معرفت امام عصر عجل الله تعالی فرجه

معرفت امام عصر عجل الله تعالی فرجه

دکتر سید محمد بنی هاشمی

ص: ۲

ص: ۴

این اثر را به نیابت از پدر و مادر عزیزم به ساحت مقدّس علمدار کربلا و قمر منیر بنی هاشم

حضرت ابوالفضل العباس علیه السّلام تقدیم می نمایم.

ص: ۵

ص: ۶

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

امیرالمؤمنین علیه السّلام:

إِنَّ قیمةَ کُلِّ امرِیٍ وَ قَدرَهُ مَعرِفَتُهُ.

ارزش و منزلت هر کس (به اندازه) معرفت اوست.

(بحارالانوار ج ۲ ص ۱۸۴)

***

امام باقر علیه السّلام:

فَاّنَّ المَعرِفَةَ هِیَ الدِّرایَةُ لِلرِّوایَةِ. وَ بِالدِّرایاتِ لِلرِّوایاتِ یَعلُو المُؤمِنُ اِلی اَقصی دَرَجاتِ الایمانِ.

همانا معرفت عبارت است از فهم روایت. و از طریق فهم روایات، فرد با ایمان تا بلندترین پلّه های ایمان بالا می رود.

(بحارالانوار ج ۲ ص ۱۸۴)

ص: ۱۷

ص: ۱۸

این اثر را به نیابت از پدر و مادر عزیزم به ساحت مقدّس علمدار کربلا و قمر منیر بنی هاشم حضرت ابوالفضل العباس علیه السّلام تقدیم می نمایم.

«معرفت امام عصر علیه السّلام» نام کتابی است که موضوع اصلی آن نه خود امام عصر علیه السّلام بلکه معرفت ایشان است. هر چند به تناسب بحث، روزنه هایی به سوی شناخت بعضی از صفات و کمالات آن امام عزیز گشوده شده، امّا مقصود اصلی شناخت جایگاه منحصر به فرد «معرفت امام زمان علیه السّلا» در دین و بیان آثار و لوازم عملی این معرفت می باشد. پس خواننده کتاب نباید انتظار داشته باشد که با مطالعه آن، معرفتی شایسته و در خورِ امام زمان علیه السّلام پیدا کند. این موضوع کتابی مستقل با چند برابر حجم این کتاب می طلبد که باید بیش از پیش مورد عنایت و توجّه خبرگان قرار گیرد.

در اینجا به خوانندگان محترم کتاب توصیه می کنیم که برای استفاده بردنِ بهتر و کاملتر از آن، فصل اوّل و دوم از بخش دوم کتاب «آفتاب در غربت» را حتماً مطالعه فرمایند. نکاتی که در آنجا تبیین شده برای روشنتر شدنِ مقصودِ اصلی «معرفت امام عصر علیه السّلام» ضروری است؛ امّا به خاطر پرهیز از تکرار، در این کتاب از نقل آنها خودداری شده است.

پس از گذشت هشت سال از عمر «معرفت امام عصر علیه السّلام» اکنون چاپ سوم آن با این امتیازات به دوستداران آن امام همام عرضه می گردد:

۱. عبارات و مطالب کتاب به طور کامل ویرایش شده و اصطلاحات لازم در هر قسمت اعمال گردیده است.

۲. اضافاتی در همه بخشهای کتاب - به ویژه بخش دوم - صورت گرفته که ضروری به نظر می رسید.

ص: ۱۹

۳. آنچه در چاپ دوم (۱۳۷۹) تحت عنوان «پیوست بخش اوّل» آمده بود، در جای مناسب خود، در بخش دوم گنجانده شده است.

۴. بخشها و فصول کتاب با ترتیب کاملتری - در چهار بخش و مجموعاً بیست فصل - ساماندهی شده اند که در آنها همه مطالب با عناوین جزئی مشخّص شده اند.

***

در بخش نخست سعی شده تا با ارائه معنای روشن از «معرفت امام عصر علیه السّلا» جایگاه آن در کلّ نظام بندگی خداوند - که هدف از آفرینش انسان است - به خوبی تبیین شود تا محوریّت معرفت امام علیه السّلام در ارائه معانیِ دقیقِ اسلام، ایمان، کفر، شرک و ... کاملاً روشن گردد.

در بخش دوم به تعمیق معنای معرفت امام علیه السّلام و بیان ارزش منحصر به فرد آن در مجموعه تعالیم دینی پرداخته ایم که در آن بخشی از کمالات ویژه اهل بیت عصمت علیهم السّلام به تصویر کشیده شده است. آن گاه نقش تولّی و تبرّی را در دینداری بیان کرده ایم و سپس به توضیح رابطه معرفت امام علیه السّلام با طاعت و معصیت خداوند پرداخته ایم.

بخش سوم به بیان ارزش و اهمیّت معرفت امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت اختصاص دارد.

و در بخش پایانی، آثار و لوازم این معرفت در ده فصل مورد بحث قرار گرفته است.

امید است این تلاش ناقابل با امضای تأیید حضرت قمر بنی هاشم علیه السّلام مورد قبول آستان مقدّس حضرت بقیة الله ارواحنا فداه قرار گیرد و مایه قوّت قلب و مورد استفاده دوستانِ ایشان گردد.

سید محمّد بنی هاشمی

اردیبهشت ۱۳۸۳ - ربیع الاول ۱۴۲۵

ص: ۲۰

صورت مستقل از ابتدا در طرح کلی مباحث کتاب خالی بود و اکنون این نقیصه با لطف و عنایت امام زمان علیه السّلام رفع شده است. امید است کاستی های دیگر کتاب هم با تذکرات و ارشادات سودمند خوانندگان عزیز در آینده به تدریج برطرف گردد.

اللّهم عجّل مولانا صاحب الزّمان بحقّه و بحقّ آبائه الطّاهرین

سید محمّد بنی هاشمی - شهریور ۱۳۷۹

ص: ۲۲

درک زمانِ ظهور حضرت مهدی علیه السّلام و در خیمه ایشان بودن سعادت بسیار بزرگی است که بالاترین آرزوی دوستدارانِ ایشان می باشد. معرفتِ امام چیست که اثرش چنین فضیلتی است و چگونه به دست می آید؟

در این کتاب سعی شده تا پاسخ روشن و ساده ای به این پرسشها داده شود به طوری که خواننده با مطالعه آن بتواند حتّی المقدور ابعاد مختلف مطلب را بشناسد و وظیفه خود را در مورد آن بفهمد. روشی که برای توضیح مطالب به کار گرفته شده، صرفاً مراجعه به احادیث اهل بیت علیهم السّلام است و از بیانِ هر گونه استحسانِ عقلی پرهیز شده است. به همین جهت در سراسرِ کتاب، احادیث زیادی مورد استشهاد قرار گرفته است؛ تا آنجا که گاهی توضیح یک حدیث به وسیله یک یا چند حدیث دیگر صورت پذیرفته است.

بنابراین، کتاب حاضر در واقع سیری است در احادیث مربوط به «معرفت امام علیه السّلام» و در شرح آنها به توضیح مختصری اکتفا شده است. لذا برای اهل فن جای دقّت و موشکافی در مطالب کاملاً باز است. در عین حال برای آنکه افراد ناآشنا به زبان عربی، احساس خستگی و سختی در مطالعه کتاب نکنند، تمامِ احادیث بدون استثنا به طور دقیق و کامل ترجمه شده تا این دسته از خوانندگان محترم بتوانند تنها با مطالعه ترجمه، مطلب را دریابند.

کتاب از دو بخش تشکیل شده است: بخش اوّل درباره «اهمیّت معرفت امام عصر علیه السّلام» و بخش دوم درباره «معرفت امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت». در بخش اوّل ابتدا درباره اهمیّت امام شناسی به طور کلّی و موضعِ آن در کلّ اعتقادات، بحثِ نسبتاً مفصّلی صورت گرفته که بیشتر جنبه اعتقادی دارد. و سپس همه آن مطالب بر شناختِ حضرت مهدی علیه السّلام به عنوان امامِ این زمان تطبیق شده است.

در بخش دومِ کتاب ابتدا مباحثی درباره ویژگیهایِ زمان غیبت به اجمال مطرح شده که در آن بخصوص راجع به سختیِ دینداری در آن زمان مطالبی عنوان گردیده است. سپس در فصل دوم آن، درباره اینکه معرفتِ امام علیه السّلام تنها راه حفظ دین در زمان غیبت می باشد، بحث شده. و آن گاه در فصل سوم از این بخش به اینکه معرفت امام علیه السّلام در زمان غیبت چگونه تحقّق می یابد و چه ویژگیهایی دارد و چه اثراتی برای اهل معرفت به دنبال خواهد داشت - تحتِ عنوانِ «چگونگی معرفت امام عصر علیه السّلام» - پرداخته شده است. این فصل نتیجه و عصاره عملیِ کلّ کتاب است و راه را برای شیفتگان معرفت امام علیه السّلام باز می کند. امید است مورد استفاده همه دوستداران ایشان قرار گیرد.

در پایان نسبت به هر گونه کاستی و اشتباه در استفاده از احادیث و شرح آنها به پیشگاه مقدّس حضرت ولیّ عصر عجّل الله فرجه عرض پوزش داشته و از خوانندگان عزیز، چشم پوشی و گذشت را طلب می کنم.

شهریور ماه ۱۳۷۵- سیّد محمّد بنی هاشمی

ص: ۲۴

ص: ۲۶

مورد افعال خداوند صادق نیست. او کاری را برای رفع نیازی از خود و رسیدن به کمال و سعادتی انجام نمی دهد. هدف خداوند رساندن مخلوقات به کمالات شایسته خودشان است. مثلاً خدا انسان را می آفریند و سپس او را در مسیری که به کمال برسد، قرار می دهد تا از این طریق نقایص او را رفع کند و به کمالات شایسته اش برساند. تحقّق این کمالات را در انسان، می توان هدف خداوند از خلقتِ او دانست، ولی این کمالات در حقیقت هدفِ انسان است و هدف خداوند این است که مخلوقش به کمال برسد. به همین جهت گفته می شود که هدف در افعال الهی، هدفِ«فعل» است و مقصود از فعل همان مخلوقات هستند. آیا این بیان مشکل تشبیه خدا به مخلوقات را حل می کند؟

چیزی که سببِ فاعلیت فاعل است - در ذات مقدّس ربوبی راه پیدا می کند.

اگر گفته شود که این مفهوم ربطی به ذات الهی ندارد، می گوییم: پس اینکه غایت خداوند در فعلش، «هدف فعل» می باشد چه مفهومی دارد؟! امّا اگر به هر حال می خواهیم این هدف را به خداوند نسبت بدهیم - که چاره ای هم از آن نداریم - لازم می آید که ذات مقدّس پروردگار به معنایی تحت تأثیر دواعی و انگیزه ها قرار گیرد.

بنابراین اگر در توجیه هدف از خلقت خداوند، از قول او بگوییم:

من نکردم خلق تا سودی کنم ***بلکه تا بر بندگان جودی کنم

باز هم مشکل تشبیه خداوند به مخلوقات حل نمی شود؛ زیرا بالاخره چیزی (جود کردن و سود رساندن به مخلوقات) را انگیزه و عامل مؤثّر در فاعلیّت خدای متعال دانسته ایم که این خود مصداق ناقص دانستن اوست. هر موجودی که در ذات خود یا در افعالش به نحوی تحت تأثیر غیر باشد، بی نیاز مطلق نیست و در نیازمندی با مخلوقات شباهت دارد.

فراموش نکنیم که فاعل مورد بحث (ذات مقدّس پروردگار) ذاتی است که هیچ گونه کثرت و تعدّد در او قابل فرض نیست، بنابراین نمی توان فرض کرد که بعضی جهات در او، انگیزه و داعی برای جهات دیگر گردد.

