفس و مجاهده بود. در ايام عاشوراى حضرت ابى عبد الله الحسين عليه السلام در نهايت بى قرار مى شد، چندان كه از خود در اغلب اوقات بى خبر بود. در بسيارى از ليالى، خلوتگاهى براى ذكر و فكر در ارض تخت فولاد داشت، و پايان سخن آن كه يكى از اوتاد و بزرگان رهروان عالم معنى بود، و مناصب ظاهرى و اشتغال به رياست و آلودگى از خلق

ص: ۱۹۶

مغروره نبود، و حجابى از برايش حاصل نگرديد».(۱)

علامه سيد حسن صدر درباره او مى نويسد:

«عالم عامل فاضل كامل مهذّب ناسك، من المجاهدين في الدين، والنافعين في تربية المؤمنين... اشتغل في النجف علي جماعة من أعلامها، ورجع ولازم درس حجة الإسلام الشيخ محمد باقر بن الشيخ محمد تقي صاحب الحاشية، وتكمله في المعارف علي العالم الرباني الشيخ محمد حسين بن الشيخ محمد باقر المذكور قدّس سرّه».(۲)

اين عالم ربّانى در ۱۰ محرم سال ۱۳۴۷ ق در سنّ هشتاد سالگى وفات نمود و در صحن تكيه علامه شيخ محمد تقى رازى، بر روى سكويى كه به نوشته الفت: «محلّ تهجّد و عبادتش بود» مدفون شد.

مادّه تاريخ وفاتش را ميرزا حسن خان جابرى ضمن قطعه اى چنين گفته است:(۳)

يكى بيامد و تاريخ اين معمّا گفت: *** «جواد حجة الإسلام رفته از دنيا»

عالم فاضل سيد ابوالفضل خاتون آبادى در عرفان از محضر او بهره برده است.(۴)

فرزندش: سيد صدر الدين صدر عاملى در سال ۱۲۹۵ ق در اصفهان متولّد شد.

پس از فراغت از تحصيلات مقدّماتى و سطوح در اصفهان، به نجف اشرف مهاجرت نمود و از محضر درس آيات عظام: آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى، سيّد محمّد كاظم يزدى و اساتيد ديگر بهره برده و علاوه بر آن علوم رياضى و فلسفى را نيز از اساتيد فن فرا گرفت. آنگاه به اصفهان بازگشت و به اقامه جماعت در مسجد قصر منشى و تدريس «كفاية الأصول» استادش آخوند خراسانى و انجام وظايف اجتماعى و رفع مشكلات مردم پرداخت. «وقد سلك مسلك أهل الزهد والعرفان، فكان دائم المراقبة

ص: ۱۹۷

لنفسه، مواظباً علي تكميلها و تهذيبها و تصفيتها».(1)

تصویر

وى حواشى استدلالى بر «عروة الوثقى» استادش سيّد يزدى نگاشته است. وفاتش در 26 جمادى الاولى 1360 ق واقع و در كنار پدر ارجمند به خاك سپرده شد.

اعقابش هم در آن محل رياست علمى و مذهبى و امامت جماعت و منبر وعظ داشتند. پسرش معروف به حاج آقا، مجتهد معروف آن محلّه بود.(1)

تصویر

آغاز جلد دوم توضيح الفرائد نسخه خطى

آقا سيد محمد جواد در نجف اشرف نزد شيخ انصارى تحصيل نموده و كتابى به نام «توضيح الفرائد» در شرح رسائل استادش شيخ انصارى نگاشته است.

نسخه اصل جلد اوّل اين كتاب از اول حجيت قطع تا آخر حجّيّت مظنّه در كتب سيد محمد يزدى،(2) و جلد دوّم آن از بحث شك تا آخر اصالت برائت در كتابخانه جامع

ص: 199

گوهرشاد موجود است.(1)

وى در 26 جمادى الاولى 1340 ق وفات كرد و در تخت فولاد مدفون شد.

«قام مقامه ولده السيد محمد. وولده الآخر السيد مهدي من المشتغلين بالنجف، زيد توفيقه، أخبرني أن لوالده حاشية الرسائل، ورأيت بخطه «توضيح الفرائد» في الحاشية عليه... فرغ من مبيضة القطع والظنّ في 1288».(2)

او و استادان ماهر، و بالاتر از همه شوق و رغبت به معارف، او را در حكمت و عرفان و فقه و اصول و رياضى و هيئت استاد مسلّم گردانيد.(1)

تصویر

جهانگيرخان در جوانى به رسم ايلى با طايفه خود ييلاق و قشلاق مى كرد به سوارى و شكار و مشق تار ميل مفرط و مهارت كامل داشت. سواد خواندان و نوشتن و مقدمات فارسى و عربى او همان اندازه بود كه خان زادگان و كلانتران آن عهد تحصيل مى كردند با اين تفاوت كه در اثر قريحه و علاقه ذاتى كه خواندن كتب نظم و نثر معمول دهات و ايلات داشت اطلاعات او بر اقرانش مى چربيد و از جمله شاهنامه خوان ها و با سوادهاى ممتاز طايفه خود محسوب مى گرديد.(2)

ص: 201

سيد احمد ديوان بيگى در «حديقة الشعراء» مى نويسد:

«جهانگير خان فارسى درّه شورى... پسر محمد خان است، كه آباء و اجدادش در سوالف زمان، و اعمام و بنى اعمامش در اين اوان، داراى رياست طائفه مذكور اند. و مادرش از خوانين سميرم اصفهان و ساكنين دهاقان [بود] و از اين روى اهل اصفهانش دهاقانى مى خوانند. بعد از آن كه به عرصه وجود آمد، به تبعيت مادر، اوايل عمر را از رحلة الشتاء والصيف با طايفه ممنوع، و در همان جا به مكتب رفته تحصيلى مى نمود. قدرى كه از عمرش گذشت و به سوارى و حركت با طايفه افتاد، اگرچه گاهى با طايفه همراهى و حركت مى كرد، ليكن شوق تحصيل داشت و دست بر نمى داشت. پدرش نيز از اين كار انكارى نداشت، بلكه معلّم از برايش به همراه بر مى داشت. چون استعداد و قابليت و حسن فطرت داشت، بعد از آن كه عمرش از بيست [و دو] گذشت، به كلى طبعش مايل تحصيل كلّى گشت.

و چون تحصيل اصفهان، با حركت و همراهى ايل منافى بود، از آنها جدا شده، يك باره در اصفهان توقّف نموده، مشغول تحصيل شد. و به واسطه استعداد ذاتى و شوق جبلّى و عدم تفرقه حواس از جهت معاش، كه از ماليه خودش بر وجه اتمّ بى مماطله به او مى رسيد، دركمال اصرار و اهتمام تحصيل كرد».(۱)

ص: ۲۰۲

برخى از اساتيد خان در اصفهان عبارتند از:

۱. حاج ميرزا محمد حسن نجفى.

۲. حاج شيخ محمد باقر نجفى.

خان سطوح فقه و اصول مخصوصاً تمام «شرح لمعه» و «قوانين الأصول» را نزد ميرزا محمد حسن، و خارج را در محضر حاج شيخ محمد باقر خواند.(۱)

۳. حاج ملا حسينعلى تويسركانى.(۲)

۴. ملا اسماعيل حكيم دركوشكى.

۵. ملا عبد الجواد حكيم خراسانى.

خان فلسفه را نزد ملا اسماعيل و طبّ و طبيعيات را خدمت حكيم تحصيل كرد، و سپس براى تكميل فلسفه به طهران سفر كرد، و مدّتى مديد نزد آقا محمد رضا قمشه اى حكيم صهبا درس خواند و در ظلّ تعليم و تربيت او حكيمى الهى بارآمد.(۳)

خان به زودى جامع معقول و منقول گرديده وبه خصوص در حكمت به سرحدّ كمال رسيد و در مدرسه صدر اصفهان بساط تعليم و ارشاد گسترد و بزرگانى از اهل علم و ادب را تربيت نمود. او حقّاً يكى از نوادر ايّام و از جمله دانشمندان نخبه ممتاز بود كه نصيب دوره اخير شده و در جامعيت علوم و فضايل اخلاقى در نوع خود نظير و همتا نداشت. حلم و تواضع و وسعت نظر و بلند همّتى و حقيقت تقوا و زهد و نزاهت عرض و پاكدامنى و گذشت و اغماض و حسن نيت و خيرخواهى و رفق و

ص: ۲۰۳

مدارا با عموم طبقات و ارباب مذاهب و مسالك، از عالم و جاهل و فاسق و عادل، با رعايت همه اطراف و جوانب به ظاهر شرع، به طورى كه هيچ متشرّع متديّنى بر اقوال و اعمالش خرده نتواند گرفت و احاطه به فنون عقلى و نقلى از حكمت و كلام و فقه و اصول و طب و غيره از خصوصيّاتى است كه با روح پاك قدسى او جمع شده بود.(۱)

خان به قول شاگردان و اصحاب فهميده برگزيده اش، مصداق انسان كامل بود. وفور عقل و درايت، و فضيلت حسن اخلاق و مقام قدس و نزاهت و تقوى و ديانت او كه مسلّم جميع طبقات بود، فلسفه را در اصفهان از تهمت خلاف شرع و بدنامى كفر و الحاد نجات داد، سهل است كه چندان به اين علم رونق و اهميت بخشيد كه فقها و متشرّعان نيز علانيه با ميل و رغبت روى به درس فلسفه نهادند و آن را مايه فضل و مفاخرت مى شمردند.

خان نيز مانند آخوند كاشى جامع فنون عقلى و نقلى بود و در هر دو رشته تدريس مى كرد، با اين تفاوت كه آخوند در ادبيات و رياضيات و هيئت و نجوم بر خان برترى داشت، در عوض خان به استادى و مهارت در موسيقى و فن طبابت و طبيعيات از آخوند ممتاز بود. يكى از دلايل اين كه هر دو استاد به حقيقت اهل دين و دانش بودند نه از قماش جاهلان عالم نما كه مصطلحات علمى را وسيله تفاخر و تكاثر جاه و مال قرار داده باشند. اين است كه به هيچ وجه با يكديگر تفاخر و هم چشمى و منازعت نداشته، بلكه با يكديگر با كمال رعايت احترام و مودت و صفا و يگانگى رفتار مى كردند، و در ترويج و بزرگداشت يكديگر اهتمام مى ورزيدند.(۲)

جهانگير خان در اثر شخصيت بارز علمى و تسلّم مقام قدس و تقوا و نزاهت اخلاقى و حسن تدبير حكيمانه كه همه در وجود وى مجتمع بود، تحصيل فلسفه را كه

ص: ۲۰۴

مابين علما و طلاب قديم، سخت موهون، و با كفر و الحاد مقرون بود، از آن بدنامى به كلّى نجات داد، و آن را در سرپوش درس فقه و اخلاق، چندان رايج و مطلوب ساخت كه نه فقط دانستن و خواندن آن موجب تهمت ضلالت و بددينى نبود، بلكه مايه افتخار و مباهات محسوب مى شد. وى معمولاً يكى دو ساعت از آفتاب برآمده، در مسجد جارچى سه درس پشت سرهم مى گفت كه درس اوّلش «شرح لمعه» فقه و بعد از آن «شرح منظومه» حكمت و سپس درس اخلاق بود.(۱)

مرحوم جهانگير خان دانشمندى بود كه علم را به زيور عرفان و اخلاق آراسته وجودش منبع كمالات و فضائل اخلاقى بود و در دين استوار و ثابت قدم و در امور منظم و مرتب بود حتى در غذا و درس و خواب و حركت، كمال نظم و ترتيب را به كار مى برد. حضرت آقاى حاج آقا رحيم ارباب درباره او فرمودند: در اتقان مردى بود كم نظير كه من مثل او را نديدم. جامع حكمت و عرفان و معقول و منقول، بسيار خوش اخلاق، و نسبت به طلاب بسيار مهربان و در تربيت آنها كوشا بود.

روزهاى چهارشنبه درس ايشان به وعظ و ارشاد طلاب اختصاص مى يافت.