بنابراین هر چند تعبیر «داعیِ عین ذات» را به زبان می آوریم، امّا باید توجّه داشته باشیم که در این صورت هیچ سخن معنا داری نگفته ایم. اصولاً مفهوم داعی و انگیزه فعل، قابل حمل و نسبت دادن به ذاتی که هیچ گونه تأثیری نمی پذیرد نیست. با این گونه سخن گفتن، مفهومی را که قابل حمل بر خدای متعال نیست به او نسبت داده ایم و این نادرست است. درست مانند اینکه مکان داشتن را به خداوند نسبت دهیم، امّا چون لازمه مکان دار بودن، نقص و محدودیّت می باشد، بگوییم خداوند مکان دارد امّا مکانش مادی و جسمانی نیست!!

این فرض در اصل نادرست است. زیرا مکان داشتن عین جسمانی بودن است و مکانِ غیرجسمانی داشتن، یک فرض تناقض آمیز می باشد. هدف و غایت هم - تا آنجا که برای ما معنادار و مفهوم می باشد - مفهوماً اقتضا می کند که ذاتِ هدفدار و غایت مند به نوعی تحت تأثیرِ غیرخودش واقع شود و به همین دلیل نسبت دادنش به ذات مقدّس پروردگار با تعالی و تقدّس او متناقض است.

جز آفریدگار انسان نمی تواند هدف او را برایش ترسیم نماید. خداوند به صراحت فرموده است:

«وَ ما خَلَقتُ الجِّنَّ وَ الإِنسَ اِلّا لِیَعبُدُونِ».(1)

و من جنّ و انس را جز برای بندگی خود نیافریدم.

همان طور که ملاحظه می شود، در آیه شریفه هدف خداوند از خلقت جنّ و انس، این است که آنها به وظیفه بندگی خود عمل کنند. اینجا خدای متعال نفرموده که خلق کردم برای اینکه خودم به فلان هدف خاصّ برسم، بلکه هدف خود را از خلقت به امری که انجامش به اختیار جنّ و انس می باشد، مربوط دانسته است. معلوم می شود همان طور که بیان شد هدف از خلقت خداوند، در حقیقت هدفی است که او برای مخلوقات خویش تعیین فرموده و حرکت در مسیر تحقّق آن را از ایشان خواسته است.

«اِنّما اَمرُهُ اِذا اَرادَ شَیئاً اَن یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونُ». (۱)

امر خداوند جز این نیست که وقتی چیزی را بخواهد، همین که بگوید: باش موجود می شود.

این، اراده تکوینی خدای متعال است. امّا نوع دیگری از خواست او، خواست تشریعی است که همان امر و نهی او به موجود عاقل مختار مانند انسان می باشد؛ مانند امر به برپاداشتن نماز: «اقیموا الصلاة» (۲) و نهی از غیبت مؤمن: «لا یَغتَب بَعضُکُم بَعضاً» (۳). در این گونه موارد خداوند خواسته است تا انسان نماز را به جا آورد و از غیبت پرهیز کند، امّا تحقّق و عدم تحقّق این اراده، به اختیار انسان بستگی دارد . چه بسا انسان با اختیار خود آنچه را خداوند امر کرده انجام ندهد و به آنچه از آن نهی فرموده، عمل کند؛ نماز را نخواند، و غیبت را مرتکب شود.

این، اراده تشریعی خداست که لزوماً انجام نمی شود و خودِ او چنین خواسته تا انسان مختار با خواست خود در مسیر اراده تشریعی پروردگارش قرار گیرد. و این خواست خدا (که انسان مختار باشد) خود یک خواست تکوینی است. زیرا انسان در مختار بودن، مختار نیست و نمی تواند تصمیم بگیرد که مختار نباشد، امّا حال که مختار آفریده شده، مورد امر و نهی تشریعی خالقِ خویش قرار گرفته تا با حُسن اختیار خود در مسیر بندگی قرار گیرد. بنابراین خدا حکم کرده که جز او را نپرستند: «وَ قَضی رَبُّکَ اَلّا تَعبُدوا اِلّا اِیّاهُ» (۴): «و پروردگارت حکم کرده که جز او را نپرستید.» و این حکم یک حکم تشریعی است نه یک حکم تکوینی، و تحقّق این حکم الهی، به اختیار خود انسان گذاشته شده است.

با توجّه به مطالب فوق، در آیه مورد بحث که هدف از خلقت انسان، بندگی او نسبت به خدای متعال دانسته شده، کار خداوند صرفاً صدور اوامر و نواهی او به انسان می باشد و امتثال یا عدم امتثال آنها به خود بنده واگذار شده است. لذا در

ص: ۳۳

تفسیر آیه شریفه، امام صادق علیه السّلام فرمودند:

خَلَقَهُم لِیَامُرَهُم بِالعِبادَةِ. (1)

آنها (جن و انس) را آفرید تا آنه را امر به بندگی نماید.

بنابراین منظور از «هدف» که در ترجمه آیه شریفه مطرح می شود، جز خواست تشریعی خدای متعال از جنّ و انس چیز دیگری نیست. او راه بندگی را به جن و انسان (که مختار هستند) نشان می دهد و آنها هم با انتخاب خود، یا در مسیر عبادت قرار می گیرند و یا از آن سرباز می زنند. و در هر دو صورت، خلقت خداوند عبث و بیهوده نخواهد شد. یعنی اگر برخی از انسانها با سوء اختیار خود در مسیری که خدا از آنها خواسته است قرار نگیرند، نمی توان گفت خلقت خداوند در مورد ایشان عبث می باشد. زیرا خداوند از آنها، عبادت اختیاری را خواسته است نه اینکه جبراً بنده خدا باشند. اگر خواست خداوند در این مورد تکوینی بود، راه معصیت و نافرمانی را برای انسان باز نمی گذاشت.

وقتی خدای عزوجل فرزندان حضرت آدم علیه السّلام را از پشت ایشان خارج کرد تا از آنها نسبت به ربوبیّت خود و نبوّت تمام انبیا پیمان بگیرد ... خدای عزوجل به حضرت آدم علیه السّلام فرمود: بنگر چه می بینی. حضرت آدم علیه السّلام به وجودهای ذرّیِ فرزندان خود نگریست ... . آدم علیه السّلام عرضه داشت: ای پروردگار من ... به چه منظور اینها را آفریدی؟ و به سبب پیمان گرفتن خود، از ایشان چه می خواهی؟ خدای عزوجل فرمود: اینکه مرا بندگی کنند و به من شرک نورزند و به رسولانِ من ایمان بیاورند و آنها را پیروی کنند.

حضرت آدم علیه السّلام عرض کرد: ای پروردگار من، چگونه است که بعضی از اینها را از بعضی دیگر بزرگتر می بینم و برخی نور زیاد دارند و برخی کم نورند و بعضی دیگر هیچ نوری ندارند؟ خدای عزوجل فرمود: به همین شکل آنها را آفریدم تا اینکه در همه احوالشان آنها را بیازمایم... .

آدم علیه السّلام گفت: ای پروردگارم، اگر آنها را به یک شکل و یک اندازه و یک طبیعت و یک سرشت و با رنگ یکسان و عمر برابر و روزیِ مساوی، آفریده بودی، دیگر هیچ یک از اینها بر دیگری ستم نمی کرد و هیچ گونه حسد و دشمنی و اختلافی در هیچ چیز بین آنها پدید نمی آمد. خدای عزوجل فرمود: ای آدم ... از روی علم و آگاهی میان خلقت ایشان تفاوت گذاشتم ... . خلقت من دگرگون نمی شود. جنّ و انس را صرفاً برای اینکه مرا بندگی کنند آفریدم. و بهشت را برای کسانی از ایشان که اطاعت و بندگی مرا نمایند و از رسولان من پیروی کنند، خلق کردم؛ و اهمیّتی نمی دهم. و آتش را برای کسانی که به من کافر شوند و نافرمانی مرا کنند و از رسولان من پیروی نکنند، آفریدم؛ و اهمیّتی نمی دهم. و تو و فرزندانت را بدون آنکه به هیچ کدام از شما نیازمند باشم آفریدم. تنها به این منظور تو و آنها را خلق کردم تا شما را امتحان کنم که کدام یک در دنیا هنگام زنده بودن و قبل از مرگِ خویش اعمال نیکوتری دارید. پس به این منظور (امتحان و آزمایش) دنیا و آخرت و زندگی و مرگ ... و بهشت و جهنّم را آفریدم... . و با دانش دقیق و صحیح خود بین صورتها و بدنها و رنگها و عمرها و روزیهای ایشان ... اختلاف قرار دادم.

ص: ۳۶

بنابراین، هدف از خلقت انسان، هم بندگی خداست و هم امتحان شدن به وسیله خداوند. و این دو با هم خلاصه می شود در اینکه: هدف از خلقت انسان این است که او با اختیار خود در مسیر عبودیّتی قرار گیرد که خداوند به وسیله انبیا و رسولان و ائمه علیهم السّلام جلوی پایش قرار داده تا به این وسیله امتحان شود. و اگر اختیاری بودن این مسیر مورد نظر نبود، خدای متعال هرگز زمینه های لغزش و معصیت را برای انسان قرار نمی داد و در آخرت هم او را عقاب نمی کرد.

پس حال که حرکت اختیاری در مسیر بندگی خدا، مورد خواست تشریعی اوست، اگر فرضاً همه انسانها هم به سوء اختیار خود در این مسیر حرکت نکنند، نمی توان گفت که خلقت ایشان بیهوده بوده است و با حکمت الهی سازگار نیست. علاوه بر اینکه اصولاً قیاس افعال خدا با کارهای انسان در حکیمانه بودن صحیح نیست.

انسانها وقتی در مسیر معصیت و نافرمانی او قدم بر می دارند، این طور نیست که همواره مانعی در سر راه معصیتشان پیش آید و آنها را منصرف گرداند، بلکه غالباً به خواسته خود که مخالفت امر پروردگار است نایل می شوند. و بسیارند جنایتکارانی که خداوند جلوی راهشان را کاملاً باز گذارده تا هر چه می خواهند معصیت و ظلم نمایند، و این گونه افراد را در طول تاریخ همه ما مشاهده می کنیم.

وجود این شواهد نشان می دهد که بنای خداوند بر این نیست تا از هر وسیله ای برای اینکه انسانها در مسیر عبودیّت قرار گیرند، استفاده نماید. این در حالی است که همه قدرتهای ظاهری و باطنی در اختیار اوست و فکر و خیال انسان هم تحت قدرت تکوینی پروردگارش می باشد، به طوری که هر لحظه و در هر موردی که بخواهد می تواند به کلی فکر انجام کاری را از ذهن انسان محو کند یا او را مبتلا به فراموش نماید؛ امّا معمولاً هیچ یک از این امور واقع نمی شود و انسانها به سوء اختیار خود مستحقّ عذاب الهی می شوند و خداوند هم از این مسأله باکی ندارد و جلوی آنها را نمی گیرد.

بنابراین نتیجه کلی بحث این است که: خدای متعال به اراده تشریعی خود که منافاتی با اختیار بشر ندارد، خواست است تا جنّ و انس فقط بنده او باشند و همین را وسیله امتحان بشری قرار داده است. و امتحان وقتی صحیح است که حریّت و آزادی برای انسانها در افعال اختیاری ایشان وجود داشته باشد و راه هم برای معصیت باز باشد. پس به طور کلی هر چند هدف از خلقت انسانها، این بوده که اختیاراً در مسیر بندگی قرار گیرند، امّا بندگی کردن یا بندگی نکردن انسانها تأثیری در این هدف ندارد. زیرا مسأله فقط جنبه تشریعی دارد و به هیچ وجه تکوینی نیست.

در احادیثی که از اهل بیت عصمت و طهارت به ما رسیده است، اساس و پایه عبادت را، معرفت خدا دانسته اند. به عنوان نمونه امام رضا علیه السّلام می فرمایند:

اَوَّلُ عِبادَةِ اللهِ مَعرِفَتُه. (1)

اساس و پایه بندگی خدا شناخت اوست.

این خداست که معرفتی را به بنده ای از بندگان خود اعطا می کند. در رأس این معرفتها، معرفت خود خداست که یک ویژگی خاص در میان همه معرفتها دارد و آن این است که هر چند معرفة الله برای انسان حاصل می شود، امّا این بدون آن است که خداوند محسوس یا معقول یا متوهّم گردد. و لذا یک نوع وَلَه و حیرتی در معرفة الله برای انسان هست که در هیچ معرفت دیگری چنین نیست. و این ویژگی، اختیاری نبودن معرفة الله را بهتر روشن می سازد.