مردى بود منيع الطبع. اقبال الدوله مبلغ پانصد تومان براى او فرستاد. از مرحوم آقا سيّد ميرزا اردستانى كه از زهّاد و دانشمندان به نام بود پرسيد قبول كنم يا نه ؟ مرحوم آقا سيّد ميرزا گفته بود: براى تأديه قرضتان قبول كنيد. ولى خان قبول نكرد.

مرحوم خان هيچ گاه عمامه به سر نگذاشت و با همان كلاه پوستى به سر برد.

بيانش فصيح، و اخلاق و صفاتش يك انسان واقعى را به ياد مى آورد.(۲)

خان كتاب «اسفار» و «شفاء» و «شرح منظومه» را با بيانى بسيار شيوا تدريس مى كرد و گاهى هم به تعليم «شرح نفيسى» در طبّ همّت مى گماشت.

ص: ۲۰۵

در تدريس فقه به شرح «متاجر» و «رياض» مى پرداخت. اشعار «مثنوى» را خوب مى فهميد و گاهى در خلال درس مى خواند و خود نيز گاهى اشعارى مى سرود.(۱)

روزهاى پنج شنبه و جمعه رياضى و هيئت تدريس مى نمود، و مخصوصاً به كتاب فاضل قوشچى اهتمام داشت. روزهاى چهارشنبه به تدريس «نهج البلاغة» مى پرداخت و بيشتر، آن را با حكمت و فلسفه تجزيه و تحليل مى نمود.

دكتر كتابى به نقل از آية الله ارباب مى نويسد: درس «نهج البلاغة» خان درس فلسفه بود كه در كمال اتقان بيان مى شد و مسائل اخلاقى و حكمى «نهج البلاغة» با موضوعات فلسفى تجزيه و تحليل مى گرديد، و مرحوم خان كه از نظر اخلاق عاليه انسانى و عقايد دينى نمونه كاملى بود و در ادب و فلسفه و معارف اسلامى استادى مسلّم شناخته شده بود بهتر از هر كس «نهج البلاغة» را تدريس مى فرمود.(۲)

شاگردش حاج ميرزا حسن خان جابرى انصارى مى نويسد:

«تا پايان عمر با كلاه در مدرسه صدر مدرّس بزرگ بود. طلاب را به آرامى و اخلاق نيك تهذيب مى فرمود. اگر شارب مسكرى يا فاعل منكرى را شبانه گرفته به مدرسه آورده براى اجراى حدّ، آن مرحوم مى فرمود حبسش كنند تا به هوش آيد. بعد خود نيم شب رفته، او را رها و از مدرسه برونش كرده، و به اندرز حكيمانه به راه راستش آورده. شصت سال قبل كه يكهزار و چهارده هجرى بود و در مدرسه صدر خدمت آن بزرگ «نهج البلاغة» مى خواندم شرحى بر آن كتاب مستطاب مى نوشت. رحلتش ۱۳۲۸ و تاريخ با تعميه يكى، ديگرى(۳) خوب گفته: «گفتا شد آفتاب جهانگير منكسف». تاريخش را بنده گفتم: «جهانگير نزد خداى جهان شد»(۴)

ص: ۲۰۶

«جهانگيرخان بزرگى در معقول و منقول و عرفان به كمال اتقان [بود]. نژادش از كيخازادگان دهاقان، و به چهل سالگى براى پرداخت شغلى از ايل خود به شهر آمده، هواى مدرسه صدر و عزّت علم را قدر دانسته، ترك شغل مرجوع خود را نموده، و تعلم حكمت و فقه و رياضت را پيشه گرفته، و به تجرّد و تحفّظ مراتب خود ساعى شده، در علم و عمل به جايى رسيد كه از اقطار بلاد به حوزه درسش آمدند، و قرب هشتاد سال عمر نموده، هيچ گاه كلاه پوست را به عمامه تبديل ننمود، حتى در امامت جماعت شالى بر سر پيچيد».(۱)

مير سيد على جناب مى نويسد: «جهانگيرخان از ايلات فارس و طايفه دره شورى قشقايى است. در اوايل عمر نزد خالوى خود كه از كيخاهاى همگين بوده اند منشى گرى داشته، به شيراز هم مسافرت نموده ولى به عنوان تحصيل نبوده. چنانچه ابتداى آمدن به اصفهان هم اين عظمت را نداشته و براى شغل ديگرى آمده بود. بعد از توقّف در اصفهان عازم بر تحصيل مى شود و ترقّيات مى كند، تحصيل فقه را نزد حاجى شيخ محمد باقر و ميرزا محمّد حسن نجفى كرده است. معقول را نزد حاجى ملا اسماعيل درب كوشكى... در مدرسه صدر از ابتدا منزل داشته و لباس اوّليه خود را كه كلاه پوست بلند و با زلف و پشت گوشى قشقايى مانند و كفش ارسى و قباى بلند بود تا آخر تغيير نداد. در همان مدرسه صدر تا آخر عمر به طور تجّرد زيست نمود. امامت جماعت هم در آن جا مى كرد. جاذبه حسن اخلاق او مزيد جمعيّت نماز او شده بود.

در ماه رمضان ۱۳۲۸ در همان مدرسه صدر وفات نمود و با آن كه ماه صيام بود تمام دكانين شهر بسته شد و عمارى او را به سر دست با ازدحام غريبى به تخت فولاد بردند محل مخصوصى دفن شد كه معروف است. تدريس «اسفار» و «شرح كبير» و «شرح لمعه» و «قوانين» مى كرد. «شرح منظومه» را هم چندين مرتبه تدريس كرده

ص: ۲۰۷

بود. ايّام تعطيل كلماتى از «نهج البلاغة» عنوان مى كرد و معارف و اخلاق مى گفت، و همچنين فارسى هيأت و «خلاصة الحساب» و «سى فصل» را تدريس مى نمود.

در امر معاشرت و حسن خلق، ممدوح هر كسى كه با او ملاقات مى كرده بود. «مغنى» و «مطوّل» را هم اوايل بسيار تدريس كرده بود، جمعيّت شاگردان او بسيار مى شد در هر درسى، غير از «اسفار» كه سه چهار نفر بيشتر نمى شد. با آن كه از حيث معاش در عسرت بود، ليكن به سبب عفّت و استغنا، اغلب او را متموّل تصّور مى نمودند. در سوارى و تيراندازى مهارتى داشت».(۱)

ميرزا حسن فسائى در «فارسنامه ناصرى» مى نويسد:

«از بزرگ زادگان ايل قشقائى است: زبده ارباب فضل و بلاغت، قدوه اصحاب مجد و فصاحت، وحيد عصر، فريد دهر، كاشف معضلات، مخزن نفايس فروع و اصول، مظهر حقايق معقول و منقول، جامع نكات اصليه، حاوى احكام فرعيه، نادره زمان، جهانگير خان قشقائى، از تيره درّه شورى. در اوايل عمر، طبعش از معاشرت اقران رميد، كربت غربت را بر آسايش اختيار كرد. رخت سفر را به جانب اصفهان كشيد. تحصيل علم را بر كمالات ديگر ترجيح داد و در اندك مدّت گوى سبقت را از همگنان ربود، و اكنون در شهر اصفهان مرجع فضلا و معتمد علما است.(۲)

فرصت الدوله شيرازى در خاطراتش مى نويسد:

«اين مرد بزرگوار، ترك قشقائى و از طايفه درّه شورى است. سواد فارسى پيدا كرد و به اصفهان آمد. پاكى فطرت او را واداشته پيش علماى آنجا درس خواند. رفته رفته حكمت را نزد آقا محمّدرضا قمشه اى تحصيل نمود. شخصى است عالم، فقيه، حكيم، اديب، اريب، حليم، بردبار، محجوب، صاحب اخلاق حميده و صفات پسنديده.

ص: ۲۰۸

عجب اين كه خود فرمود قريب چهل سال است متوطّن اصفهانم هنوز لباس خود را تغيير نداده و با همان قباى وارسته و زيرجامه به سر مى برد... او را ديدم بحرى موّاج، از هر درى كه سخن مى گفتم جواب مى فرمود».(۱)

سيد احمد ديوان بيگى در «حديقة الشعراء» مى نويسد:

«سال ۱۳۰۲ كه در اصفهان ادراك صحبتش نصيب شد. قريب پنجاه سال از عمرش گذشته و زياده از بيست سال توقّف اصفهانش كشيده؛ مردى بود عالم و فاضل، مقبول قاطبه علما، و جامع علم فقه و اصول و حكمت و طب و هيئت و نجوم، كه طلاب متفرقه در درسش حاضر و استفاده مى نمودند. احوال و اخلاقش هم بسيار خوب و مهربان، و با دوستان با حسن عهد و وفاق سلوك دارد».(۲)

ميرزا احمد خان عمارلوئى در خاطرات خود مى نويسد: «جهانگير خان، از اساتيد اوليه من در طهران اگر از حيث مقام علمى بالا نبود يقين كمتر نبود؛ با اين كه اساتيد اوليه من در طهران تقريباً هركدام متخصّص بودند در فنّ خودشان، و جهانگير خان ذى فنون بود. سطح فقه را خيلى خوب تدريس مى كرد. اصولش به طرز قديم خوب، و از قوه تدريس «قوانين» و «فصول» بر مى آمد، و رياضياتش را از ساير فنونش بهتر و جامع تر حاضر بود، خاصه هيئت و هندسه را خوب از عهده بر مى آمد».(۳)

مرحوم سيد محمد على مباركه اى در «دانشمندان و رجال اصفهان» مى نويسد:

«اصل آن جناب از جمله ى اتراك قشقايى بود، و در بدايت جوانى در دهاقان كه از مضافات اصفهان و دهى است در پنج فرسخى قمشه، برحسب قواى جوانى به لهو و لعب متمايل، و در كوه گردى و شكار بى قرار بود. براى ياد گرفتن علم موسيقى در سنّ بيست و پنج سالگى به شهر اصفهان وارد شده، از قضا روزى براى تفريح و تماشا در

ص: ۲۰۹

مدرسه صدر وارد شده و صداى قيل و قال اهل علم به گوشش رسيد.

از آن قيل و قال حالى در او پديدار گشته، و از علمى كه چند ماهى بود درصدد او بود (موسيقى) صرف نظر كرده، و طالب تحصيل علوم عصرى خود شده، از همه جا صرف نظر كرده، وارد در همان مدرسه شده، و از بزرگى شروع به فارسى خواندن مى نمايد. در اندك زمانى فارسى را تكميل نموده و به كتب ابتدايى و مقدّماتى عربى پرداخته، باز همّت خود را در اوج سعادت به پرواز درآورده، به تدريج شروع در كتب نهايى عربيّت از صرف و نحو و معانى و منطق و كلام نموده، از اين مرحله نيز به همّت عالى خود گذشته، وارد در مرحله فقه و اصول شده، پس از تكميل مراحل سطوح به درس خارج استدلالى و اجتهادى پرداخته.

در ابتداى ورود در مراحل تدريجى اجتهاد به درس مرحوم حاجى شيخ محمّد باقر نجفى و مرحوم آميرزا حسن نجفى و ساير از فقهاى وقت، و بعداً مدّت كمى در خدمت آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى رفته، تا آن كه در علم فقه و اصول به درجه اجتهاد نائل آمد. و بعداً شوق تحصيل حكمت الهى او را به سوى حلقه ارباب حكمت كشانيده، در اندك زمانى در تدريس «شرح منظومه» فيلسوف سبزوارى و «شرح اشارات» خواجه و «اسفار» مولى صدراى شيرازى تخصّصى پيدا كرده، و درضمن به مطالعه كتب عرفانى قدرى متوجّه گرديد. و در مقام رياضت و مجاهدت و تصفيه اخلاق برآمده، و به تكميل مراتب مكارم اخلاق از اوتاد عصر به شمار رفت، و در جمله علماى عاملين، و حكماى متألهين، و عرفاى شامخين و كاملين درآمد، كه چه بسيارى از مقام قدسش بس رشك بردند، كه ترك زاده بيابانى بدون محرّكى خارجى خود را از كجا به كجا درآورد! از كوهستان جهل و بيابان وحشيّت و خارستان اخلاق رذيله، به وادى ايمن دانش و در گلستان كمالات انسانيّت و رياض اخلاق آدميّت درآمد. در صورتى كه جز همّت خود و قوّه مغناطيس عشق محرّك ديگرى او را نبود، بلكه هزاران زنجيرهاى موانع نفس را كه بر پاى رفتار اين راه بود به مجاهدات پاره نموده، و

ص: ۲۱۰

به عمل، جاهلان را يادآورى نمود كه انسان به سعى و كوشش مى تواند سلسله هاى جهالت را ولو در سنّ بزرگى باشد از يكدگر بگسلد، و نمونه اى از مراتب همّت را در تحصيل دانش و پيمودن كمالات انسانيّت در عصر خويش به نااميدان از نيل بدين وادى نشان داد و معنى «وَ لَقَدْ كَرَّمْنٰا بَنِي آدَمَ » را در نظرها مجسّم ساخت، و فهمانيد كه كوبنده درگاه «من طلب شيئاً وجدّ وجد» مأيوس برنخواهد گشت.

از اين روى مردمان صاحب خرد و طالبين طريق انسانيّت به گردش از هر شهر و ديار درآمدند، و هركس به قدر ظرفيت و يا همّت و استعداد خود از فروغش چراغ دانش برافروخت. و به اصرار مردمان، ظهر و شب را در مسجد مدرسه به اقامه جماعت قيام نمود، و روزگار خود را به دانش آموختن علم فقه و اصول و حكمت به انزوا به پايان رسانيد، و از زن گرفتن و ابقاء نسل خوددارى نمود، و لذايذ حيوانى را در زير قدم مجاهدت و كاميابى روحى بشكست، و تربيت فرزندان روحى را بر فرزندان جسمانى ترجيح داد، تا آن كه در سال ۱۳۲۸ هجرى قفس بشكست و به عالم تجريد پرواز نمود.

ميان او و شيخ محمّد كاشى عقد برادرى بود، و در مسالك تجريد و عرفان برادروار سلوك مى داشتند، ولى در آخر امر كه به نماز جماعت اشتغال يافت مرحوم كاشى قدرى در اخوّت خود با ايشان سستى گرفت؛ چه آن كه اقامه جماعت را مرحوم آخوند با مراتب عوالم تجريد و سير إلى الله منافى مى دانست.

و گاهى بر سبيل مزاح پاره اى از كلمات راجع به ايشان ادا مى ساخت؛ از جمله آن كه شبى مرحوم خان به نماز نافله مشغول بود و در قنوت دعاى

«اللهمّ اغفر لآبائنا» مى خواند. آخوند ايستاده قدرى گوش فرا داد و فرمود: لازم نيست اين قدر راه زنان و دزدان بر سر گردنه ها را دعا كنى.

و در سالى دو مرتبه ظلّ سلطان پسر ناصرالدين شاه كه حكومت اصفهان داشت به ديدن جهانگير خان در مدرسه صدر مى آمد، و آخوند كاشى درب حجره به روى

ص: ۲۱۱

خود مى بست كه ظلّ سلطان به ديدن او نرود، ولى مع ذلك جهانگير خان از احترامات لازمه شيخ محمّد كاشى نكاهيده، و پاس احترامش چندان مى داشت كه موجب حيرت بود، و الحق اين احترام به مقام آخوند سزاوار بود.

و قشقاى طايفه اى است بزرگ از طوايف ترك، و قومى بسيار و امّتى بى شمار، كه در كشور فارس و نواحى او سكونت دارند... ارباب دولت و مكنت در ميان آنها بسيارند و نوعاً مردمانى شجاع و دلاور... و در زمان ملوك قاجار اسباب اغتشاش و ايجاد اضطراب [بوده] و اخلال به امنيّت بسيار وارد مى كردند... در حقيقت از ميان اين طايفه، حكيمى به مثل جهانگيرخان خارق عادتى است كه جز قدرت نمايى حق كه بشر چه قابليتى در كمون اوست چيزى نيست.

مرحوم جهانگير خان در مدّت عمر با مراتب فضل و دانش، و شيوع لباس عمامه، كه در غير لباس عمامه كسى به علميت معرفى نمى شد، هرقدر بزرگان اصفهان اصرار كردند كه عمامه به سر بگذار و حاضر نشد. مثل ظلّ سلطان آنچه تقاضا كرد كه خود را در زى لباس علمى درآورد، و مرحوم حجة الاسلام وقت حاج شيخ محمّد باقر نجفى محفلى آراسته كرد كه جهانگير خان عمامه به سر بگذارد نپذيرفت و به كلمات حكيمانه همه را عذر خواست. مى فرمود: لباس عمّامه بدان ذلّت نرسيده كه تُركى ايل نشين عمامه به سر بگذارد، و تُرك بى دانشى بدان مقام نرسيده كه خود را به لباس روحانيت درآورد. و تا آخر عمر به همان لباس تركى، كلاهى از پوست و قبايى كبود رنگ مى پوشيد، و فقط به مثل ساير مردمان كاسب شهرى يك عبايى در وقت معيّن براى درس گفتن و وقت نماز به دوش مى گرفت.

مرحوم جهانگير خان در نظم و شعر نيز قريحه خوبى داشته است، و در اينجا پاره از اشعار او درج مى گردد كه با رباعيّات خيام به طبع رسيده است.

كس نبرد از آب هرگز پى به آتش اى عجب *** شد دليلِ آتش دل، مر مرا چشم پر آب

ص: ۲۱۲

كبك رفتارى به مژگانى چو چنگ شاه باز *** روزگارم تيره تر كرد است از پر پر آب

دل گرفت از مدرسه، ياران كجا كوى حبيب ؟ *** جان فسرد از وسوسه، ساقى بده جام شراب

***

هواى ساحت چين باد صبحدم دارد *** مگر گذار برآن زلف خم به خم دارد

بكش بساط به صحرا كه باد نوروزى *** حديث هاى خوش از روضه ارم دارد

به روزگار همين شاديم بس است كه دل *** ز عشق روى تو چون لاله داغ غم دارد

به بزم ساقى گل چهره از پى قدحى *** مراست جان به كف ار ديگرى درم دارد

***

بارها در دل گرفتم روى از مهرت بتابم *** آه كز كف رفته تابم

بر سر سوداى زلفت آنچنان در پيچ و تابم *** كز رهايى ره نيابم

بعد رسوايى كجا سودى دهد پند اديبم *** يا مداواى طبيبم

رو خدا را اى ملامت گوى! كم كن از عتابم *** چون ز سر بگذشت آبم

تا به كى از هجر با اندوه و غم سازى دچارم *** با چنين جسم نزارم

روى بنما تا كنى يكباره از بينان خرابم *** وا رهانى از عذابم

بر سر و بر دامن از دست دل محنت كشيده *** گه ز دست و گه ز ديده

خاك بيزانم چو باد و اشك ريزان چون سحابم *** اشك چشمم را حبابم

با چنين فرزانگى ديوانگى شد پاى بندم *** اى خوشا بخت بلندم

ص: ۲۱۳

دفتر علم جنون را بى خطا امّ الكتابم *** خرّما رؤى صوابم

***

بر لقايش ز باده رفت سخن *** چشم با صد اشاره گفت كه من

طلعتش خواست رايت افزايد *** به سر شاخ گل شكفت كه من

روزگارم سياه خواست رقيب *** روى در زلف خود نهفت كه من

وفات: اين حكيم نامدار در شب يكشنبه 13 رمضان 1328 ق در مدرسه صدر اصفهان وفات كرد و در تكيه سيّد محمّد ترك در تخت فولاد مدفون گرديد.

آية الله ارباب فوت استاد را چنين مرقوم فرموده: «قد توفّي المولي السعيد الحميد، العالم الجليل والفاضل الكامل النبيل، الحبر النحرير، الآقا جهانگير خان، لثلاث عشرة ليلة خلت من شهر رمضان من سنه 1328. وهو في آدابه ومكارم أخلاقه فوق أن أصفه، رضي الله عنه وأرضاه وأدخله برحمته في عباده الصالحين، إنّه أرحم الراحمين».(1)

تصویر

تقريرات جهانگيرخان به قلم شاگردش حسن وحيد دستگردى

ص: 215

تصویر

تقريرات جهانگيرخان به قلم شاگردش حسن وحيد دستگردى

ص: 216

تصویر

حاشيه فرائد آخوند خراسانى، چاپ سنگى به دستور جهانگيرخان

ص: 217

تصویر

پايان شرح نهج البلاغه نوّاب لاهيجى، چاپ سنگى به دستور جهانگيرخان

ص: 218

تصویر

آغاز شرح نهج البلاغه نوّاب لاهيجى، چاپ سنگى به دستور جهانگيرخان

ص: 219

تصویر

پايان شرح نهج البلاغه نوّاب لاهيجى، چاپ سنگى به دستور جهانگيرخان

ص: 220

شيخ حسن در شوّال 1336 ق وفات كرد و نزديك قبر آخوند كاشى مدفون شد.(1)

خدمت كرد، و مُعين مجلس فتوا و قضاى او بود. خود او هم مستقلاً مسند رياست شرعى داشت. روزها هم در مسجد خان تلواسكان نماز جماعت مى گذاشت و جمعى كثير خصوصاً خواصّ شهر بدو اقتدا مى كردند.

خود او مى فرمود: ابتدا كه به اقامه جماعت مى رفتم واقعاً قصد قربت داشتم، چيزى از كسى قبول نمى كردم، كم كم ديدم كه هر وقت جمعيت مسجدم بيشتر است خوشحال تر مى شوم. از تحف و هدايا نيز لذّت مى برم. پيش خود گفتم كه از همه عبادت هاى الهى يك نماز واجب، آن هم با ريا و خدعه شيطان ؟! اين بود كه امامت مسجد و ساير رياست هاى شرعى را به كلى ترك كردم. به مردمان هم گفتم كه نمازهايى را كه با من خوانده اند اعاده كنند. خودم نيز همه را اعاده كردم. وى خانه محقّرى در محله نيماورد نزديك بازارچه و مسجد حاج محمّدجعفر آباده اى داشت كه زن و فرزندانش در آن مى نشستند. حجره طلبگى هم در مهتابى مسجد نو بازار داشت كه معمولاً آنجا به مطالعه و عبادت مشغول بود.

حقّ الزحمه مختصرى بابت استخاره مى گرفت كه وسيله معاش فقيرانه او بود.(۱)

استاد همايى در شرح حال پدر خود ميرزا ابو القاسم «طرب» مى نويسد:

مابين علماى روحانى اصفهان بيش از همه به حاج ملا حسن درّى اعتقاد و با او دوستى و هم فكرى صميم داشت. وى در زهد و قناعت و بى پيرايگى و بى اعتنايى به مخلوق، از رجال ممتاز عهد خود بود. بسيار ديده مى شد كه مايحتاج منزلش حتّى هيزم و زغال ويوشن را با دست و دامن قبا و عباى خود به خانه مى برد.

بساط قضا و فتوى و امامت جماعت را كه مدّتى با گرمى و اقبال روز افزون عامّه تصدّى داشت ناگهان درهم پيچيده و گوشه فقر و انزوا برگزيده بود.

از اوضاع علمى و روحانى و اعمال بعض ملاهاى اصفهان در آن زمان سخت

ص: ۲۲۳

متنفّر و ملول و دلتنگ بود و جماعتى را كه اهل ثروت و تجمّل دنيوى شده بودند و در امور شرعى و عرفى، مداخلات مغرضانه ناروا مى نمودند علانيه نكوهش مى كرد.(۱)

مرحوم جابرى مى نويسد: چند سفر به حج و زيارت مشاهد پياده رفت. به تواتر شنيده شد سفر مشهدش سه شب خدام حرم حضرت رضا عليه السلام را به خواب ديده بودند كه: حاج ملا حسن به زيارت مى آيد، برويد استقبالش.(۲)

مرحوم سيد محمد على مباركه اى در «دانشوران و رجال اصفهان» مى نويسد:

«مولدش در ده دُرّ، از اعمال اصفهان، در سنّ طفوليت از پدر خود جدايى اختيار نموده و به اصفهان آمده، وارد در مدرسه جدّه بزرگ شده و با همان لباس رعيّتى اشتغال به فارسى و سپس به عربى جسته، تا آن كه به واسطه عشق مفرط به تحصيل، در اندك زمانى جزء فضلاى وقت درآمد، و در حوزه درس بزرگان وارد شد و پس از آن كه مسجد نو اصفهان را مرحوم حاج شيخ محمّد باقر مسجدشاهى بساخت از جمله كسانى كه در حجرات مسجد منزل اخيار نمودند صاحب عنوان بود. و پس از رسيدن به مرتبه اجتهاد، در حوزه اولاد حاج شيخ محمّد باقر براى نوشتن جواب استفتاء او را وارد ساختند، و با اين جهت، لباس دهاتى و وضع رعيّتى خود را تغيير نداده، و با كلاه در مجلس فتوا مى نشست.