به هر حال تحقّق معرفت به اختیار ما بستگی ندارد و این در مورد معرفة الله از دیگر معارف روشنتر و واضحتر است. (1)

رد و انکار کرده است.

وجدان شخص عاقل هم بر این مطلب صحّه می گذارد که: انسان پس از حصول معرفت، دو حالت قلبی و روحی نسبت به آن می تواند داشته باشد؛ یا از جان و دل تسلیم آن حقیقت شناخته گردد و آن را بپذیرد، و یا با اینکه شناخته عناد ورزد و از تسلیم نسبت به آن شانه خالی کند. چه بسیارند کسانی که در مواجهه با حقایق زیادی، راه دوم را بر می گزینند. اینجاست که چنین انسانی شایستگی مؤاخذه و مذمّت پیدا می کند و هر عاقلی قبول نکردن یک حقیقت شناخته شده را قبیح می شمارد. امّا در اصل حصول معرفت، کسی که از آن بی نصیب مانده - اگر در تحصیل مقدّمات آن کوتاهی نکرده باشد - شایسته مذمّت نیست. چون عارف شدن یا نشدنش به اختیار خودش نبوده است. ولی اگر در اینجاد مقدّمان اختیاری معرفت کوتاهی کند، یا پس از تحقّق آن، اگر حالت عناد و انکار داشته باشد، البتّه شایسته مذمّت خواهد بود. و به همین جهت عقل انسان حکم می کند که در مواجهه با معرفت چیزی - یعنی وقتی برای انسان روشن و آشکار شد - باید تسلیم شود. این «باید» یک وجوب عقلی است که بر انسان حاکم است.

دلایل نقی هم این مطلب را تأیید و تأکید کرده اند که حقّ خدا بر انسانها این است که وقتی معرفت را نصیبشان کرد، رد نکنند و آن را بپذیرند.

واجبات، پذیرفتن معرفة الله است. در این حدیث تعبیر «معرفة الربّ» به عنوان یک فعل اختیاری که بر انسان واجب است مطرح شده و این فعل اختیاری چیزی جز پذیرفتن معرّفی خدا خودش را نیست. و از اینجا نتیجه می گیریم که گاهی به همان پذیرفتن انسان عاقل معرفت را، اطلاق «معرفت» می شود. به طور کلی در هر جا که معرفت صُنع بشر دانسته شده، همین معنا مورد نظر می باشد نه آن معرّفی خدا که صُنع خداست و به اختیار انسان نیست.

آغاز می شود و به معرفت هم ختم می شود. زیرا روح و حقیقت بندگی همان معرفت است. معرفت انسان او را به بندگی خدا وامی دارد و در اثر بندگی، آنچه برایش حاصل می گردد، همان معرفت است امّا در درجات بالاتر. هر درجه از بندگی، معرفت بیشتری نصیب انسان می کند که خود انگیزه بندگی بیشتر می شود، و آن هم به نوبه خود باز معرفت بالاتری را به وجود می آورد که انسان را به مراتب بالاتر سوق می دهد. و همین طور این سیر بندگی با نیروی محرّکه معرفت ادامه پیدا می کند و تا مرتبه ای که خدای متعال بخواهد سیر صعودی انسان در کسب معرفت بالا می رود. و بالاترین معرفتها برای انسان همان «معرفة الله» است که در احادیث به آن تصریح شده است. امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

مَعرِفَةُ اللهِ سُبحانَهُ اَعلَی المَعارِفِ. (1)

معرفت خدای سبحان بالاترین معرفتهاست.

زکات، همان معرفت کسی است که آنها را انجام می دهد و در واقع انگیزه و اساس عبادات او را تشکیل می دهد.

خداوند بالا رود؛ که هر چه معرفت بیشتر شود، انسان خداوند را بیشتر حاضر و ناظر بر اعمال خویش می بیند. و کاملترین درجه معرفت خدا همان است که به «رؤیت»، تعبیر شده است. این رؤیت البتّه با چشم سر نیست، بلکه رؤیت است به واسطه حقیقت ایمان؛ چنانکه روایت شده است:

قال: یا امیرالمؤمنین، هل رایت ربک حین عبدته؟ فقال: ویلک! ما کنت اعبد ربا لم اره. قال: و کیف رایته؟ قال: ویلک! لا تدرکه العیون فی مشاهدة الابصار و لکن راته القلوب بحقائق الایمان. (1)

از امیرالمؤمنین علیه السّلام سؤال شد: آیا پروردگارت را به هنگام عبادتش دیده ای؟ فرمود: وای بر تو! من پروردگاری را که ندیده ام بندگی نکرده ام. پرسید: چگونه او را دیده ای؟ فرمود: وای بر تو! چشمها او را با مشاهده حسّی ادراک نمی کنند، ولی قلبها او را با حقایق ایمان می بینند.

رؤیت قلبی، بالاترین درجه معرفت نسبت به پروردگار است که اگر نصیب انسان گردد، عبادتش ارزش فوق العاده ای پیدا می کند؛ نظیر عبادت امیرالمؤمنین علیه السّلام که رئیس موحّدان بود. و دیگران هم باید سعی کنند معرفت خود را نسبت به پروردگارشان برتری بخشند، تا آنجا که خداوند را حاضر و ناظر بر خود می بینند و با این حال او را بندگی کنند. و هر چه این ویژگی در انسان افزون شود، عبادات برایش تقرّب بیشتری حاصل می کند و به مقصود و هدف از عبادت که همانا معرفت بالاتر و بهتر نسبت به خداست، نزدیکتر می شود.

ای مردم، قسم به خدا، خدا بندگان را نیافرید مگر برای اینکه معرفت به او پیدا کنند، پس وقتی معرفت او را یافتند به عبادت او بپردازند، پس با بندگی او از بندگی غیر او بی نیاز شوند.

ایشان هدف از خلقت بندگان را در درجه اوّل معرفت خدا و در درجه بعد، بندگی کردن او دانسته اند. و این با توجّه به اهمیّت معرفت و نقش آن در عبادت خدا کاملاً روشن است. زیرا اگر عبادت بدون معرفت انجام شود اصلاً ارزشی ندارد. و لذا هدف از خلقت انسانها این است که ابتدا معرفت پیدا کنند آن گاه به عبادت پردازند که در واقع انگیزه و راهنمای آنها برای عبادت، همان معرفت باشد نه عبادت بدون معرفت که در حقیقت عبادت نیست.

ص: ۴۶

انگیزه این سؤال که آیا ایمان قول بدون عمل است یا مجموع قول و عمل می باشد، مقایسه ای که میان اسلام و ایمان می شده است. در تحقّق اسلام، قولِ تنها کفایت می کند. یعنی همین که شخص شهادت به وحدانیّت خدا و رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را به زبان جاری سازد، ولو قلباً معتقد نباشد، برای اسلام آوردنش کافی است. سؤال این بوده که آیا ایمان هم همین طور است یا اینکه باید با عمل همراه باشد. و پاسخ امام علیه السّلام این است که اصلاً ایمان چیزی جز عمل نیست و قول هم یکی از اعمال است که لازمه ایمان می باشد.

فَاَمّا ما فَرَضَ عَلَی القَلبِ مِنَ الایمانِ فَالاِقرارِ وَ المَعرِفَةُ وَ العَقدُ وَ الرِّضا وَ التَّسلیمُ بِاَن لا اِله اِلّا اللهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ اِلهاً واحِداً لَم یَتَّخِذ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً، وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ صَلَواتُ اللهِ عَلَیهِ وَ آلِهِ، وَ الاِقرارُ بِما جاء مِن عِندِاللهِ مِن نَبِّیٍ وَ کِتابٍ. فَذلِکَ ما فَرَضَ اللهُ عَلَی القَلبِ مِنَ الاِقرارِ وَ المَعرِفَةِ. وَ هُوَ عَمَلُهُ ... . وَ هُوَ رَأسُ الایمانِ. (1)

آنچه از ایمان بر قلب واجب کرده، اقرار و معرفت و اعتقاد و رضا و تسلیم است به اینکه معبودی جز خدای واحد نیست که او شریک ندارد، همسر و فرزند نگرفته است، و اینکه حضرت محمد صلوات الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست، و اقرار به پیامبران و کتاب های آسمانی که از جانب خدا آمده اند. چنین اقرار و معرفت را خداوند بر قلب واجب کرده و این، عمل قلب است ... . و آن، سرّ ایمان می باشد.

ملاحظه می شود که آنچه واجب شده همان چیزی است که در پذیرفتن و قبول معرفت بر انسان لازم است. اقرار و اعتقاد و رضا و تسلیم خلاصه می شود در قبول و پذیرش معرّفی خدا که اینها همگی اختیاری انسان هستند و کسی که این اعمال را انجام دهد، ایمانش دارای سَر خواهد بود. و بدون اینها ایمان بدون سَر است. و ایمان بدون سَر مانند بدن بدون سَر می میرد و حیات نخواهد داشت.

«قاَلتِ الاَعرابُ آمَنّا قُل لَم تُؤمِنوا وَ لکِن قولوا اَسلَمنا وَ لَم یَدخُلِ الایمانَ فی قُلُوبِکُم».(۱)

اعراب (بادیه نشین) گفتند: ایمان آورده ایم. (ای پیامبر) بگو: ایمان نیاورده اید. و لکن بگویید اسلام آورده ایم. و هنوز ایمان در قلبهای شما وارد نشده است.

امام صادق علیه السّلام در پاسخ به شخصی که از این آیه پرسیده بود، فرمودند:

اَلا تَری اَنَّ الایمانَ غَیرُ الاِسلامِ؟! (۲)

آیا نمی بینی که ایمان غیر از اسلام است؟!

پس تفاوت بین اسلام و ایمان در همین پذیرش و تسلیم قلبی است که در ایمان هست ولی در اسلام نیست. منظور از اسلام در اینجا همان چیزی است که در فقه احکامی - مانند طهارت - برآن مترتّب می شود و به همین جهت می توان آن را «اسلام فقهی» نامید. این اسلام همان است که با اظهار شهادتین به زبان محقّق می شود و کاری به دل و قلب انسان ندارد. به همین جهت تعبیر دیگری که تفاوت میان اسلام و ایمان را بیان می کند، چنین است:

الایمانُ اِقرارٌ وَ عَمَلُ. وَ الاِسلامُ اِقرارٌ بِلا عَمَلٍ. (۳)

ایمان عبارت است از اقرار همراه با عمل. و اسلام اقرار بدون عمل است.

اقرار در اینجا همان اظهار زبانی است نه اعتراف و تسلیم قلبی. و منظور از عمل هم عملی است که حکایت از رضا و تسلیم قلبی بکند نه یک عمل فیزیکی خارجی که فی نفسه هیچ ارزشی ندارد. بنابراین همان اظهار زبانی هم در اسلام چون برخاسته از تسلیم قلبی نیست، عمل نامیده نمی شود. ولی اگر قلب تسلیم گردد و اعتقاد قلبی به وجود آید، آن گاه همان اظهار زبانی، عمل زبان خواهد بود و ارزش پیدا می کند. و این از آن جهت است که معیار ارزش عمل اعتقاد و معرفت قلبی است.

ص: ۵۰

بهترین شما در ایمان، بهترین شما در معرفت است.

در اثر اسلام خون محفوظ می ماند و امانت ادا می گردد و ازدواج حلال شمرده می شود. امّا ثواب و پاداش بر ایمان باز می شود.