و پس از آن كه عناوين روحانيت در خانواده مسجدشاهى تبديل به عنوان اعيانيت شد مشارٌ اليه گوشه گيرى اختيار كرده، و با مردم مراودات خود را به كلّى قطع نمود، و طريق مجاهدت و رياضات پيش گرفت، و كسى را از اسرار خود جز خداى خويش واقف نگردانيد، و در روحانيات و علوم جفرى اطلاعى حاصل نموده، و حقيقت زهد را شعار خويش قرار داد، و گاه گاهى كه براى بعضى از لوازم زندگانى مختصر، به بازار

ص: ۲۲۴

درآمده از خلق وحشتى پيدا مى كرد، و سيرت هاى سبعى و نفوس حيوانى را در صورت انسانى مشاهده مى نمود. و اگر كسى مسأله و سؤالى از جنابش مى نمود، آنان را كه اهل مى ديد در كمال ملايمت چون پدران با فرزندان در جواب صحبت مى نمود، و آنان را كه [داراى] اهليّت نمى ديد و به صورت برزخى مشاهده مى كرد در جواب ساكت بود، و اگر اصرار مى كردند در كمال تغيّر به كلمات خشن در جواب طورى رفتار مى نمود كه نفس خود را مورد ملامت واقع مى ساخت.

و حالاتش شبيه بود در پاره اى از اخلاق به مولانا شيخ محمّد كاشى و مولانا حسن نائينى، و هر سه نفر در سير و سلوك و رياضات خود در يك دستور بودند.

وفاتش در سال ۱۳۳۶ واقع شد، و در جنب مزار مرحوم شيخ محمّد كاشى در لسان الأرض در تكيه ملك مدفون گرديد، و جمعى بسيار از فضلاى معاصرين از جمله شاگردان فقه و اصول او بودند. و در شب وفات خود اهل و عيال خود را اخبار نمود، در صورتى كه هيچ كسالتى در او نبود. و در روز پيش، نويسنده اين اوراق او را ملاقات نمود، در حالت جذبه اين غزل از خواجه مى خواند:

حجاب چهره تن مى شود غبار تنم *** خوشا دمى كه از اين چهره پرده برفكنم

چنين قفس نه سراى چو من خوش الحانى است *** روم به گلشن رضوان كه مرغ آن چمنم

... و چون از اين عالم برفت ذخيره و اندوخته اى جز عمل نيك از براى خود نگذاشته بود، و بازماندگانش در كمال عسرت زندگانى روز و شب به سر مى بردند.

و راجع به اين شخص مى توان گفت كه در تحصيل حجّت بود بر مردمان دهاتى و زارعين، و بر علماى عصر خود حجّت بود در عمل و زهد و تقوا، ولى افسوس كه بيگانگان از عالم اسلام را دست رس به اين گونه اشخاص نيست، و آنچه را كه مشاهده مى نمايند از كسانى كه خود را به لباس علم بسته بودند، جز هوا و هوس مشاهده

ص: ۲۲۵

نكرده، و به گمان آن كه ديگران چون ديگران بودند».

جابرى در شرح حال علامه مير محمد صادق خاتون آبادى مى نويسد:

در خُردى بنده با آن مرحوم در مسجد نو نزد مرحوم درّى هم درس بوديم.(1)

وى در يكى از شب هاى ماه شعبان 1336 ق درگذشت ودر تكيه ملك دفن شد.(2)

به نوشته مرحوم جابرى: شبى كه بغتةً فوت و دفن شد، پسر حاج ملا اسماعيل نقنه اى كه قبلاً مرده بود به خواب مادرش آمده و گفته بود كه ما معذّب بوديم و به بركت دفن حاج ملا حسن آزاد شديم.(3) جابرى مى نويسد: چون به بسيارى از علماى دنيا طلب تندى مى كرد، در تاريخ فوتش 1337 گفتم:(4)

فقيه دُر، حسن، آن درّ يكتا *** كه زندى گفت بر ابر و به مرّيخ

صدف بشكست و جست و «جابرى» گفت: *** «غياب الكوكب الدرّى» به تاريخ

فقه خارج مى كرد. در نهى از منكر بى اختيار بود و شب بيدارى را مواظبت داشت. در محله در دشت، نزديك مسجد جمعه منزل داشت و امامت مى كرد.

غالباً به سبب نهى از منكراتى كه از بستگان حاجى ميرزا هاشم امام جمعه صادر مى شد باعث تغيّر امام جمعه بود، مخصوصاً در موضوع چند مسجد كه يهودى ها وغيره به عنوان خريد از امام جمعه تصرّف كرده و از صورت مسجديّت انداخته بودند، آميرزا حسن كوشش نمود و آن ها را مسترد داشت. از آن جمله مسجدى بود كه كهنه چين ها تصرّف داشتند، و آميرزا حسن در مذاكره با امام جمعه و مقام استرداد آن ها مشغول بود كه شايد بتواند امام جمعه را راضى كند و مسجد را برگرداند، كه ناگهان حاجى ميرزا هاشم امام جمعه، شب ششم ماه رمضان به طور فجأة وفات كرد. همان روز بر حسب حكم آميرزا حسن، جمعيّت زيادى از مردم به آنجا رفتند و مسجد را از دست كهنه چين ها گرفتند. در اثر اظهار ارادت متموّلين از تجّار و ساير طبقات، در آن روز در خراب كردن آثار موجوده و بناى مسجد، كوششى به عمل آمد كه ليالى احياء همان ماه رمضان در شبستان آن، مسجد جديد البناء با آجر و گچ به پا داشته شد. و نام آن را مسجد سلام گذاردند. و چندين مدرسه را هم در زمان حيات، از تصرّف امام جمعه خارج ساخت، و چندين شرابخانه را مانند جوى آب روان ساخت. وفات او در سال ۱۳۲۴ واقع شد.(۱)

به نوشته آخوند گزى: وى در نهى از منكر و رفع ظلم غيور، و در اشتغال به تدريس و امور شرعيّه و طريقه زهد و تقوى ممتاز بود.(۲)

شاگردش آية الله سيّد احمد صفائى خوانسارى مى نويسد:

«العالم العامل الكامل الزاهد الغيور في دين الله و الخشن في ذات الله، غير مداهن في

ص: ۲۲۷

سبيل ربّه لأحد من خلقه، شيخي وأستادي، ومَن استفدت مِن عالي محفله برهة من الزمان جملة من مطالب الأصولية والفقهية بأحسن بيان وأتمّ تبيان في اصفهان، الآغا ميرزا حسن بن الآميرزا ابراهيم. وهو أوّل من أجازني، وأذن لي في بعض المراتب الحسبيه والتصرّف فيها من مشايخه العظام... وكان تاريخ ذلك الإجازة في العشرين من شعبان من عام الثالث والعشرين وثلاثمائه بعد الألف».(1)

برخى از شاگردان اين فقيه محقّق عبارتند از: 1. آية الله سيد احمد صفائى خوانسارى(2) 2. آية الله سيّد محمّد حسن سدهى(3) 3. مير سيّد على جناب(4) 4. آية الله شيخ محمد على يزدى اصفهانى(5) 5. آية الله ملا محمّد مهدى فاضل خوانسارى.

تصویر

ص: 229

تصویر

آغاز توضيح الصواب موسوى شيخى

ص: 230

تصویر

آغاز توضيح الصواب موسوى شيخى

ص: 231

تصویر

آغاز توضيح الصواب موسوى شيخى

ص: 232

حاج شيخ محمد باقر مهم ترين استاد او بود كه حدود ده سال نزد او تلمذ نمود.(۱)

آية الله كرمانى در سال ۱۲۹۳ ق از علامه خوانسارى صاحب روضات اجازه اجتهاد و روايت دريافت كرده است. علامه خوانسارى در اجازه خود مى نويسد:

«ثمّ قد كان من جملة من فاز من الفنون الفاخرة بالقدح المعلي وحاز من شؤون الدنيا والآخرة بالنصيب الأوفي، هو صديقنا الوفي وشقيقنا الصفي، الفاضل الذكي والحبر الألمعي، زبدة أرباب الفهم والاستعداد وعمدة أصحاب القابلية للإرشاد، وصاحب القوة القدسية وطيب الأعراق، ومالك الملكة الاجتهادية علي سبيل الإطلاق، وصاعد الدرجة الاستنباطية العالية المراق، عالم الامة وعالي المنزلة والهمة، العقيق اليماني والشفيق الايماني، ابن الحاج مولي أسد الله مولانا محمد حسين الفارسي الكرماني، بلغه الله غاية الأماني، كما بصّره بدقايق الأسرار والمعاني، وإنه لمّا بلغ مبلغه من العلم المفيد وبصر بنبذة من ثمرات جدّه السعيد وسعيه الوكيد، أراد أن ينظم نفسه الشريفة في سلك حملة الروايات، ويقحم كفه الضعيف القاصر عن الإشراف علي درجة الأشراف أن أرسم له إجازة في الرواية... ولمّا وجدته أهلا للإجابة إلي ذلك المسئول وحقيقاً بالإجاءة لما هو له من المأمول علي الطريق المعمول، استخرت الله جلّ قدره وعظمته، وأجزت له دامت عزّته ومكرمته، أن يروي عني جميع ما قد صحّت لي روايته...».(۲)

مرحوم آخوند كرمانى از سال ۱۳۰۰ ق شروع به تدريس فقه و اصول در مدرسه جده و مدرسه ملا عبدالله نموده و تا موقع فوت مرتباً تدريس را ادامه داده و در اواخر به عللى تدريس را در منزل و رسيدگى به امور اجتماعى مردم را در مسجد نور انجام مى داده است. برخى از شاگردان ايشان عبارتند از:(۳)

۱. حاج ميرزا احمد عمادالواعظين ۲. ملا احمد خوانسارى (معروف به ميرزا

ص: ۲۳۴

منظور) ۳. ميرزا ابو الفضل مدرّس خاتون آبادى ۴. آقا شيخ اسماعيل بروجردى (فرزند حاج آقا منير الدين بروجردى) ۵. آقا شيخ اسماعيل حقوقى معروف به آقا بزرگ ۶. حاج شيخ محمّد تقى كرمانى، فرزند ايشان ۷. شيخ جعفر آية الله زاده گزى ۸. آقا سيّد جعفر كرمانى (فرزند حاج سيّد مهدى) ۹. حاج شيخ محمد حسن عالم نجف آبادى ۱۰. آقا شيخ محمد رضا حسام الواعظين ۱۱. شيخ محمّد على يزدى ۱۲. ميرزا عبد الرحيم كلباسى (فرزند ميرزا محمد حسن) ۱۳. شيخ محمّد على فتحى دزفولى ۱۴. حاج شيخ محمّد على كرمانى (فرزند ايشان) ۱۵. آقا سيّد على كرمانى (فرزند حاج سيّد مهدى) ۱۶. ميرزا محمّد على عارفچه ۱۷. شيخ يوسف خوانسارى.(۱)

مرحوم آخوند كرمانى عالمى زاهد و صريح اللهجه بود. در زمان او، امر قضاوت و محاكمات شرعيه اصفهان تقريباً منحصر به محضر او بوده و به سبب آن كه غالباً خود متداعيين را جهت مرافعه حاضر مى ساخت و تدبيرات عالى داشت، در امر قضاوت كمتر نسبت خطا به او داده مى شد، علاوه بر آن كه شخص پاك دامنى بود.(۲)

وى در موضوع خريد و فروش خالصجات دولتى معتقد بود كه دولت و شاه حق فروختن مال دولتى و اراضى خالصه را ندارند و در اصل مالكيت دولت نيز نظر مخالف داشت؛ زيرا بيشتر اين خالصجات را املاك غصبى مى دانست، از اينرو خود اقدام به خريد آنها نكرده و نزديكان خود را نيز منع مى نمود.