این آثار مربوط به همان اظهار زبانی است که فقط تا موقع زنده بودن انسان اعتبار دارد و از لحظه مرگ به بعد دیگر هیچ کدام باقی نمی ماند. اینها بخشی از آثار دنیوی اسلام است، امّا اثری در سعادت اخروی ندارد. آنچه به درد آخرت انسان می خورد، فقط ایمان است که باید به این اسلام ظاهری افزوده شود. پس سعادت واقعی انسان فقط با ایمان تحقّق پیدا می کند. زیرا برای یک مسلمان، سعادت واقعی مربوط به آخرت و قیامت اوست نه یک سری احکامی که فقط در دنیا، تا وقتی که زنده است، معتبر می باشد. بنابراین آنها که به زبان اظهار اسلام کرده اند امّا قلباً تسلیم خدا و رسول او نشده اند، در آخرت هیچ بهره ای از اسلام ظاهری خود نمی برند. گاهی هم در بعضی روایات از این اسلام ظاهری تعبیر به «ایمان به زبان» شده است:

فَاِنَّ قَوماً آمَنوا بِاَلسِنَتِهِم لِیَحقِنُوا بِهِ دِماءَهُم، فَاَدرَکُوا ما اَمَّلُوا. وَ اِنّا آمَنّا بِکَ بِاَلسِنَتِنا وَ قُلُوبِنا لِتَعفُوَ عَنّا، فَاَدرِکنا ما اَمَّلنا. (1)

گروهی با زبانهای خود ایمان آوردند تا خون خویش را حفظ کنند، پس به آرزوی خود رسیدند. و ما با زبان و قلب خود به تو ایمان آوردیم تا ما را عفو کنی، پس آرزوی ما را محقّق گردان.

ایمان به زبان، ایمان واقعی و راستین نیست، همان اسلام ظاهری و زبانی است. و به همین جهت امام سجّاد علیه السّلام فرموده اند که آنها به زبان اظهار ایمان کردند تا اینکه خون خود را حفظ کنند. ایمان حقیقی وقتی است که هم زبان و هم قلب انسان تسلیم گردد. عفو و مغفرت الهی را هم تنها کسانی که قلباً ایمان آورده اند، می توانند امید داشته باشند. با ایمان زبانی فقط انتظار آثار دنیوی را می توان داشت.

قلبی است که جدای از ایمان نیست بلکه همراه با آن می باشد. در ذیل آیه ۱۹ آل عمران راجع به اسلام از ائمه اطهار علیهم السّلام چنین آمده است:

اَلَّذی فیهِ الایمانُ. (۱)

پس دین اسلام، اسلام ظاهری و اسلام منهای ایمان نیست، بلکه ایمان شرط تحقّق آن است. این اسلام حقیقی را امیرالمؤمنین علیه السّلام چنین تعریف کرده اند:

لَاَنسَبَنَّ الاِسلامَ نِسبَةً لایَنسِبُهُ اَحَدٌ قَبلی وَ لا یَنسِبُهُ اَحَدٌ بَعدی اِلّا بِمِثلِ ذلِکَ. اِنَّ الاِسلامَ هُوَ التَّسلیمُ. وَ التَّسلیمَ هُوَ الیَقینُ. وَ الیَقینُ هُوَ التَّصدیقُ. وَ التَّصدیقُ هُوَ الاِقرارُ. وَ الاِقرارُ هُوَ العَمَلُ. وَ العَمَلُ هُوَ الاَداءُ. اِنَّ المُؤمِنَ لَم یَأخُذ دینَهُ عَن رَأیِهِ وَ لکِن اَتاهُ مِن رَبِّهِ فََاَخَذَهُ. اِنَّ المُؤمِنَ یُری یَقینُهُ فی عَمَلِهِ. وَ الکافرُ یُری اِنکارُهُ فی عَمَلِهِ. (۲)

اسلام را طوری معرّفی می کنم که هیچ کس قبل از من و بعد از من جز با همین بیان تعریف نکرده و نخواهد کرد. (یعنی دقیقترین تعریف ممکن است.) اسلام عبارت است از تسلیم. و تسلیم همان یقین است؛ و یقین همان تصدیق. و تصدیق عبارت است از اقرار و اعتراف، و اقرار همان عمل، و عمل آن چیزی است که ادا می شود. مؤمن دین خود را از رأی خود نمی گیرد، بلکه دین او از جانب پروردگارش نزد او می آید و او آن را می گیرد. عمل مؤمن نشان دهنده یقین اوست.و انکار کافر در عملش مشاهده می شود.

حضرت برای تعریف اسلام تعبیر «نسبت» را به کار برده اند. نسبت یعنی شناسنامه. نسبت اسلام یعنی شناسنامه اسلام. و شناسنامه آن چیزی است که مشخصّات ضروری صاحبش در آن موجود است. تعریف امیرالمؤمنین علیه السّلام از اسلام چنین تعریفی است، یعنی خصوصیّات ضروری اسلام در آن بیان شده است. حقیقت اسلام چیزی جز تسلیم نیست. روح بندگی خدا تسلیم به

ص: ۵۴

اوست. و معرفت در واقع همان پذیرش و تسلیم نسبت به معرّفی خداست. بنابراین تعبیر «تسلیم» بسیار تعبیر رسایی است. لازمه این تسلیم و نتیجه آن، یقین است. و یقین، آن باور قطعی است که در نفس آدمی رسوخ کرده و او را به اعتراف و تصدیق کامل در برابر پروردگارش می آورد. و روح عمل عبارت است از اقرار و اذعان و رضا و تسلیم نسبت به خدای متعال که آثار خارجی (اداء) هم از آن ناشی می گردد. آن گاه تفاوت مؤمن و کافر در آن است که مؤمن تسلیم خداست و آنچه را خدا خواسته به عنوان دین برمی گزیند، ولی کافر به آنچه خداوند فرو فرستاده کاری ندارد و به رأی و تشخیص خود آنچه را بپسندد عمل می کند. در واقع کافر بنده و مطیع خدایش نیست و پیرو هوا و هوس خودش می باشد.

اصل تفاوت مؤمن با کافر در همین است. آنچه در عمل این دو ظاهر می شود، منعکس کننده دلهای آنهاست. اگر مؤمن نماز می خواند، این عمل نشان دهنده یقین قلبی اوست و تسلیم او را نسبت به خدای متعال ثابت می کند. پس صرف انجام اعملا خارجی، بندگی و عبودیّت او را ثابت نمی کند، بلکه این اعمال تابلوی اعتقاد قلبی اوست. همچنین کافر، نماز نخواندش آینه قلب عَنود و روح سرکش اوست. این حالتِ انکار و جُحود است که کفر می آورد؛ همان طور که روح انقیاد و تسلیم است که شخص را مؤمن می کند. این تسلیم و سرسپردگی همان معرفت اختیاری است که آن را با ایمان یکی دانستیم.

اِمّا آخِذٌ فَهُوَ شاکِرٌ. وَ اِمّا تارُکٌ فَهُوَ کافِرٌ. (۱)

یا (راه هدایت را) برمی گزیند که در این صورت شاکر است؛ و یا آن را وامی گذارد که کافر می باشد.

یعنی هدایت کار خداست و پس از اینکه راه صحیح بندگی شناخته شد، اگر شخص همان را بپذیرد مؤمن است؛ و اگر نپذیرد، کافر می شود. پس ایمان و کفر فرع بر مشخّص شدن راه هدایت هستند. آن گاه اگر کسی با سوء اختیارش از راه بندگی سرباز زند، کافر می شود.

امام باقر علیه السّلام می فرمایند:

کُلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الاِقرارُ وَ التَّسلیمُ فَهُوَ الایمانُ. وَ کُلُّ شَیءٍ یَجُرُّهُ الاِنکارُ وَ الجُحُودُ فَهُوَ الکُفرُ. (۲)

هر چه انگیزه انجامش اقرار و تسلیم باشد، ایمان است. و هر چیزی که نتیجه انکار و جحود باشد، کفر است.

این، تعبیر دیگری است از آنچه امیرالمؤمنین علیه السّلام فرموده بودند که آنچه در آینه عمل مؤمن دیده می شود، تسلیم و یقین اوست و آنچه در آینه عمل کفر مشاهده می شود، انکار و سرکشی اوست. چهره خارجی عمل ملاک نیست. روح آن اهمیّت دارد که منطبق بر روح بندگی و تسلیم خدا هست یا نه؛ اگر بود، ایمان و اگر نبود، کفر است. مهم این است که چه اعتقاد و معرفتی باعث و انگیزه عمل شده است و کسی که حق را شناخته است، از سر اطاعت پروردگار عمل می کند، یا بنای عصیان و نافرمانی دارد. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

مَعنَی الکُفرِ کُلُّ مَعصِیَةٍ عُصِیَ اللهُ بِها بِجِهَّةِ الجَحدِ وَ الاِنکارِ وَ الاِستِخفافِ وَ التَّهاوُنِ فی کُلِّ ما دَقَّ وَ جَلَّ.(۳)

منظور از کفر هر معصیتی است که از روی جحد و انکار و سبک شمردن و

ص: ۵۶

خوار انگاشتن در هر مورد کوچک یا بزرگی انجام شود.

حقیقت کفر این است که شخص روح بندگی و اطاعت از خداوند را نداشته باشد. بنابراین به صِرف اطاعت نکردنِ امر پروردگار کافر نمی شود، بلکه اگر این اطاعت نکردن، به جهت عدم تسلیم و حالتِ انکار یا سبک شمردنِ ربوبیّت و مولویّت خدای متعال باشد، سبب کفر می شود؛ و در این صورت تفاوتی بین گناه و صغیره و کبیره نیست. زیرا کسی که بنای اطاعت ندارد، برایش تفاوتی نمی کند که آنچه مولایش به او امر کرده، کوچک باشد یا بزرگ. آنچه مهم است روح تسلیم و بندگی است که در چنین شخصی وجود ندارد. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَرَضَ فَرائِضَ مُوجِباتٍ عَلَی العِبادِ. فَمَن تَرَکَ فَریضَةً مِنَ المُوجَباتِ فَلَم یَعمَل بِها وَ جَحَدَها کانَ کافِراً... .(1)

خدای عزوجل فرائضی را بر بندگان واجب ساخته است که اگر کسی به یکی از آنها عمل نکند و انکار نماید، کافر است... .

یک خطایی پیش آمد و نفسم آن را برایم (زیبا) جلوه داد و هوای نفس من بر من غلبه نمود... .

هیچ کس به صِرف انجام معصیت و بدونِ انکار ربوبیّت یا سبک شمردن امر و فرمان الهی، کافر نمی گردد. به چنین شخصی در فرهنگ اصطلاحات دینی «فاسق» گفته می شود. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

مَعنَی الفِسقِ فَکُلِّ مَعصِیَةٍ مِنَ المَعاصِی الکِبارِ فَعَلَها فاعِلٌ اَو دَخَلَ فیها داخِلٌ بِجِهَةِ اللَّذَّةِ وَ الشَّهوَةِ وَ الشَّوقِ الغالِبِ فَهُوَ فِسقٌ وَ فاعِلُهُ فاسِقٌ خارِجٌ مِنَ الایمانِ بِجِهَةِ الفِسقِ. فَاِن دامَ فی ذلِکَ حَتّی یَدخُلَ فی حَدِّ التَّهاوُنِ وَ الاِستِخفافِ، فَقَد وَجَبَ اَن یَکُونَ بِتَهاوُنِهِ وَ استِخفافِهِ کافِراً. (۱)

منظور از فسق هر گناهی از گناهان بزرگ است که کسی مرتکب شود یا به خاطر لذّت و شهوت و شوق شدید داخل آن گردد. چنین گناهی فسق است و انجام دهنده آن فاسق و به جهت همین فسق خارج از ایمان است. حال اگر معصیت خود را ادامه دهد تا به حدّ بی اعتنایی و سبک شمردن برسد، چنین کسی به خاطر بی اعتنایی و سبک شمردنش کافر می گردد.

اگر انجام یک یا چند گناه برای انسان آسان شود، به طوری که دیگر باکی از انجام آن نداشته باشد، این حالت انسان را به استخفاف (سبک شمردن) و بی اعتنایی نسبت به اوامر و نواهی خدای متعال می کشاند و این کفر است.

ملاحظه می شود که ایمان وقتی محقّق می شود که انسان حقیقتی (۲) را که شناخته

ص: ۵۸

است قبول داشته باشد. این حقیقت قبل از هر چیز عبارت است از ربوبیّت مطلقه الهی که تسلیم نسبت به آن یعنی عبودیّت در برابر پروردگار. اگر این حالت در انسان نباشد، از مسیر بندگی خارج و کافر می گردد.

آن وقت خود شک هم اختیاری می شود و تحت تکلیف و متعلَّق امر و نهیِ الهی قرار می گیرد.

آنچه به اختیار انسان می باشد این است که اگر حقیقتی برایش روشن شد، نسبت به آن تسلیم گردد و در وجوب تسلیم و پذیرش آن، تردید به خود راه ندهد. همین تردید نکردن در وجوب تسلیم، فعل اختیاریِ انسانِ عاقل است که اگر چنین کند، حالت آرامش و طمأنینه و سکینه که اثر ایمان است برایش حاصل می گردد. ولی اگر در پذیرشِ آن، با اطمینان خاطر عمل نکند و به اصطلاح دست دست بکند، حالت شک برایش به وجود می آید که یکی از مصادیق انکار و کفر است. به آن تردید کردن که فعل اختیاری انسان است، تعبیر «ریب» اطلاق شده و اثرِ آن در نفس «شک» است.بنابراین کسی که می خواهد مبتلا به حالت شک نشود، باید از دودلی کردن در تسلیم کامل نسبت به آنچه حقّانیّتش را فهمیده پرهیز کند. و این چیزی است که عقل بر وجوب آن حاکم است. امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

لا تَرتابُوا فَتَشُکُّوا. وَ لا تَشُکُّوا فَتَکفُرُوا.(1)

تردید (در پذیرفتن حق) به خود راه ندهید تا به شک بیفتید. و شک نکنید تا کافر شوید.(2)

زُرارَةَ فَقالَ: اِنَّما یَکفُرُ اِذا جَحَدَ. (۱)

... ابوبصیر نزد امام صادق علیه السّلام آمد و گفت: یا اباعبدالله، درباره کسی که شک درباره خدا داشته باشد چه می فرمایید؟ فرمودند: کافر است. سؤال کرد: کسی که درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شک داشته باشد؟ فرمودند: کافر است. سپس حضرت رو به زراره کردند و فرمودند: در صورتی که کافر می شود که حالت جحد و انکار داشته باشد.

جمله آخر حدیث قرینه ای است بر اینکه شک در اینجا مرتبه ای از انکار می باشد. البته گاهی شک به معنای دیگری به کار می رود که مورد بحث ما نیست. اگر چیزی برای انسان مجهول باشد و از آن سر در نیاورد، ممکن است گفته شود که در چیستیِ آن شک دارد.این معنا از شک در حقیقت از مصادیق جهل و نادانی است و ربطی به آنچه در اینجا مورد بحث ماست ندارد. ما از شکّی سخن می گوییم که جایگاه آن پس از تحقّق علم و معرفت و ایجاد آن به اختیار انسان است. چنین شکّی مذموم می باشد. زیرا انسان وقتی نسبت به چیزی علم پیدا می کند، نباد چون یک امر مشکوک با آن رفتار نماید.

چنین چیزی ممکن است پیش آید. یعنی انسان با اینکه به امری یقین دارد، رفتارش نسبت به آن مانند رفتار با یک امر یقینی نباشد؛ نظیر مرگ که بسیاری از انسانها با اینکه آن را کاملاً یقینی می دانند، ولی رفتار با آن را همچون رفتار با یک امر مشکوک قرار داده اند. امام صادق علیه السّلام فرموده اند:

لَم یَخلُقِ اللهُ عَزَّوَجَلَّ یَقیناً لا شَکَّ فیهِ اَشبَهَ بِشَکٍّ لا یَقینَ فیهِ مِنَ المَوتِ. (۲)

خدای عزوجل یقینی که شکّی در آن نیست خلق نکرده که شبیه تر باشد از مرگ به شکّی که یقینی در آن نیست.

با اینکه وقوع مرگ و حتمیّت آن بسیار روشن است و از یقینی ترین امور است، امّا رفتار انسانها با آن به نحوی است که گویی هیچ یقینی نسبت به آن ندارند و

ص: ۶۱

وقوعش را کاملاً مشکوک دانسته اند. و همین است سرّ این سفارش امیرالمؤمنین علیه السّلام که می فرمایند:

لا تَجعَلُوا عِلمَکُم جَهلاً وَ یَقینَکُم شَکّاً. اِذا عَلِمتُم فَاعمَلُوا. وَ اِذا تَیَقَّنتُم فَاَقدِمُوا. (1)

علم خود را جهل و یقین خود را شک قرار ندهید. وقتی دانستید (مطابق آن) عمل کنید. و هنگامی که به یقین رسیدید اقدام نمایید.

شک قرار دادن یقین و جهل قرار دادن علم، به این است که انسان با امر یقینی معامله امر مشکوک و با علم خود معامله جهل بکند. در این صورت است که انسان حالت طمأنینه و سکون خود را که ناشی از علم و یقین است از دست می دهد و به شک مبتلا می گردد که عالم پیدایش آن سوء اختیار خودش بوده است.

مستضعف کسی است که راهی به سوی کفر ندارد تا کافر شود و راهی به سوی ایمان ندارد؛ نه می تواند ایمان بیاورد و نه می تواند کافر شود. پس اینها (مستضعفین) کودکان هستند و مردان و زنانی که در عقل همچون کودکانند. از اینها تکلیف برداشته شده است.

عقل وسیله تشخیص حق از باطل است. و همین عقل، انسانِ عاقل را به تسلیم در برابر حق وامی دارد. کسی که از این نعمت الهی محروم است، وجوب تسلیم در برابر پروردگارش را در نمی یابد و به همین دلیل شایسته مؤاخذه و عِقاب نیست. و لذا خداوند متعال از این گونه افراد تکلیف را برداشته است.

مَن عَرَفَ اختِلافَ النّاسِ فَلَیسَ بِمُستَضعَفٍ.(1)

کسی که اختلاف میان (مذاهب) مردم را بشناسد، مستضعف نیست.

جهنّمی گردند، پس کافر می باشند. حضرت در پاسخ او می فرمایند:

وَاللهِ ما هُم بِمُؤمِنینَ وَ لاکافِرینَ. وَ لَو کانُوا مُؤمِنینَ لَدَخَلُوا الجَنَّةَ کَما دَخَلَهَا المُؤمِنُونَ. وَ لَو کانُوا کافِرینَ لَدَخَلُوا النّارَ کَما دَخَلَها الکافِرونَ... .

قسم به خدا اینها نه مؤمن هستند و نه کافر. و اگر مؤمن بودند، همان طور که مؤمنان داخل بهشت می شوند، آنها هم داخل بهشت می شدند. و اگر کافر بودند، همان گونه که کافران وارد جهنّم می شوند، آنها هم وارد جهنّم می شدند... .

بنابراین گروهی از مستضعفان که در نهایت وارد بهشت می شوند، بهشتی شدنشان مانند بهشتی شدن مؤمنان نیست؛ و اگر جهنّمی شوند، مانند کافران جهنّمی نمی شوند. مؤمنان چگونه بهشتی می شوند؟ مؤمنان چون مشمول وعده الهی قرار گرفته اند، از این جهت می توان گفت که استحقاق بهشت را پیدا کرده اند. البتّه اصل وعده بهشت از طرف خدا به ایشان بر مبنای فضل است، امّا پس از اینکه وعده بهشت به آنها داده شد و آنها بر طبق اوامر الهی، تسلیم خدا بودند، اگر - به فرض محال - خدا وعده خود را در حقّ ایشان عملی نکند، به آنها ظلم شده است و خدا منزّه از ظلم است، بنابراین به حساب عدل خدا و روی وعده او بهشتی می شوند.

امّا مستضعفانی که اهل بهشت خواهند شد، هیچ وعده ای به ایشان داده نشده و لذا هیچ یک از پاداشهای الهی بر مبنای عدل به آنها تعلّق نمی گیرد و هر چه نصیب ایشان می شود، طبق فضل الهی است و اگر پاداش داده نشوند، ظلمی در حقّ ایشان نشده است. پس اگر هم وارد بهشت شوند، همچون مؤمنان وارد بهشت نمی شوند.

مستضعفانی هم که اهل جهنّم خواهند شد همین گونه هستند. اینها هم حسابشان با حساب کفّار متفاوت است. کفّار برایشان اتمام حجّت شده و وعیدهای خدا در حقّ آنها منجَّز شده است. ولی مستضعفان هر چند که اگر جهنّمی شوند به خاطر اعمالی است که در مورد آنها حجّت بر ایشان تمام شده است، ولی آنها در دنیا وعید الهی را از زبان پیامبران یا ائمه علیهم السّلام نشنیده اند و

ص: ۶۵

اوصاف جهنّم به گوششان نخورده است، بنابراین وضعیّتشان با کفّار از این جهت متفاوت است. با این ترتیب روشن می شود که بهشتی شدن نشانه مؤمن بودن و جهنّمی گشتن نشانه کافر بودن نیست و مستضعفانی هم که نه مؤمن و نه کافر، ممکن است اهل بهشت یا جهنّم شوند. زراره بار دیگر از امام باقر علیه السّلام سؤال می کند:

اَمِن اَهلِ الجَنَّةِ هُم اَم مِن اَهلِ النّارّ؟ فَقالَ: اُترُکهُم حَیثُ تَرَکَهُمُ اللهُ.

قَلتَ: اَفَتُرجِثُهُم؟ قالَ: نَعَم؛ اُرجِثُهُم کَما اَرجَاَهُمُ اللهُ، اِن شاءَ اَدخَلَهُمُ الجَنَّةَ بِرَحمَتِهِ وَ اِن شاءَ ساقَهُم اِلَی النِارِ بِذُنُوبِهُم وَ لَم یَظلِمهُم.

آیا اینها (مستضعفان) اهل بهشت هستند یا اهل جهنم؟ فرمودند: ایشان را واگذار، همان طور که خدا آنها را واگذارده است.

(زراره می گوید:) گفتم: آیا (سرنوشت) اینها را به بعد موکول می کنی؟ فرمودند: بله، همان طور که خداوند (سرنوشت) اینها را به بعد موکول کرده است. (به طوری که) اگر بخواهد، به سبب رحمتش آنها را وارد بهشت می کند. و اگر بخواهد، به خاطر گناهانشان آنها را به سوی آتش سوق می دهد و (در این صورت) ظلمی به آنها نکرده است.

آخرین نکته درباره مستضعفان این است که: با توجّه به تعریفی که ارائه شد، تعیین مصادیق مستضعف بسیار کار مشکلی است و در بعضی موارد اصلاً امکان پذیر نیست. زیرا نوعاً تشخیص آن به احراز یک امر قلبی منوط است که ظاهر و آشکار نیست و به راحتی امکان پذیر نیست. بنابراین مباحثی که در مورد مستضعفان مطرح می شود، به صورت قضایای شرطی کاربرد دارند، و تعیین افراد و مصادیق آنها کار ساده ای نیست. به همین دلیل امکان دارد که کسی از لحاظ ظاهر شرع کافر محسوب شود، امّا در حقیقت مستضعف باشد. وظیفه ما در دنیا این است که طبق ظواهر شرع با چنین فردی رفتار کنیم.

مثلاً هیچ گاه نمی توانیم احکام اسلام را در مورد یک مسیحی جاری کنیم، ولی اگر او در واقع مستضعف باشد، در قیامت روشن می شود و چه بسا به رحمت الهی وارد بهشت هم بشود. امّا این احتمال وظیفه ما را نسبت به او تغییر نمی دهد. البتّه اگر بهشتی هم بشود، باز حسابش از مؤمنان جداست و همان طور که دیدیم اینها به فرض بهشتی شدن، همچون مؤمنان وارد بهشت نمی شوند. بنابراین حساب و کتاب مستضعفان (که تعیین افراد آن به طور کامل فقط با علم الهی امکان پذیر است) برای همیشه از مؤمنان و کافران جدا خواهد بود.

ص: ۶۷

ص: ۶۸

ص: ۷۰

با یقین عبادت شود؟! ایشان فرمودند:

لَیسَ لِلمُحالِ جَوابٌ.