در موضوع امر به معروف و نهى از منكر، و تحريم تنباكو، و همچنين موضوع بابى كشى، هم عقيده با مرحوم آقانجفى بوده و در راه جلوگيرى از نفوذ مادى و سياسى و عقيدتى استعمارگران نهايت سعى و كوشش را مى كرد. اما در موضوع مشروطه و نهضت مردم اصفهان به زعامت حاج آقا نورالله كاملاً ساكت بود و اگرچه

ص: ۲۳۵

علناً مخالفت نداشت، لكن با نظر ترديد و شك به آن نگاه مى كرد، به خصوص كه عده اى از هواداران آن را مى شناخت و همبستگى آنها را به انگليسى ها مى دانست و يكى دو نفر از آنان را نيز مرتد مى دانست.

تصویر

با دستگاه ظل السلطان حاكم مطلق العنان اصفهان سخت مخالف بود، اگرچه چند تن از كارگزاران دستگاه حكومتى از مريدان او بودند. وى زندگى بسيار ساده اى داشت و هزينه آن از محلّ جزئى اجاره اى بود كه از يك آسياى آبى در نجف آباد و يكى دو باب دكان در ميدان كهنه داشت و آنها را از محل ارث پدرى خود در كرمان خريده بود. او نسبت به جميع علما به نظر احترام مى نگريست و به خصوص با سه نفر از آنان بيشتر مأنوس بود كه عبارتند از: جهانگيرخان قشقائى (م: 1328 رمضان)، آخوند گزى (م: 1339 ذى الحجه) و آقا شيخ مرتضى ريزى (م: 1329 رمضان).

در محله گلبهار كه محل سكونت مرحوم آخوند كرمانى بود دو مسجد يكى كوچك و ديگرى متوسط از عهد صفوى باقى بود كه سال ها خراب و مهجور مانده بود. مرحوم آخوند از نظر مجاورت با آن دو مسجد وظيفه شرعى خود دانست كه آنها را تعمير و آباد گرداند. مسجد كوچك جنب خانه خود را در سال 1305 ق تعمير و قابل استفاده كرده و به نام مسجد نور ناميد و جهت آبادانى آن، محل قضاوت خود را در آنجا قرار

ص: 236

داد. در جنب سراى ساروتقى نيز مسجد كوچك و تكيه اى وجود داشت كه از سال ۱۳۱۸ ق شروع به ساختن مسجد در آنجا نمودند و تا سال فوت ايشان ادامه داشت و قسمت عمده آن در سال هاى ۱۳۲۳ ق به بعد آماده بوده و مرحوم آخوند در آنجا اقامه جماعت مى كرد.(۱) كاشى كارى سردرب شمالى آن به سال ۱۳۲۹ ق و كتيبه به خط ميرزا ابو القاسم طرب است. اشعار كتيبه از آخوند كرمانى و به شرح زير است:

بارك الله روضه رضوان ببين *** باب هاى روضه از رضوان بپرس

آيه هاى حسن رضوان را بخوان *** درّ معنى از لب مرجان بپرس

آيه رضوان خيرٌٍ ياد آر *** شرح آن از كاشف قرآن بپرس

سجده گاه قدسيان آمد پديد *** راه قدس از بوذر و سلمان بپرس

بس مقدّس معبدى شد جلوه گر *** آن تجلّى از مه مازان بپرس

در صفاهان باز شد از نو بنا *** كعبه اى از مفتى كرمان بپرس

شد مؤسس مسجد رضوان و نور *** اُنس دين تأسيس از يزدان بپرس

نور تابنده شد و رضوان به پا *** هر دو را تأييد از سبحان بپرس

خواستم تاريخش از مفتى عصر *** در جوابم گفت: «از رضوان بپرس»

اشعار زير نيز در تاريخ بناى مسجد نور ايشان سروده شده است:(۲)

حضرت كرمانى آن مفتى عصر *** يافت چون توفيق از حى شكور

مسجدى در اصفهان تأسيس كرد *** از يد تقوا مسمّى شد به نور

چون تجلّى نور حق در آن بنا *** كرد و شد وادى ايمن همچو طور

باب آن گرديد بابى از بهشت *** خادمش رضوان شد از حكم غفور

زين سبب مفتى دوران، آن بنا *** كرد و ناميدش به رضوان با سرور

ص: ۲۳۷

بهر تاريخش ملايك از سما *** جمع گرديدند و حوران از قصور

شد يكى بيرون و از كلك منير *** بر درش بنوشت: يا رضوان و نور

تصویر

تقريظ آخوند كرمانى بر عمدة المصائب منظور خوانسارى و تأييديه حاج آقا نورالله اصفهانى

ص: 238

تصویر

پايان عناوين الأصول مراغى با تصحيح آخوند ملا محمد حسين كرمانى

ص: 239

استاد جلال الدين همائى در شرح حال پدر خود ميرزا ابوالقاسم طرب مى نويسد:

آخوند ملا محمد حسين كرمانى را متوفى ۱۳۳۰ ق كه از مراجع بزرگ قضا و فتوا در آن زمان بود به سبب سادگى قول و فعل و روح زهد و استغناء و داشتن ذوق شعرى و ادبى پسنديده و او را به دوستى و معاشرت اختيار كرده بود.(۱)

اين عالم ربّانى سرانجام در شب جمعه ۲۱ جمادى الاولى سال ۱۳۳۰ ق وفات يافت و در مقبره اى مخصوص جنب مسجد خود مدفون گرديد.(۲)

مرثيه حاج ميرزا حسن خان جابرى در فوت آخوند كرمانى:(۳)

باقى است خدا و هرچه جز او فانى است *** در عين فنا وجه بقا نورانى است

در مرگ تو زندگى است كاندر ظلمات *** نورى تابان ز چشمه حيوانى است

انديشه فرو شد اندر اين بحر عميق *** ديد آخر دانش اول نادانى است

عقل آمد كه ره برد گم شد و يافت *** ختم بينش مقدمه حيرانى است

شد لنگ كميت عقل و گفتا افسوس *** كاين قافله را غافليش سلطانى است

در وادى پر خطر، هواى نفس است *** بر عقل، عقال و غول ره شيطانى است

آتش به هوا بزن كه آبادى خاك *** نقشى است بر آب و روى در ويرانى است

ما غافل و غفلت آمده عين صلاح *** چون غفلت ما به حكمت يزدانى است

اين زندگى و مرگ و تعلّق به جهان *** پيداست تو را كه علّتش پنهانى است

بايد به كمال خود رسد نقص وجود *** گر زان كه جماد است يا انسانى است

جان را كه ز اوج عرش دادند حضيض *** بازش بنگر كه طاير علوانى است

علوى شدن طاير جان از علم است *** اما علمى كه پرتو رحمانى است

علم است كه مسجود بشر شد آدم *** علم است كه فخر عالم روحانى است

ص: ۲۴۰

علم است كه موسى از خضر آموزد *** علم است كه بايزيد از آن سبحانى است

علم است كه گر تو را به معلوم رساند *** حدّى بيرون ز دايره امكانى است

در عالم هست هردو عالم فرعند *** وان اصل وجود عالم ربانى است

با علم اگر عمل بود در رفعت *** هم دوش نبى قياس آن برهانى است

چون بانى اين مسجد نور و رضوان *** كاندر علما به رتبت سلمانى است

خود محسن و خلقش حسن و نام حسين *** مولد كرمان و موطن اصفاهانى است

رضوان الهيش نصيب است به خلد *** هم رتبت او به قبّه رضوانى است

هرچند كه زود طى شدش دور زمن *** پس دير زمان به نام جاويدانى است

گيرم كه چو نوح زيستى باز چه سود *** چون كشتى عمر نوح خود طوفانى است

«انصارى» گفتا بديهه تاريخش را: *** «فردوس مقام زاهد كرمانى است»

43. ملك الشعراء محمد حسين شيرازى عنقا

اكبر و ارشد فرزندان شاعر فاضل هنرمند هماى شيرازى.

تصویر

مدّتى مديد با ميرزا عبد الغفار پاقلعه اى نزد پدر خود هما همدرس و هم مشق بود و از بركت خدمت و فيض تعليم و تربيت پدر دانشمند جهان ديده كارآزموده اش، بيش از ديگر برادران بهره گرفته؛ و بدين سبب در علم و ادب و حسن خط و خوى فتوّت و مردانگى و خصلت درويشى و وارستگى و آزادفكرى و وسعت مشرب نسخه ثانى پدر خود بارآمده بود.

اساتيد وى غير از پدرش عبارت بودند از: 1. ميرزا عبد الجواد حكيم خراسانى (م: 1281 ق) كه از مدرّسان بزرگ معقول و منقول بود و با هما رابطه دوستى اكيد داشت. عنقا مبادى

ص: 241

علوم عقلى و نقلى را نزد وى تحصيل كرد.

۲. آقا محمد رضا قمشه اى (م: ۱۳۰۶ ق). در آن ايام كه آقا محمد رضا هنوز در اصفهان اقامت داشت و بساط افاضاتش را به طهران منتقل نكرده بود، عنقا مدّت طولانى، حدود ده دوازده سال نزد وى به تحصيل فلسفه و عرفان اشتغال داشت، و همين رابطه شاگردى و استادى بود كه مايه دوستى گرم و محبت و صفاى خلل ناپذير ايشان گرديد. ملا اسماعيل درب كوشكى (م: ۱۳۰۴ ق) از مدرّسان حكمت و فلسفه در اصفهان مدّتى در تحصيل حكمت با عنقا همدرس و هم مباحثه بود.

۳. آخوند ملا حيدر اصفهانى، از مدرّسان معقول و منقول.

عنقا نزد وى فنّ كلام و فقه و اصول را تحصيل كرد.

۴. ميرزا حسن دوست محمد (م: ليله دوشنبه ۲۸ ذى القعده ۱۲۹۲ ق) استاد هيئت و نجوم و معرفة التقويم كه عنقا قسمتى از اين فنون را نزد وى آموخت.(۱)

۵. حاج شيخ محمد باقر نجفى مسجدشاهى پيشواى بزرگ روحانى و استاد مسلّم فقه و اصول در عصر خود كه با «هما» به سابقه همدرسى كه مدّتى در نجف اشرف نزد صاحب «جواهر» داشتند، دوستى اكيد داشت؛ و بدين سبب در حقّ اولاد او مهربانى و دلنمودگى پدرانه مى نمود. فرزندان او نيز با اولاد «هما» معامله برادرى مى كردند، و به دلالت همين دوستى، هر دوطرف نسبت به يكديگر خدمات برادرانه نمودند، مخصوصاً عنقا در حقّ خاندان شيخ محبت ها و خدمت ها كرده، و براى حفظ آبرو و حيثيت آنها و جلوگيرى از تجاوزات ناموسى ظل السلطان و اتباع او فداكارى ها نمود.

ولادتش در اصفهان پيش از ظهر جمعه ۲۴ رجب ۱۲۶۰ و وفاتش سه شنبه ۲۳ جمادى الآخره سنه ۱۳۰۸ ق اتّفاق افتاد.

ص: ۲۴۲

رضوان سر از بهشت برين زد برون و گفت: *** «عنقا بقاف قرب احد كرد آشيان»

سبب وفاتش مسموميت از قهوه تلخ زهرآگين قجرى است كه يكى از غلمان قبيح سيرت دستگاه ظلّ السلطان حاكم اصفهان، براى خود شيرينى به وى داد، و نخل شاداب برومندى را كه ثمرات لذت بخش او مايه شيرين كامى ارباب ذوق و ادب فارسى بود، ناگهان از پاى درانداخت.