چیزی که (وقوعش) محال است، پاسخ ندارد!

دیدن خداوند به صورت مشاهده حسّی محال است. و وقتی وقوع چیزی محال باشد، دیگر اینکه خدا بر انجام آن قدرت دارد یا ندارد، مطرح نمی شود و به همین جهت سؤال آن زندیق پاسخی ندارد. آن شخص بلافاصه بعد از این پرسش که بی پاسخ ماند، سؤال می کند: فَمِن اَینَ اَثبَتَّ اَنبِیاءَ وَ رُسُلاً؟ امام علیه السّلام در پاسخ می فرمایند:

اِنّا لَمّا اَثبَتنا اَنَّ لَنا خالِقاً صانِعاً مُتَعالیاً عَنّا وَ عَن جَمیعِ ما خَلَقَ، وَ کانَ ذلِکَ الصّانِعُ حَکیماً مُتَعالیاً لَم یَجُز اَن یُشاهِدَهُ خَلقُهُ وَ لا یُلامِسُوهُ فَیُباشِرَهُم وَ یُباشِروُهُ وَ یُحاجَّهُم وَ یُحاجُّوهُ، ثَبَتَ اَنّ لَهُ سُفَراءَ فی خَلقِهِ یُعَبِّروُنَ عَنهُ اِلی خَلقِهِ وَ عِبادِهِ وَ یَدُلُّونَهُم عَلی مَصالِحِهِم وَ مَنافِعِهِم وَ ما بِهِ بَقاؤُهُم وَ فی تَرکِهِ فَناؤُهُم.

فَثَبَتَ الآمِروُنَ وَ النّاهُونَ عَنِ الحَکیمِ العَلیمِ فی خَلقِهِ وَ المُعَبِّرُونَ عَنهُ جَلَّ وَ عَزَّ. وَ هُمُ الاَنبیاءُ علیهم السّلام وَ صَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ؛ حُکَماءَ مُؤَدَّبینَ بِالحِکمَةِ، مَبعُوثینَ بِها غَیرَ مُشارِکینَ لِلنّاسِ عَلی مُشارَکَتِهِم لَهُم فِی الخَلقِ وَ التَّرکیبِ فی شَیءٍ مِن اَحوالِهِم، مُؤَیَّدینَ مِن عِندِ الحَکیمِ العَلیمِ بِالحِکمَةِ. (۱)

وقتی برای ما وجود آفریدگار صانعی که از ما و همه مخلوقات خود متعالی است (تشبیه به هیچ یک از مخلوقات نیست) ثابت شد و (نیز روشن شد که) او حکیم و بلند مرتبه است به طوری که مُحال است آفریدگانش او را مشاهده و لمس کنند تا اینکه بی واسطه با او ارتباط داشته و او هم با ایشان بی واسطه در ارتباط باشد و با هم بحث و گفتگو داشته باشند، (نیاز به) وجود سفیرانی در میان مخلوقات خدا اثبات می شود که از طرف او برای مخلوقات و بندگانش سخن بگویند و مصالح و مفاسد ایشان را به آنها یاد دهند و از آنچه سبب بقای .

ص: ۷۲

ایشان و در صورت ترک، باعث از بین رفتنشان می شود، آگاهشان کنند.

بنابراین وجود امر و نهی کنندگان از جانب خدای حکیم دانا در میان خلق خود و سخنگویان از جانب او ثابت می شود. و اینها عبارتند از پیامبران و برگزیدگان الهی از میان آفریدگانش که به حکمت تربیت شده و با حکمت هم مبعوث شده اند.اینها با آنکه در شکل و ترکیب خلقت خود شبیه بقیّه مردم هستند ولی با دیگران متفاوت بوده، از جانب خداوند حکیم دانا، مؤیّد به حکمت هستند.

خداوند اگر می خواست می توانست با همه مخلوقات خود بدون واسطه ارتباط برقرار کند. این برای او سخت تر نیست از اینکه با عدّه خاصّی ارتباط مستقیم برقرار کند و از طریق آنها با دیگران سخن بگوید. امّا در عمل چنین نکرده است و می بینیم که نوعاً افراد ارتباط طرفینی با خداوند ندارند. البتّه هر کس می تواند با خدای خود سخن گوید و با او مناجات نماید و او هم سخن همه را می شنود و احتیاج به واسطه ای در اینجا نیست؛ امّا اینکه انسانها از خواست خدا و رضا و سخط او آگاه شوند، چیزی نیست که برای نوع آنها بدون واسطه انجام شده باشد. (1)

مردم قرار می دهد. پس راه چنین ارتباطی از طرف ما با خدای متعال بسته است و این خداست که با هر کس بخواهد چنین ارتباطی را برقرار می سازد و نشانه هایی هم برای این ارتباط قرار می دهد تا هر کس بتواند تشخیص دهد اینچنین ارتباطی را خدا با چه کسانی برقرار کرده است. این نشانه ها همان معجزاتی است که به دست پیامبران و ائمه علیهم السّلام ظاهر می شود.

لازمه داشتن چیزی منصبی از طرف خداوند این است که آن انسان برگزیده به وسیله خالق خود تأیید شود و هیچ گاه از مسیر رضای الهی خارج نشود. زیرا شأن سفارت و مُعَبِّر بودن از جانب خدا، اقتضا می کند که عمل و قول او برای دیگران حجّت باشد. و اگر مردم احتمال خطا و اشتباه را درباره او بدهند، دیگر به هیچ سخنی که او از طرف خدا می گوید، اعتماد نمی کنند. و این موجب نقض غرض الهی از ارسال رُسُل و بعث انبیاست. بنابراین داشتن علم و حکمت الهی، که اشتباه در آن راه ندارد و نیز برخوردار بودن از کمال «عصمت» یعنی حفظ و صیانت الهی لازمه دارا بودن عنوان «سفیر» و «مُعَّبِر» از جانب خداست.

حصول اطمینان از وجود این ویژگی در برگزیدگان الهی، این است که خود خدا نشانه هایی را برای تشخیص این افراد در آنها قرار دهد؛ مانند معجزه که عبارت است از عمل خارق العاده ای که نشان دهند قدرت الهی (نه بشری) در برگزیده خداست؛ قدرتی که تحصیل آن با قوای انسانی غیر ممکن است. پس از آنکه نبوّت یک رسول برای انسان ثابت گردید، اوصیای ما هم به وسیله خودش از طرف خدا معرّفی می شوند و ما در مقام تشخیص نباید به چیزهایی برخورد کنیم که با شأن سفارت و مُعَبَّریّت از جانب خداوند سازگار باشد؛ که اگر چنین بود معلوم می شود که آن شخص، مدّعی دروغین مقام و منصب الهی است.

مثلاً برگزیدگان الهی باید خداشناس ترین انسانها باشند و سخنان و اعمال آنها انسان را با توحید خدای یکتا بیشتر آشنا نماید، و اگر به فرض از خدا و احکام او بی اطّلاع یا کم اطّلاع باشند و خودشان محتاج دستگیری و تعلیم دیگر انسانها باشند، نمی توان به حرف و سخن ایشان اعتماد کرد. اینجاست که سرّ سخن حکیمانه امام صادق علیه السّلام برای ما روشن می شود:

اللّهُمَّ عَرِّفنی نَفسَکَ. فَاِنَّکَ اِن لَم تُعَرِّفنی نَفسَکَ، لَم اَعرِف نَبِیَّکَ. اللّهُمَّ عَرِّفنی رَسُولَکَ. فَاِنَّکَ اِن لَم تُعَرِّفنی رَسُولَکَ، لَم اَعرِف حَجَّتَکَ. اللّهُمَّ عَرِّفنی حُجَّتَکَ. فَاِنَّکَ اِن لَم تُعَرِّفنی حُجَتَّکَ، ضَلَلتُ عَن دینی. (۱)

خدایا، خودت را به من بشناسان؛ که اگر خود را به من نشناسانی، پیامبرت را نمی شناسم. خدایا، رسول خود را به من بشناسان؛ که اگر رسول خود را به من نشناسانی، حجّت تو را نمی شناسم. خدایا، حجّتت را به من بشناسان؛ که اگر حجّت خود را به من نشناسانی، از دین خود گمراه می شوم.

این دعایی است که امام صادق علیه السّلام برای خصوص زمان غیبت امام عصر علیه السّلام تعلیم داده اند. مُفاد آن این است که شناخت پیامبران الهی از طریق شناخت و معرّفی خدا صورت می گیرد و شناخت حجّت الهی نیز از طریق شناخت پیامبران. شناخت خود خدا احتیاج به وساطت غیر ندارد.

ص: ۷۵

بنابراین اصل رسالت و نبوّت پیامبر به وسیله خداوند و از طریق معرفی او ثابت می شود، و سپس پذیرفتن رسالت آن رسول و حرکت در مسیری که او دعوت می کند، عملاً انسان را خداشناس تر و در پیشگاه مقدّس الهی بنده تر می سازد.

(شیطان) گفت: پس قسم به عزّت تو، همه بنی آدم را - به جز بندگان خالص شده ات - فریب می دهم.

معلوم می شود که خداوند به شیطان هم بندگان خالص شده خود را شناسانده و ویژگی عصمت را هم در آنها نمایانده است تا اینکه همه مخلوقات بدانند حساب این برگزیدگان با بقیّه متفاوت است و خدا خودش متکفّل حفظ آنان شده است. عنایت الهی فقط به حفظ این بزرگواران از خطرات خلاصه نمی شود، بلکه به طور کلّی خداوند در تمام مراحل تربیت ایشان، عنایت خاصّی دارد تا آن گونه که خودش می پسندد ساخته شوند.

به عنوان نمونه: خداوند به مادر حضرت موسی علیه السّلام وحی کرد قنداقه او را در تابوتی قرار داده، به دریا بیندازد. آن گاه آن را در اختیار فرعون که دشمن خدا و موسی بود قرار داد و فرمود:

«اَلقَیتُ عَلَیکَ مَحَبَّةً مِنّی وَ لِتَصنَعَ عَلی عَینی».(۱)

محبّتی از جانب خود بر تو قرار دادم و برای آنکه زیر نظر خودم ساخته شوی.

خداوند محبّتی را از جانب خود نسبت به حضرت موسی علیه السّلام در دل دیگران از جمله فرعون قرار داد، تا همگان او را دوست داشته باشند و موسی علیه السّلام آنچنانکه خدا می پسندد تربیت گردد. پس خدای متعال تربیت برگزیدگانش را زیر نظر رحمت خاص و عنایت ویژه خود قرار می دهد تا آنها را برای مأموریت الهی آماده سازد و عبودیّت محضه خود را در ایشان متجلّی گرداند. در ادامه همان آیات می فرماید:

«وَ اصطَنَعتُکَ لِنَفسی».(۲)

و تو را ساخته و برگزیده خود قرار دادم.

خدای متعال حضرت موسی علیه السّلام را تربیت شده خاصّ خود خوانده است چون او را در همه مراحل مطابق رضای خودش تربیت کرد. سایر برگزیدگانِ

ص: ۷۹

خداوند هم به همین شکل مورد عنایت خاصّه حضرتش قرار داشته اند و لذا راهنمایان الهی بهترین و خالصترین بندگان او بوده اند.

همانا با فضیلت ترین و ضروریترین واجبات بر انسان، معرفت پروردگار و اقرار به بندگی اوست... . و پس از آن، معرفت رسول و شهادت دادن به نبوّت اوست. و پایین ترین حدّ معرفت رسول این است که انسان به نبوّت او و به اینکه هر چه آورده - کتاب آسمانی یا امر و نهی - از طرف خدای عزوجل می باشد، اقرار و اعتراف نماید.

می بینیم که «معرفت» به «اقرار» تفسیر شده است. و این، سهم انسان و فعل اختیاری او پس از معرّفی رسول از طرف خدای متعال می باشد. معرفت امام علیه السلام هم که جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است، پس از معرفت رسول صلی الله علیه و آله و سلم واجب دانسته شده که در مباحث آینده خواهد آمد.

خلاصه اینکه: خداوند متعال راه بندگی خود را معیّن فرموده که منحصر است در شناخت برگزیدگان خدا و تسلیم به مقام و منصبی که از جانب پروردگار به ایشان عطا شده است. عبادت هیچ کس جز از این طریق مقبول درگاه الهی واقع نمی شود. پس اگر کسی به گمان خود به معرفت خدا و ربوبیّت او گردن نهد و سر تسلیم در پیشگاه مقدّس او فرود آورد، امّا نسبت به پذیرفتن تنها راهی که خداوند برای بندگی خود قرار داده، حالت انکار و یا حتّی تردید و شک دانسته باشد، در حقیقت بنده خدا نبوده، پیروی از هوای نفس و میل و تشخیص خود می کند.

چنین کسی اگر واقعاً تسلیم پروردگار است، چه انگیزه ای او را از پذیرفتن باب بندگی خدا باز می دارد؟! حق این است که او خدا را هم - حقیقتاً - به عنوان ربّ و مال و صاحب اختیار خویش نپذیرفته است.

تَسجَُد اِذ اَمَرتُکَ»؟! فَقالَ: «اَنَا خَیرٌ مِنهُ خَلَقتَنی مِن نارٍ وَ خَلَقتَهُ مِن طینٍ». (۱) فَاَوَّلُ مَن قاسَ اِبلیسُ. وَ استَکبَرَ. وَ الاِستِکبارُ هُوَ اَوَّلَ مَعصِیَةٍ عُصِیَ اللهُ بِها. فَقالَ اِبلیسُ: یا رَبِّ، اَعفِنی مِنَ السُّجُودِ لِآدَمَ وَ اَنَا اَعبُدُکَ عِبادَةً لَم یَعبُدکَها مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبیٌّ مُرسَلٌ. فَقالَ اللهُ: لا حاجَةَ لی اِلی عِبادَتِکَ. اِنَّما اُریدُ اَن اُعبَدَ مِن حَیثُ اُریدُ لا مِن حَیثُ تُریدُ. فَاَبی اَن یَسجُدَ. فَقالَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی: «اُخرُج مِنها فَاِنَّکَ رَجیمٌ * وَ اِن عَلَیکَ لَعنَتی اِلی یَومِ الدّینِ». (۲)(۳)

خدای متعال به ملائکه فرمود: پیش روی آدم سجده کنید. آنها هم سجده کردند. آن گاه ابلیس سادت قلبی خود را آشکار کرد و از سجده بر آدم امتناع ورزید. پس خدای عزّوجل فرمود: «آن گاه که تو را امر به سجده کردم، چه چیز تو را از این کار بازداشت؟!» گفت: «من از آدم بهتر هستم. زیرا مرا از آتش خلق کرده ای و او را از گل.» بنابراین اوّل کسی که قیاس کرد ابلیس بود. و استکبار ورزید. و استکبار اوّلین معصیتی است که نسبت به خداوند انجام شده است. پس ابلیس گفت: پروردگار من، مرا از سجده بر آدم معاف گردان. (در عوض) من تو را عبادتی خواهم کرد که هیچ فرشته مقرّب و پیامبر فرستاده شده ای، تو را آن گونه عبادت نکرده باشد. خدا فرمود: من نیازی به عبادت تو ندارم. من می خواهم فقط از طریقی که خود می خواهم، عبادت شوم، نه آن گونه که تو می خواهی. ابلیس هم زیر بار سجده نرفت. پس خدای متعال فرمود: «از که تو می خواهی. ابلیس هم زیر بار سجده نرفت. پس خدای متعال فرمود: «از بهشت بیرون برو. تو رانده شده هستی. و لعنت من تا روز جزا بر تو باد.»

می بینیم که شیطان به ظاهر منکر خدایی خدا و ربوبیّت او نبوده است و آن گاه که خدا را می خواند می گوید: «یا ربّ». امّا چون نمی خواست به فضایل خلیفه خدا حضرت آدم علیه السلام (و در رأس آنها خلافت ایشان) اقرار و اعتراف نماید، استکبار ورزید(۴) و مسیر دیگری را غیر از آنچه خداوند مقرّر کرده بود، برای بندگی خدا

ص: ۸۲

پیشنهاد کرد(!) در حالی که روح و حقیقت بندگی خدا این است که امر او اطاعت شود و تنها عملی عبادت است که به قصد امتثال امر او و انقیاد و تسلیم نسبت به خواست او انجام شود. اگر چنین نباشد، هر قدر شیطان یا انسان یا مخلوق دیگری تلاش کند و زحمت بکشد، تلاش و زحمتش عبادت خدا نیست بلکه سرکشی و عصیان نسبت به خداوند متعال است. راه بندگی خدا تنها به وسیله خود خدا مشخّص و معیّن می گردد و او نیز آن را منحصر در تسلیم و پذیرش منصب الهی برگزیدگان خویش کرده است.

لَم یَنفَع اِبلیسَ ذلِکَ السُّجُودُ الطَّویلَ. فَاِنَّهُ سَجَدَ سَجدَةً واحِدَةً اَربَعَةً آلافِ عامٍ لَم یُرِد بِها غَیرَ زُخرُفِ الدُّنیا وَ التَّمکینِ مِنَ النَظِرَةِ. (۱)

ایمان به دو صورت است: ایمان قلبی و ایمان زبانی. (شکل دوم) مانند ایمان منافقین است در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وقتی با شمشیر بر ایشان غلبه کرد و ترس آنها را فرا گرفت. آنان با زبان ایمان آوردند ولی دلهایشان مؤمن نبود امّا ایمان قلبی عبارت است از تسلیم در پیشگاه پروردگار. و کسی که کارها را به صاحب اختیارش واگذار کند، از فرمان او سرپیچی نمی کند؛ آنچنانکه ابلیس از سجده بر آدم سرپیچی کرد و آنچنانکه بیشتر امتها از اطاعت پیامبران خود سرپیچی کردند و به همین جهت اعتقاد به توحید فایده ای برای ایشان نداشت؛ همان طور که سجده طولانی ابلیس برای او فایده نکرد. او یک سجده کرد که چهار هزار سال طول کشید، امّا هدف او جز کسب زینت دنیا و اینکه (خداوند) به او مهلت بدهد، نبود.

می دانیم که شیطان پس از رانده شدن از درگاه خدا، تقاضای زنده ماندن تا روز قیامت را کرد. در اینجا حضرت می فرماید که آن سجده چهار هزار ساله به خاطر همین بود که اگر روزی از خدا مهلت بخواهد، تقاضایش برآورده شود (۲) و این چیزی جز زینت دنیوی نیست. آن سجده برای شیطان فایده ای نکرد و آنجا که باید او را از لغزش حفظ می کرد، به کارش نیامد؛ به خاطر اینکه روح بندگی درعمل وی نبود تا او را بنده محض خدا سازد. و همین طور بود وضعیت اکثر امتهای پیشین که با وجود قبول توحید، چون تسلیم پیامبران خود نشدند، همان توحید نیز برایشان فایده نکرد و آنها را از وادی ضلالت به مسیر هدایت نیاورد.

پس تنها راه نجات همانا تسلیم شدن به پیامبران و حجج الهیّه است که

ص: ۸۴

برگزیدگان پروردگار هستند.

رفته است. حضرت باقر العلوم علیه السّلام از جدّ گرامی خود امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرده اند که ایشان آیه مورد بحث را چنین توضیح داده اند:

قالَ: «اِنّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خَلیفَةً» لی عَلَیهِم فَیَکونُ حُجَّةً لی عَلَیهِم فی اَرضی.

(خدای متعال) فرمود: من در زمین برای خود خلیفه ای بر آنها قرار می دهم پس او حجّت من بر ایشان در زمینم می باشد.

در ادامه حدیث، قسمت دیگری از فرمایش خدای متعال آمده است که فرمود:

إِنّی اُریدُ اَن اَخلُقَ خَلقاً بِیَدی اَجعَلُ ذُرِّیُّتَهُ اَنبیاءَ مُرسَلینَ وَ عِباداً صالِحینَ وَ اَئِمَّةً مُهتَدینَ. اَجعَلُهُم خُلَفائی عَلی خَلقی فی اَرضی یَنهَونَهُم عَنِ المَعاصی وَ یُنذِروُنَهُم عذابی وَ یَهدُونَهُم اِلی طاعَتی وَ یَسلُکُونَ بِهِم اِلی طَریقِ سبیلی وَ اَجعَلُهُم حُجَّةً لی. (۱)

همانا من (خداوند) می خواهم مخلوقی به دست خود بیافرینم که فرزندان او را پیامبران فرستاده شده و بندگان شایسته و پیشوایان هدایت یافته قرار دهم. ایشان را جانشینان خود بر آفریدگانم در زمینم قرار می دهم تا آنها را از گناهان باز داشته و از عذاب من بترسانند و به اطاعت از من هدایتشان کنند و ایشان را به راه من آوردند و من آنها (جانشینان خود) را حجّت خود قرار دهم.

در این عبارت روشن است که شأن خلیفة اللّهی اختصاص به حجّتهای برگزیده الهی دارد و بنابراین نسبت دادن این وصف به همه انسانها، به هیچ وجه قابل قبول نیست.

همین شأن است که هیچ کس نمی تواند آن را نادیده بگیرد و بگوید من می خواهم بنده خدا باشم امّا به خلیفة او که تنها باب بندگی اوست، کاری ندارم چنین چیزی نمی شود. چون انکار خلیفه و تسلیم نشدن به او، در حقیقت انکار خداوند و ربوبیّت اوست.

ص: ۸۶

خوانده، نه روزه گرفته، نه زکات داده و نه حج و عمره به جا آورده و نه غسل جنابت کرده و نه کسب طهارت نموده است و حرام خدا را حرام و حلال او را حلال ندانسته است. چنین کسی نماز ندارد، هر چند که رکوع و سجود کند؛ زکات نمی پردازد و حج هم انجام نمی دهد. همه اینها نیست مگر به واسطه و همراه با معرفت کسی که عزوجل بر مردم به خاطر اطاعت از او، منّت نهاده و دستور پیروی از او را داده است. بنابراین کسی که معرفت او را داشته باشد و آنچه او می گوید بپذیرد، در واقع اطاعت خدا را کرده است.

بنابراین هر دو شرط برای سعادت لازم است؛ هم «معرفت» و هم «اخذ». نمی توان به صِرف عمل کردن به دستورات ایشان اکتفا کرد و کاری به خودشان نداشت. یعنی پیامبران و اوصیای آنها تنها وسیله و بلندگوی رسیدن احکام الهی به بشر نیستند، بلکه غیر از این شأن، شناخت خود آنها - به شخص و به اوصاف - شرط بندگی خداست. و لذاست که تسلیم حقیقی به آنها، در حقیقت هر دو ویژگی را با هم در بر می گیرد و کوتاهی در این زمینه به هیچ وجه مورد عفو و غفران الهی قرار نمی گیرد.

ای عیسی، بنده من از غیر آن دری که می توان نزد من آمد، آمده است. او در حالی مرا خوانده است که در قلبش نسبت به تو شک دارد. بنابراین اگر آن قدر مرا بخواند تا اینکه گردنش قطع شود و انگشتانش بیفتد، من جواب او را نخواهم داد.

فَالتَفَتَ اِلَیهِ عیسی علیه السّلام فَقال: تَدعو رَبَّکَ وَ اَنتَ فی شَکٍّ مِن نَبِیِّه؟ فَقال: یا رُوحَ اللهِ وَ کَلِمَتَهُ، قَد کانَ وَ اللهِ ما قُلتَ. فَادعُ اللهَ (لی) اَن یَذهَبَ بِهِ عَنّی. فَدَعا لَهُ عیسی علیه السّلام فَتابَ اللهُ عَلَیهِ وَ قَبِلَ مِنهُ وَ صارَ فی حَدِّ اَهلِ بَیتِهِ. (۱)

عیسی رو به آن شخص کرد و فرمود: پروردگارت را می خوانی در حالی که درباره پیامبر او شک داری؟ گفت: ای روح خدا و ای کلمه او، قسم به خدا همان طور بود که گفتی. پس خدا را بخوان تا شکّ مرا از بین ببرد. عیسی علیه السّلام برایش دعا کرد و خدا او را بخشید و از او پذیرفت و (او هم) در رتبه (سایر افراد) خانواده اش قرار گرفت.