عنقا سخن دانى چيره زبان، و عارفى خوش حالت، و اديبى فاضل و تحصيل كرده بود. فنون ادب فارسى و عربى و علوم عقلى و نقلى، مخصوصاً فلسفه و عرفان را پيش پدرش و ديگر اساتيد بزرگ آن زمان در اصفهان تحصيل كرده و خوب آموخته بود. در تتبّع ديوان شعرا و گويندگان فارسى و عربى، مابين اقران و امثالش نظير و همتا نداشت. با كمال دين دارى، روح رندى و آزادمنشى داشت؛ و بدين جهت اكثر معاشرت و مصاحبتش با طبقه شعرا و عرفا و درويشان و قلندران آزاده خوى و رجال روشن فكر آن زمان بود، و از تظاهر به قدس و تورّع اهل صلاح و تشرّع مآبى ظاهرفريبان دنيادار، سخت پرهيز مى نمود.(1)

تصویر

اشعار هماى شيرازى در مدح حاج شيخ محمد باقر نجفى

ص: 244

تصویر

اشعار هماى شيرازى در مدح حاج شيخ محمد باقر نجفى

ص: 245

تصویر

اشعار هماى شيرازى در مدح حاج شيخ محمد تقى نجفى

ص: 246

تصویر

اشعار هماى شيرازى در مدح حاج شيخ محمد باقر نجفى

ص: 247

تصویر

اشعار هماى شيرازى در مدح حاج شيخ محمد باقر نجفى

ص: 248

فتلمذ على الميرزا حبيب الله الرشتى، وبقى المترجم له يحضر بحث السيد إسماعيل الصدر و السيد محمّد الفشاركى الاصفهانى. ثمّ أخذ بالحضور فى بحث السيد المجدّد الشيرازى، و فى الأواخر صار كاتباً ومحرّراً له. ولم ينقطع عن بحث الاصفهانى، و بقى ملازماً لبحث المجدّد إلى أن توفّى فى ۱۳۱۲ واشتغل السيد الصدر المذكور بالتدريس هناك. فبقى ملازماً له إلى ۱۳۱۴ التى هاجر فيها إلى كربلاء، فصحبه أيضاً إليها، وبقى معه عدّة سنين. ثمّ غادرها و تحوّل إلى النجف، وكان الشيخ محمّد كاظم الخراسانى قد استقلّ بالتدريس على عهد السيد المجدّد، ولمّا توفّى زادت تلامذته وعظم شأنه، وأصبحت بين المترجم له وبينه رابطة أكيدة واختصاص وثيق، وصار من أعوانه وأنصاره فى مهماته الدينية والسياسية، كما صار من أعضاء مجلس الفتيا الذى كان يعقد فى داره مع بعض خواص أصحابه... واتّفق أن حدث أمر النهضة وتبديل حكومة ايران الاستبدادية إلى الدستورية، وكان زعيم هذه النهضة العلامة الخراسانى، و ذلك فى ۱۳۲۴، فوقف معه المترجم جنباً لجنب؛ لأنّه كان يرى رأيه، وكان يومذاك من أكبر الدعاة إليها. وبذلك برز المترجم له بين الجموع بشكل رائع، وتعرّفت به الطبقات كلّها. ولمّا توفّى الخراسانى فى ۱۳۲۹ حفّ به جمع من الطلاب واستقلّ بالتدريس، وكان بحثه من الأبحاث الآهلة برجال الفضل، وازدادت حوزته اتساعاً فى عهد شيخ الشريعة، و لمّا انتقل إلى جوار ربّه فى ۱۳۳۹ ارتفع ذكر المترجم له، ورجع إليه كثير من أهل البلاد البعيدة.(۱)

شرح حال خودنوشت محقق نائينى: «ولد أفقر البرية إلي رحمة ربه الغني محمد حسين الغروي النائيني في بلدة نائين يوم دحو الأرض من سنة بضع وسبعين ومأتين بعد الهجرة المقدسة علي هاجرها وآله افضل الصلاة والتحية، وقرأت العلوم العربية والمنطق عند علمائها، وقد اكملتها وفرغتُ منها ولمّا أبلغ. وفي أوائل بلوغي هاجرتُ إلي اصبهان،

ص: ۲۵۰

فرأيتُ السطوح الفقهية والأصولية عند اساتيدها. ولمّا استغنيتُ عنها حضرت بحث العالم العامل الوحيد في زهده وورعه وتقواه حضرة الآغا الميرزا أبي المعالي الكلباسي قدّس سرّه صاحب كتاب «بشارات الأصول» وغيرها من الرسائل الأصولية والرجالية.

وكان قدّس سرّه ذا فكر دقيق، قد آثر الانزواء علي العشرة، والخمول علي الشهرة، وكان يفرّ من القضاء والافتاء وسائر مناصب الفقهاء حتي عن الاقتداء به والصلاة معه فراره عن النار. وكان بحثه منحصراً بالأصول، وفي كلّ تعطيل يباحث مسألة مهمة رجالية. وقد حضرتُ عليه قريباً من عشر سني إقامتي باصبهان.

تصویر

وقد حضرت علي غيره من الأساطين فحصاً واختباراً؛ ولكن معظم تلمّذي واستفادتي كان من الحبر المحقق الفريد والبحر الزاخر الوحيد، من قلّ أن يسمح الزمان بمثيله أو ير عينه بعديله، شيخي العلامة الشيخ محمد حسين، سبط المحقق التقي صاحب التعليقة الكبري علي «المعالم» قدّس سرّهما... وكان نوّر ضريحه أشفق بي من الوالد

ص: 251

لولده، وكثيراً ما يرغّبني ويحثّني علي الحضور معه بحث والده الفقيه العلامة، مجتهد العصابة ووجهها الزاهر حضرة الآقا الشيخ محمد باقر قدّس سرّه الزكي ولكنّي كنت أرغب عن ذلك، لعدم بلوغي من العمر مبلغاً يليق بي الحضور في ذلك المجلس العظيم الذي كان يحضره أعاظم العلماء البارزين، وكنت أنا ابن تسعة عشر أو العشرين، إلي أن أخذني ذات يوم بعد الفراغ عن بحثه معه وأحضرني ذلك المحضر وأجلسني بجنبه وأظهر من جميل الصنع ما أسكن روعتي وأذهب خجلتي. فكنت أحضر بعد ذلك بحثه وبعد الفراغ نحضر جميعاً بحث والده، واستمرّ بذلك قريباً من خمسة أعوام، وكان عنوان بحثه كتاب البيع، وقد أدركت بحثه من مبحث المعاطات إلي الخيارات، وشاهدت من تبحّره وفقاهته وطول باعه في تنقيح قواعد المعاملات وتفريع الفروع عليها - مع ابتلائه بتلك الرياسة العظمي واستفراق اوقاته بشئونها - ما لا يكاد ينقضي عجبي عنه مهما أتذكّره.

وكان تهجّده ومناجاته بالأسحار وكثرة بكائه فيها يقلّب القلوب القواسي ويزيل الجبال الرواسي. وإذ شرع في مبحث الخيارات اختار الله تعالي له دار كرامته».(۱)

خاطرات آقا نجفى همدانى از محقق نائينى:

آية الله سيد محمد حسينى نجفى همدانى (م: ۱۴۱۷) داماد محقق نائينى برخى از خاطرات خود از محقق نائينى را بدين شرح نقل كرده است:

مرحوم حاج آقاشيخ عبد الرحيم شيخ الاسلام نائينى والد محترم مرحوم آية الله نائينى هم عصر مرحوم آقا شيخ محمد باقر اصفهانى بودند... مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: پدرم در يك نامه اى خدمت مرحوم آقا شيخ محمد باقر اصفهانى نوشتند كه: تصميم دارم بنده زاده را براى كسب فيض خدمت شما بفرستم. وايشان هم پذيرفتند.

آية الله نائينى مى فرمودند: آن زمان من حدود شانزده سال داشتم كه خدمت آقا

ص: ۲۵۲

شيخ محمد باقر رفتم. مرحوم آقا شيخ محمد باقر به من فرمودند: بيا منزل ما و همينجا باش. در بيرون منزل ايشان چندين اتاق بود. كسانى كه كارهاى ايشان را انجام مى دادند آنجا سكونت داشتند. من هم رفتم در يكى از اين اتاق ها ساكن شدم. روزها مى رفتم مدرسه براى درس و بحث و شب براى استراحت بر مى گشتم آنجا. تمام مدّت هشت سال كه من دراصفهان مشغول تحصيل بودم در همين منزل اقامت داشتم.

تصویر

مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: در ماه هاى مبارك مرحوم آقا شيخ محمد باقر دو سه ساعت به اذان صبح مانده تشريف مى آوردند بيرونى و در يكى از همين اتاق ها مشغول نماز شب و تهجّد مى شدند. آن مرحوم در دعاى دست، همان گونه كه ايستاده بود دعاى ابوحمزه ثمالى را مى خواند و گريه مى كرد.

مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: من درس هاى مرحوم آقا شيخ محمد باقر را ترك نمى كردم حتى درس هاى خصوصى را نيز شركت مى كردم. مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: مرحوم آقا شيخ محمد باقر كتاب «نجاة العباد» مرحوم صاحب جواهر را كه بزرگانى مانند مرحوم شيخ انصارى و آية الله ميرزاى شيرازى بر آن حاشيه نوشتند درس مى فرمود. البته اين درس جنبه خصوصى داشت و حدود دوازده نفر در آن شركت داشتند. روزى در درس بخشى از حاشيه آية الله ميرزاى شيرازى مطرح شد. ايشان به فكر فرو رفتند كه چطور آية الله ميرزاى شيرازى در اينجا توجه به حاشيه مرحوم شيخ مرتضى انصارى نفرمودند. بعد از دقايقى تأمل فرمودند: مثل اين كه دراين مورد روايتى داريم، و ايشان با توجه به مفاد روايت، اين مطلب را فرموده اند.

مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: بعد از اين كه من آمدم نجف اتفاقاً آية الله

ص: 253

ميرزاى شيرازى همين كتاب «نجاة العباد» را درس مى فرمودند. من نيز شركت كردم.

در اين درس، خود آية الله ميرزاى شيرازى نيز به همان عبارت رسيدند و متوقّف شدند كه: چرا در حاشيه خود بر مطلب به حاشيه استاد اعظم شيخ مرتضى انصارى توجه نفرمودند؟ چند دقيقه متوقف شدند.

مرحوم آية الله نائينى مى فرمودند: من در آن زمان حدود ۲۴ سال سن داشتم و كوچك ترين شاگرد حاضر در آن درس به حساب مى آمدم. به حضرت آية الله شيرازى عرض كردم: شايد به جهت توجه به مفاد روايت، توجّه به حاشيه جناب شيخ نشده است. ايشان تصديق فرمودند و فرمودند: شما از كجا متوجّه شديد؟

بعداز درس عرض كردم: حدود هفت سال پيش استاد ما آية الله آقا شيخ محمد باقر اصفهانى كه در حوزه اصفهان اين كتاب را تدريس مى فرمودند اين نظر را داشتند. اين واقعه سبب شده بود كه مرحوم آية الله ميرزاى شيرازى توجّه مخصوص به آية الله نائينى پيدا كنند و به مرحوم آقا سيد محمد فشاركى سفارش فرموده بودند كه رابطه بيشترى با ايشان برقرار كند كه اين گونه هم شد. بين مرحوم آية الله نائينى و مرحوم آقا سيد محمد فشاركى هميشه يك رابطه صميمى گرم و عاطفى برقرار بود.

مرحوم آية الله نائينى بسيار خوش بيان و خوش تدريس بودند بودند. يكى از خصوصيات درس ايشان عدم تكرار مطالب بود هيج مطلب تكرارى نداشت.

مرحوم حاج آقا ابوى نقل مى كردند: در سنه ۱۳۱۸ حوزه سامرا تقريبا منقرض شد و بزرگان آنجا به شهرهاى ديگرى مهاجرت كردند. آن زمان مرحوم آية الله نائينى به نجف اشرف آمدند و قرار شد در نجف بمانند و درس شروع كنند. تدريس در حوزه نجف بسيار مشكل بود چون مانند مرحوم آية الله آخوند خراسان با بيش از هزار شاگرد دراين حوزه تدريس مى كردند ولى مرحوم آية الله نائينى درس خود را حجره بكتاش ها شروع كردند. بعداز مدت كوتاهى حدود سيصد نفر از فضلاى بزرگ حوزه درس آية الله آخوند خراسانى در درس ايشان نيز شركت مى كردند. و چنان شد كه

ص: ۲۵۴

حوزه درس ايشان بعداز حوزه درس مرحوم آية الله آخوند خراسانى به صورت كم نظيرى در آمد. مرحوم آية الله نائينى بسيار مايل بودند كه شركت كننده ها درس را بنويسند. معمول شركت كنندگان در درس ايشان مطالب را با دقت مى نوشتند. مرحوم آقا سيد جمال اصفهانى مى فرمودند: من يك طاقچه تقريرات درس آقا را دارم.

ايشان مى فرمودند: من حدود سى سال در خدمت مرحوم نائينى بودم و تا آخرين روز درس ايشان آمدم و همه را يادداشت كردم. مرحوم آية الله نائينى ميل داشتند هميشه يكى دو تا از تقريرات درس ايشان خدمتشان باشد و نگاه بكنند.

ايشان آثار زيادى داشتند ولى چون بسيار خوش قلم بودند و به ادبيات و درستى عبارات اهميت زياد مى داند نمى خواستند كه اين آثار چاپ شود كه نكند اشتباهات ادبى داشته باشد. در بسيارى از ابواب فقه ايشان نوشته داشتند. اين آثار چاپ نشد و من فكر مى كنم اكنون از ميان رفته باشد. كتاب «تنبيه الأمة و تنزيه الملّة» مرحوم آية الله نائينى كتاب علمى و مستند خوبى است. بزرگان حوزه نجف به اين كتاب عنايت داشتند. كتاب كتاب خوب و مفيدى بود و مى توانست در آن روز بسيار مفيد باشد ولى متاسفانه محيط اقتضاء نكرد و نتوانست از آن بهره لازم را بگيرد حتى كسانى براى مرحوم آية الله نائينى به اين جهت اسباب زحمت هم شدند.. بعد از مرحوم آية الله آقاى آخوند خراسانى براى كسانى كه با مرحوم آقاى آخوند همفكر بودند يا تماس داشتند وضع نابسامانى پيش آمد. بخصوص براى مرحوم آية الله نائينى وضع بدتر شد چرا كه اكثر كارهاى اجتماعى و مبارزاتى مرحوم آية الله آقاى آخوند با مشورت مرحوم آية الله نائينى انجام مى شد و بسيارى از نامه ها و مراسلات مرحوم آية الله آقاى آخوند با مشورت و كمك مرحوم آية الله نائينى تهيه مى گشت؛ به اين جهت بعداز فوت مرحوم آية الله آخوند اوضاع براى مرحوم آية الله نائينى بسيار سخت شد وايشان حتى از نظر اقتصادى در مضيقه قرار گرفتند. در آن تنگناهاى اقتصادى و غير اقتصادى مرحوم آية الله نائينى و مرحوم آية الله شيخ محمد حسين كمپانى با يك

ص: ۲۵۵

صميميت خاصى به همديگر كمك مى كردند و رابطه بسيار خوب و عالى داشتند.

مرحوم ابوى نقل مى كردند: گاهى يك ساعت به اذان صبح مانده مى رفتم حرم. هنوز درب حرم را باز نكرده بودند، اما مرحوم آية الله نائينى پشت در مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا بر مى گشت منزل تا به درس و بحث هايش برسد. اين كار معمول مرحوم آية الله نائينى بود. در اين اواخر هم كه ايشان سخت مريض شده بودند در عين حال دو ساعت به اذان صبح بيدار مشغول نماز و تهجّد مى شدند و معمولا بلند بلند گريه مى كردند و راز و نياز داشتند.

چند شب قبل از فوت حال ايشان بسيار وخيم شده بود. بيمارى تب نوبه داشتند. هر يكى دو ساعت تب مى كردند و به حالت غشوه از حال مى رفتند. دو نفر دكتر از بغداد آمده بودند كه مراقب حال ايشان باشند. يك شب تب ايشان بسيار طولانى شد. آقايان زيادى از شاگردهاى ايشان آنجا تشريف داشتند. سفير ايران هم از بغداد آمده بود. دكتر جهانلى مشغول مراقبت ازايشان بود. بعداز چند ساعت كه آقا در حال تب و غشوه بودند دكتر جهانلى گفت: تا يك ربع ساعت آينده حال ايشان بهتر مى شود و آقا به هوش مى آيند. ساعت سه از شب گذشته بود. من گفتم: اگر آقا بلند شوند ببينند ساعت سه از شب گذشته است ناراحت مى شوند كه: چرا ايشان را براى نماز بيدار نكرديم و دوباره حال ايشان منقلب خواهد شد؛ به اين جهت چهار پنج عدد ساعت كه آنجا بود همه را به عقب برگردانديم و روى ساعت يك از شب گذشته تنظيم كرديم و ساعت قديمى خود ايشان را هم روى يك از شب گذشته تنظيم كردم.

وقتى بعد از چند ساعت بى حالى و حالت غشوه به حال آمدند نگاهى به آسمان كردند و با عجله فرمودند: ساعت سه است! چرا مرا براى نماز بيدار نكرديد؟ بسيار ناراحت شدند. من عرض كردم: آقا ساعت سه نيست ساعت يك است. ايشان فرمودند: نه. من چند ساعت تنظيم شده را خدمت ايشان نشان دادم ايشان نگاه كردند و با ناراحتى فرمودند: اينها ساعت نيست پيدان است. من از وضع آسمان و ستاره ها

ص: ۲۵۶

مى فهمم كه ساعت سه از شب گذشته است. همانجا با آن حال ايشان ظرف آب آورديم ايشان وضو گرفتند و با حالت نشسته مشغول نماز شدند.

خوب اين چنين اساتيدى در طول زندگى خود چقدر مايه بركت شدند و چه بزرگانى را تربيت كردند. بزرگانى كه هر يك به شاگردى ايشان افتخار مى كردند و از بيان اين افتخار مى باليدند.

مرحوم آقا سيد على مددى قاينى كه بسيار مرد جليلى و از زهّاد و اتقياى درس مرحوم آية الله نائينى بودند مى فرمودند: شبى در مقبره مرحوم آية الله نائينى بوديم آقايى آمد آنجا و مسأله اى را طرح كرد. ما چند نفر بوديم. مقدارى پيرامون مسأله مورد بحث گفتگو شد. كم كم متوجّه شديم فرد مذكور بناى مراء و جدال دارد و پرخاش و تندى مى كند. اينجا ما ساكت شديم. او مقدارى گفت. وقتى سكوت ما را ديد بلند شد و رفت. بعد آقاى سيدعلى مددى فرمودند: ما را مرحوم آية الله نائينى تربيت كرده اند. ما هيچگاه در مراء و جدال وارد نمى شويم. مراء كننده بگويد تا خسته شود. وقتى خسته شد بلند مى شود و مى رود.

حدود چهارده روز از فوت مرحوم آية الله نائينى گذشته بود. شب چهاردهم در خواب ديدم كه: خدمت مرحوم آية الله نائينى عازم مسجد سهله هستيم.

مرحوم آية الله نائينى معمولا عباى نازكى داشتند كه هنگام راه رفتن آن را بر سر مى كشيدند حتى زمستان هم عباى سنگين بر نمى داشتند. من دست راست ايشان را گرفته بودم و به سوى مسجد سهله روان بوديم. وارد مسجد كه شديم رفتيم مقام حضرت صادق سلام الله عليه. ايشان در آنجا توقّف فرمودند و به من فرمودند: برو بگو: متولّى قبور انبياء بيايد. من به قدر پنج شش متر رفتم تا نزديك حجره شوشتريها. در عالم خواب مى ديدم كه: آنجا سردابى است. پلّه نداشت همينطور شيب بود. من وقت به ابتداى آن شيب رسيدم خواستم بروم پائين كه ديدم شخصى از سرداب بالا آمد. اين شخصى قدرى سمين و چهارشانه بود. وى بدون توجّه به من

ص: ۲۵۷

رفت نزد مرحوم آية الله نائينى. اين شخص با آية الله نائينى معانقه بسيار گرمى كردند. همديگر را در بغل گرفته بودند و گريه مى كردند. بعد آن شخص به مرحوم آية الله نائينى فرمودند: بفرماييد واشاره كرد به همان سرداب.

روان شدند. من هم به دنبال ايشان روان شدم. مرحوم آية الله نائينى مقدارى بلند قدتراز آن آقا بودند؛ به اين لحاظ هنگام رفتن به سرداب مقدارى سر خود را خم گرفته بودند. زمين داخل سرداب مثل آسفالت هاى قديم كه با گچ خاك سرخ درست مى شد حالت زرد رنگى داشت. در آنجا قبور زيادى بود كه محلّ آن با برجستگى خاصّى مشخص مى شد. وقتى برگشتيم بالا من در عالم رؤيا به خود گفتم كه من عكس اين آقا متولّى قبور انبياء هستند زياد ديدم اين مرحوم بو على است. مرحوم آية الله نائينى فرمودند كه: ايشان متولّى قبورانبياء هستند. من در خواب اين گونه تطبيق كردم كه ايشان مرحوم بوعلى است. مرد با عظمت و قدرتى بود.

در آن سرداب مسجد وقتى به مكان حضرت حجّت سلام الله عليه رسيديم مرحوم بو على اشاره به يك قبرى كردند و فرمودند: اين قبر مرحوم صاحب جواهر است. بعد به مرحوم آية الله نائينى فرمودند: اين هم قبر شماست. در آن لحظه صورت قبرى پيدا شد. وقتى از سرداب برگشتيم مرحوم آية الله نائينى قصد كردند وضوء بگيرند. من وسائل وضو را براى ايشان فراهم كردم. وضو گرفتند و وارد حجره اى شدند كه در مقام حضرت حجت سلام الله عليه بود. من هم وضو گرفتم داخل حجره شدم. ديدم مرحوم آية الله نائينى بر روى يك حصير شامى مشغول نماز هستند. بعد از نماز رفتم خدمت ايشان و سؤالاتى از ايشان نمودم. در اين موقع متوجّه بودم كه ايشان فوت كرده اند. ابتداء از ايشان پرسيدم: آقا شما اين نشئه را چگونه مى گذرانيد؟ مرحوم آية الله نائينى فرمودند: من همانگونه كه در دنيا مرتّب مشغول نماز بودم اينجا هم مشغول نماز هستم. عرض كردم: ولى شما در دنيا تمام وقت كه نماز نمى خوانديد. ايشان فرمودند: مگر تدريس نمى كردم مگر به انتظار نماز نمى نشستم مگر تهجّد نيمه شب

ص: ۲۵۸

نداشتم. بعد فرمودند: آن زمان كه من دراصفهان مشغول تحصيل بودم حدود هفتاد مرتبه تمام وقت يك نماز را صرف همان نماز كردم. در سامرا هم حدود بيست مرتبه اين گونه نماز خواندم.(1)

46. آخوند ملا محمد حسين فشاركى

اشاره

از اعاظم فقها و اكابر زعماء و رؤساء دين كه به كثرت علم و زهد مشهور بود.

وى روز جمعه 30 ذى القعده 1266 ق در اصفهان متولّد شد.

تصویر

در اصفهان از محضر برادر خود آخوند ملا محمد باقر فشاركى، حاج شيخ محمد باقر نجفى و آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى بهره برد. مدّتى نيز در عتبات از درس ميرزا محمد حسن شيرازى، ميرزا حبيب الله رشتى و شيخ زين العابدين مازندرانى استفاده كرده(2) و به مراتب عالى علم و فقاهت دست يافت.

ص: 259

پس از مراجعت به اصفهان، ابتدا در محلّه خواجو سكونت كرده و پس از فوت دامادش آية الله ميرزا حسن بن ميرزا ابراهيم عراقى به محلّه نيم آورد نقل مكان نمود و در مسجد سلام به امامت جماعت پرداخت.(۱)

وى عالمى بزرگوار و فقيهى جليل الشأن بود و در مسائل فقه و اصول و مدارك و ادلّه آنها تبحّر و تتبّعى تمام داشت... نزد چندين نفر از اجلّه علما در اصفهان و عتبات درس خوانده تا فقيهى فاضل و محققى كامل گرديد و خود بساط تدريس فروچيد و جمعى كثير از فيض مدرس او بهره مند شدند و در افتاء و قضاء و طى مرافعات مرجعيتى تمام به هم رسانيد و در اين اواخر رئيس مطلق همه علماى اصفهان گرديد.(۲)

«در اين اواخر حوزه درسش مشحون از طلاب، و به جلوگيرى از منهيّات تعلّقى بى حساب داشت، اما روزگار بر مراد آن بزرگ دوره خود را نمى گذاشت».(۳)

آية الله شيخ حيدر على محقّق مى گويد: مرحوم آخوند ملا حسين فشاركى برادر آخوند ملا محمّد باقر از علماى كم نظير بود. خيلى بر فقه مسلّط بود.

وقتى كه مرحوم آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى و مرحوم نائينى به عنوان اعتراض به رژيم عراق به قم مى آيند بعضى از بزرگان اصفهان از جمله مرحوم ملا حسين فشاركى براى ديدن اين آقايان به قم مى روند. در جلسه اى ميرزاى نائينى مسأله اى را عنوان مى كنند. مرحوم فشاركى اظهار نظر مى كنند و مطالبى را بيان مى نمايد.

مرحوم نائينى با تعجب مى گويد: آخوند كهنه ملايى است، ما تازه چرخيم!

مرحوم فشاركى گفته بود: كتاب فقه در سينه من است.

ص: ۲۶۰

آن قدر استفتاءات داشت كه به گفته خودش: اگر اين استفتاءات يك جا جمع شود به اندازه دوره «جواهر» مى شود. بنده با فرزند ايشان هم مباحثه بودم؛ لذا گاهى شاهد پاسخ مرحوم فشاركى به استفتاءات بودم. خيلى سريع به استفتاءات پاسخ مى داد. اين بيانگر تسلّط فوق العاده آن مرحوم بر فقه بود.(1)

تصویر

شاگردش آقا سيّد جمال الدين ميردامادى مى نويسد: «در فروع فقهى چنان مسلّط بود كه با كهولت سنّ و شيخوخيت و پيرى (سنّ مبارك ايشان متجاوز از نود سال بود) و كسالت هاى خسته كننده، از قبيل عرق سرد كردن و به حالت ضعف افتادن، در موقع بحث در مسائل فقهى يا تدريس، مثل يك جوان 18 ساله چنان محكم با بيان ادلّه فقهاى ماضى و اساتيد قديم و ردّ و قبول ادلّه آنها و ادلّه خود مى پرداخت حقيقةً

ص: 261

كاشف كرامت بود. اين بزرگوار بسيار باصفا و با حقيقت [بود] علاوه بر اين كه در افتا و تدريس در موقعى كه در اصفهان حوزه علمى بزرگى داشت درجه اول بود، حكومت شرعيّه آن زمان نيز به عهده آن بزرگوار بود. در حلّ و فصل قضا و كمك به مظلومان بسيار ساعى و كوشا بود».(۱)

آية الله شيخ محمد باقر زند كرمانى مى نويسد: «گويا خداوند كريم، اين فنّ عظيم [فقاهت] را جزء ذات اين فقيه بى نظير قرار داده است. فقه استدلالى را نه ملكه ايشان بل طبيعت ثانويش گردانده بود. كمتر استفتاء و سؤالى شده بود كه در جواب به ادلّه مسأله اشاره نفرموده باشد. مدّت هايى كه بعداً در سفر دوّمين خود به اصفهان كه مقيم گرديده، اغلب اوقات به صحبت و خدمتش مشرّف بودم ياد ندارم كه براى جوابى مراجعه به كتابى فرمايد. از عجايب كه مكرّر ديدم اين بود كه در حال ضعف مفرطى كه مخصوصاً بعد از ناهار به وجود شريفش دست مى داد، و گاهى تا غروب بلكه مغرب طول مى كشيد، يك جواب را در خلال دو سه مرتبه ضعف مى نگاشت و كوچك ترين سهو قلمى در مكتوبات ديده نشد. از تأليفات ايشان حاشيه نفيسى است بر «فرائد» كه طبع نشده. فقط چيزى كه به طبع رسيده رساله عملى است كه حاشيه فرموده رساله مرحوم آخوند ملا محمد باقر فشاركى برادر خودش را. رجحان كهتر بر مهتر، از همان حاشيه، بر ارباب بصيرت پيدا و هويداست».(۲)

مرحوم محمد ابراهيم جواهرى مى نويسد: آية الله شيخ حسين فشاركى از علما و فقها و مراجع تقليد صاحب رساله عمليّه، در اصفهان نفوذ و قدرت معنوى داشت. رضا شاه در زمانى كه سردار سپه بود به خانه او آمد. دولتى ها از او حساب مى بردند و همه كارى را نمى توانستند بكنند. ابوى نگارنده مرحوم حاج ملا اسماعيل جواهرى

ص: ۲۶۲

كوهپايه اى از مريدان او بود. روزى او را به خانه خود دعوت كرده و با او عكسى گرفته است كه به يادگار مانده. اين مرد فقيه به كارهاى خير اقدام مى كرد. مثلاً براى مرحوم شيخ اسماعيل پشمى معزّى كه از علماى فقير بود به وسيله يكى از اشخاص متمكّن خانه اى خريد. مرحوم فشاركى در مسجد سلام نماز جماعت مى خواند و در كوچه فشاركى مقابل مسجد حاج محمّد جعفر آباده اى سكونت داشت. در ماه هاى رمضان به منبر مى رفت و جمعيّت زيادى پاى منبرش حاضر مى شدند.(۱)

مرحوم فشاركى در اواخر عمر مرجعيّت تامّه يافته و رئيس مطلق علماى اصفهان گرديد و فصل خصومات و مرافعات بدو مرجوع مى شد.

جابرى مى نويسد: عالمى متبحّر و ساده متديّن بود و اگر به حواشى او پاره اى مواشى نيامده [بود] مى توانست بر بسيارى از علماى عراق نيز رجحانش داد.(۲)

مرحوم مهدوى مى نويسد: افسوس كه عده اى اطراف او را گرفته و از سادگى و بى غرضى وى استفاده نموده و اغلب احكام ضد و نقيض از زير قلم او رد مى شد. با وجود اين طرفين دعاوى به شخص ايشان كمال ارادت و اخلاص ابراز مى داشتند.(۳)

آية الله ميرزا محمد طبيب زاده درباره او مى نويسد: «الشيخ الفقيه، العالم الربّاني، والعابد الحبر الصمداني، أفقه فقهاء عصره، أستاد المحققين، ناصر الملة والدين، حجّة الإسلام والمسلمين، الحاكم القاضي السديد، مجري الحدود علي الموالي والعبيد، مذكّر أهل اليقين بمواعظه وكلماته، الآمر بالمعروف والناهي عن المنكر والقامع للملحدين، الذي صار مرجعاً للعلماء والمتعلمين، وانتهت إليه الرياسة والاستجازة والقضاوة، علم الأعلام، آية الله الملك العلام، أبوالأرامل والأيتام، عزّ العلماء والإسلام، حامي شريعة سيّد الأنام، مرغم انوف أهل الفسق والآثام، شيخنا وأستادنا الأعظم، ومولانا المعظّم الوفي، مولا

ص: ۲۶۳

محمّد حسين المعروف بالفشاركي طاب الله رمسه».(1)

حاج ميرزا ابو الحسن تويسركانى(۱) ۷. سيد ابو الحسن شمس آبادى(۲) ۸. سيد ابوالقاسم حسينى كاشانى پشت مشهدى(۳) ۹. آقا سيد ابو القاسم فريدنى(۴) ۱۰. شيخ امان الله كوجانى(۵) ۱۱. شيخ احمد بن حسين بن احمد كرمانى(۶) ۱۲. شيخ احمد فياض(۷) ۱۳. شيخ احمد حججى نجف آبادى(۸) ۱۴. شيخ اسد الله فاضل بيدآبادى(۹) ۱۵. سيد اسد الله بن سيد جعفر بهشتى(۱۰) ۱۶. سيد محمد باقر امامى دهكردى(۱۱) ۱۷. سيد محمد باقر آية اللهى شيرازى(۱۲) ۱۸. حاج سيد محمد باقر روضاتى(۱۳) ۱۹. آقا سيد محمد باقر تويسركانى(۱۴) ۲۰. شيخ محمد باقر زند كرمانى(۱۵) ۲۱. شيخ محمد باقر قزوينى(۱۶) ۲۲. سيد

ص: ۲۶۵

محمد باقر شهيدى گلپايگانى(۱) ۲۳. شيخ محمد باقر كلباسى(۲) ۲۴. شيخ محمد باقر فشاركى (فرزندش)(۳) ۲۵. سيد محمد باقر نحوى(۴) ۲۶. سيد بهاء الدين رضوى خوانسارى(۵) ۲۷. سيد تقى بن سيد جعفر بهشتى(۶) ۲۸. شيخ محمد تقى فشاركى (فرزندش) ۲۹. سيد محمد تقى فقيه احمدآبادى(۷) ۳۰. جلال الدين همائى (مجاز)(۸) ۳۱. سيد جمال الدين امام جمعه گلپايگانى(۹) ۳۲. سيد جمال الدين ميردامادى(۱۰) ۳۳. سيد جواد بن سيد ابو القاسم بهشتى(۱۱) ۳۴. آقا ميرزا حبيب الله روضاتى(۱۲) ۳۵. شيخ حبيب

ص: ۲۶۶

الله دولت آبادى(۱) ۳۶. حاج محمد حسن دولت آبادى(۲) ۳۷. شيخ محمد حسن بفروئى بحر العلومى(۳) ۳۸. حاج ميرزا سيد حسن چهارسوقى(۴) ۳۹. سيد محمد حسن ميرجهانى(۵) ۴۰. شيخ محمد حسن فريدى نطنزى(۶) ۴۱. حاج مير محمد حسين ملاذ روضاتى(۷) ۴۲. سيد محمد حسين موسوى شفتى(۸) ۴۳. شيخ محمد حسين شريعت هرندى(۹) ۴۴. شيخ محمد حسين خاتمى كرمانى(۱۰) ۴۵. شيخ محمّد حسين ذو علم

ص: ۲۶۷

فشاركى(۱) ۴۶. سيد حسين موسوى قمصرى كاشانى(۲) ۴۷. علامه حاج آقا رحيم ارباب لنجانى(۳) ۴۸. آقا سيد محمد رضا خراسانى(۴) ۴۹. شيخ محمد رضا جرقويه اى حسين آبادى(۵) ۵۰. شيخ محمد رضا جرقويه اى حائرى(۶) ۵۱. سيد محمد رضا آل رسول شمس آبادى(۷) ۵۲. شيخ سراج الدين هدايت (مجاز)(۸) ۵۳. ميرزا صدر الدين محلاتى(۹) ۵۴. سيد شمس الدين خادمى(۱۰) ۵۵. سيد شهاب الدين مرعشى نجفى(۱۱) ۵۶. ميرزا عبد الحسين خوئى(۱۲) ۵۷. سيد عبد الحسين طيب (مجاز)(۱۳) ۵۸. سيد عبد العلى عقدائى(۱۴) ۵۹. آقا سيد على حسينى برزانى(۱۵) ۶۰. شيخ على عاشق آبادى(۱۶) ۶۱. حاج ملا على

ص: ۲۶۸

ماربينى(۱) ۶۲. سيد على مقدّس بيدآبادى(۲) ۶۳. آقا سيد محمد على مباركه اى(۳) ۶۴. شيخ على اصغر صالحى كرمانى(۴) ۶۵. سيد على اصغر مدرّس برزانى(۵) ۶۶. شيخ على محمّد فقيه حبيب آبادى،(۶) ۶۷. حاج ميرزا فتح الله درب امامى(۷) ۶۸. سيد فضل الله روضاتى(۸) ۶۹. سيد فضل الله بهشتى (مجاز)(۹) ۷۰. سيد فضل الله حجازى قمشه اى (مجاز)(۱۰) ۷۱. ملا كريم نجف آبادى(۱۱) ۷۲. سيد محمد آل رسول شمس آبادى(۱۲) ۷۳. ميرزا محمّد طبيب زاده(۱۳) ۷۴. شيخ محمد حكيم خراسانى(۱۴) ۷۵. آقا سيد محمد بن محمد صادق بهشتى(۱۵) ۷۶. ملا محمد دهاقانى(۱۶) ۷۷. ملا محمد همامى (مجاز)(۱۷) ۷۸. شيخ محمد

ص: ۲۶۹