ملاحظه می شود که همین مقدار کوتاهی کردن در تسلیم نسبت به پیامبر و حجّت خدا، باعث رانده شدن از درگاه الهی می گردد. حالت «شک» - همان طور که قبلاً بیان شد - به خاطر تردید و دودلی در وظیفه تسلیم، در انسان به وجود می آید. آن فرد از بنی اسرائیل با اینکه خود را بی تقصیر نمی دید، امّا از پیامبر زمان خود تقاضا کرد که از خدا درخواست نماید تا شکّ او را از بین ببرد، و خدا هم شکّ او را از بین برد.

پس پیدایش شک در انسان، در عین اینکه خود «شک» امر اختیاری نیست، به اختیار خود انسان مربوط می شود. باید انسان مراقب باشد که لحظه ای کوتاهی کردن و بی توجّهی و غفلت از وظیفه، ممکن است باعث لغزش همیشگی انسان در ورطه هلاکت گردد. و پس از آن معلوم نیست که لطف خدا دستگیر انسان گردد و اهل نجات شود، بلکه چه بسا هیچ گاه از آن حال خارج نگردد. لذا تقصیر در تسلیم شدن به برگزیدگان الهی، یک لحظه هم جایز نیست.

ص: ۸۹

مردم) می فرستی؟ فرمود: برای آنکه به توحید من دعوت کنند. و به دنبال آن سیصد و سی شریعت قرار می دهم که منظّم ترین و کاملترین آنها برای احمد می باشد.

سپس خدای متعال صورتهای انبیا و رُسُل را همراه با اوصیای ایشان به شکل اشباحی از نور، به حضرت آدم علیه السّلام ارائه می کند و در واقع آنها را به ایشان معرّفی می نماید. در این معرّفی، حضرت آدم علیه السّلام برخی را نسبت به دیگران برتر و منوّرتر می بیند که وقتی از پروردگار علّت آن را سؤال می کند، چنین پاسخ داده می شود:

اِنّی اَنَا اللهُ. لا اِلهَ اِلّا اَنَا الرَّحمنُ الرَّحیمُ العَزیزُ الحَکیمُ، عالِمُ الغُیُوبِ وَ مُضمَراتِ القُلُوبِ. اَعلَمُ ما لَم یَکُن مِمّا یَکُونَ کَیفَ یَکونُ، وَ ما لا یَکُونُ لَو کانَ کَیفَ یَکُونُ.

منم الله که معبودی جز من نیست، بخشنده مهربان با عزّت و حکیم، آگاه از پنهانی ها و عالم به آنچه در درون دلهاست. آنچه را وجود ندارد ولی موجود می شود، می دانم که چگونه خواهد بود. و آنچه را هم که موجود نیست، می دانم که اگر موجود می شد، چگونه بود.

وَ اِنّی اطَّلَعتُ - یا عَبدی - فی عِلمی عَلی قُلُوبِ عِبادی، فَلَم اَرَ فیهِم اَطوَعَ لی وَ لا اَنصَحَ لِخَلقی مِن اَنبِیائی وَ رُسُلی. فَجَعَلتُ لِذلِک فیهِم رُوحی وَ کَلِمَتی وَ اَلزَمتُهُم عِبءَ حُجَّتی وَ اصطَفَیتُهُم عَلَی البَرایا بِرِسالَتی وَ وَحیی... .

ای بنده من، من در علم خود، بر دلهای بندگانم اطلاع پیدا کردم، پس در میان آنها کسانی که نسبت به من مطیع تر و نسبت به مخلوقات من خیرخواه تر از پیامبران و فرستادگان من باشند، ندیدم. پس به همین جهت روح و کلمه خود را در ایشان قرار دادم و سنگینی بار حجّت خود را بر دوش آنها گذاشتم و آنها را برگزیده خود بر خلایق قرار دادم تا رسالت و وحی مرا به ایشان برسانند... .

ثُمَّ اطَّلعتُ علی قُلوُبِ المُصطَفَینَ مِن رُسُلی، فَلَم اَجِد فیهِم اَطوَعَ لی وَ لا اَنصَحَ لِخَلقی مِن مُحَمَّدٍ خِیَرَتی وَ خالِصَتی. فَاختَرتُهُ عَلی عِلمی وَ رَفَعتُ ذِکرَهُ اِلی ذِکری. ثُمَّ وَجَدتُ کَذلِکَ قُلُوبَ حامَّتِهِ اللّائی مِن بَعدِهِ عَلی صِفَةِ قَلبِهِ فَاَلحَقتُهُم بِهِ وَ جَعَلتُهُم وَرَثَةَ کِتابی وَ وَحیی وَ اَرکانَ حِکمَتی وَ نوری. وَ آلَیتُ بی اِن لا اُعَذِّبَ بِناری مِن لَقِیَنی مُعتَصِماً بِتَوحیدی وَ حَبلِ مَوَدَّتِهِم اَبَداً. (1)

سپس بر دلهای برگزیدگان خود از رسولانم آگاهی یافتم و در میان آنها کسی را مطیع تر نسبت به من و خیرخواه تر نسبت به مخلوقاتم از محمد که برگزیده و خالص شده من است نیافتم. پس با علم خود او را برگزیدم و نام و یاد او را همراه یاد و نام خود بلند مرتبه قرار دادم.سپس دلهای اهل بیت و نزدیکان او را پس از او، همچون قلب او (مطیع تر و خیرخواه تر از دیگران) یافتم، پس آنها را هم به او ملحق ساختم و آنها را وارث کتاب و وحی خود و ارکان حکمت و نور خویش قرار دادم. و به خودم قسم یاد کردم که هر کس را که به توحید من و ریسمان محبّت آنها چنگ زند و با این حال مرا ملاقات کند، هیچ گاه به آتش خود عذاب نکنم.

بنابراین می توانیم به صراحت، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت عصمت علیهم السّلام را برگزیده های برگزیدگان الهی بدانیم. و حکمتی که در حدیث فوق به آن اشاره شده این است که خداوند با علم ذاتی خود می دانست که اگر اینها در شرایط مساوی با دیگر مخلوقات خلق می شدند، باز هم مطیع ترین افراد نسبت به خدا و خیرخواه ترین آنها برای مردم بودند و به همین جهت امتیازاتی به آنها بخشید که به دیگران نداده است.

تا اینجا مقایسه ای بود میان چهارده معصوم علیهم السّلام و انبیا و رسل الهی که فضیلت و برتری آنها بر سایرین مشخّص گردید.

مقَرَّبان درگاه الهی محسوب می شوند، به حدیث ذیل توجّه می کنیم:

قالَ رَسُولَ الله صلی الله علیه و آله و سلم: ما خَلَقَ اللهُ خَلقاً اَفضَلَ مِنّی وَ لا اَکرَمَ عَلَیهِ مِنّی. قالَ عَلِیٌّ علیه السّلام: یا رَسُولَ اللهِ، فَاَنتَ اَفضَلُ اَم جَبرَئیلُ؟ فَقالَ صَلَی الله علیه و آله و سلم:

یا عَلِیُّ، اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی فَضَّلَ اَنبیاءَهُ المُرسَلینَ عَلی مَلائِکَتِهِ المُقَرَّبینَ. وَ فَضَّلَنی عَلی جَمیعِ النَبیّینَ وَ المُرسَلینَ. وَ الفَضلُ بَعدی لَکَ - یا عَلِیُّ - وَ لِلاَئِمَّةِ مِن بَعدِکَ. فَاِنَّ المَلائِکَةَ لَخُدّامَنا وَ خُدّامُ مُحِبّینا.

یا عَلِیُّ، «اَلَّذینَ یَحمِلُونَ العَرشَ وَ مَن حَولَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمدِ رَبِّهِم وَ یَستَغفِروُنَ لِلَّذینَ آمَنوا» (۱) بِوِلایَتِنا.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خدا مخلوقی بهتر و محترمتر از من نزد خود، نیافریده است. علی علیه السّلام عرض کرد: یا رسول الله، آیا شما برتر هستید یا جبرئیل؟ پس آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

ای علی، خدای متعال پیامبران فرستاده شده خود را بر ملائکه مقرّب خود، و مرا نیز بر همه پیامبران و رسولان، برتری داده است. و بعد از من برتری از آن تو، و بعد از تو از آن امامان است. زیرا ملائکه خدمتگزاران ما و خدمتگزاران دوستان ما هستند.

ای علی، «کسانی که عرش را حمل می کنند و آنها که در اطراف عرش هستند، به وسیله حمد خدا، تسبیح می کنند و برای کسانی که - به ولایت ما - ایمان آورده اند، طلب مغفرت می کنند».

یا عَلِیّ، لَو لا نَحنُ، ما خَلَقَ اللهُ آدَمَ وَ لا حَوّاءَ و لَا الجَنَّةَ وَ لَا النّارَ وَ لَا السَّماءَ وَ لَا الاَرضَ. وَ کَیفَ لا نَکوُنَ اَفضَلَ مِنَ المَلائِکَةِ وَ قَد سَبَقناهُم اِلَی التَّوحیدِ وَ مَعرِفَةِ رَبَّنا عَزََّوَجَلَّ وَ تَسبیحِهِ وَ تَقدیسِهِ وَ تَهلیلِهِ؟! لِاَنَّ اَوَّلَ مَا خَلَقَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اَرواحُنا فَانطَلَقَنا بِتَوحیدِهِ وَ تَمجیدِهِ، ثُمَّ خَلَقَ المَلائِکَةَ. فَلَمّا شاهَدُوا اَرواحنا نوراً واحِداً، اِستَعظَموا اُمُورَنا فَسَبَّحنا، لِتَعلَمَ المَلائِکَةُ اَنّا خَلقٌ مَخلُوقوُنَ وَ اَنَّهُ مُنَزَّهٌ عَن صِفاتِنا. فَسَبَّحَتِ المَلائِکَةُ لِتَسبیحِنا وَ نَزَّهتهُ عَن صِفاتِنا.

ص: ۹۳

ای علی، اگر ما نبودیم خدا آدم و حوّا و نیز بهشت و جهنّم و آسمان و زمین را نمی آفرید. و چگونه ما برتر از ملائکه نباشیم در حالی که در توحید و معرفت پروردگارمان و نیز در تسبیح و تقدیس و اعتراف به اوهیّت او بر ایشان سبقت گرفته ایم؟! زیرا اوّلین خلق خدای عزّوجل ارواح ما بود. پس ما را به توحید و تمجید خود گویا کرد. (توحید و تمجید خود را از طریق معرّفی خود به ما آموخت.) سپس ملائکه را آفرید. و ایشان وقتی ارواح ما را به صورت یک نور مشاهده کردند، امور ما را بزرگ دانستند. پس ما تسبیح گفتیم تا ملائکه بدانند که ما مخلوق هستیم و خداوند از صفات ما منزّه است. آن گاه ملائکه هم به جهت تسبیح ما تسبیح گفتند و خداوند را از صفات ما (مخلوقات) تنزیه کردند.

فَلَمّا شاهَدُوا عِظَمَ شَأنِنا، هَلَّلنا، لِتَعلَمَ المَلائِکَةُ اَن لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَ اَنّا عَبیدٌ وَلَسنا بِآلِهَةٍ یَجِبُ اَن نُعبَدَ مَعَهُ اَو دُونَهُ. فَقالُوا: لا اِلهَ اِلّا اللهُ.

فَلَمّا شاهَدُوا کِبَرَ مَحَلِّنا، کَبَّرنَا اللهَ، لِتَعلَمَ المَلائِکَةُ اَنَّ اللهَ اَکبَرُ مِن اَن یُنالَ وَ اَنَّهُ عَظیمُ المَحَلِّ. فَلَما شاهَدُوا ما جَعَلَ اللهُ لَنا مِنَ العِزَّةِ وَ القُوَّةِ، قُلنا: لا حَولَ وَ لا قُوَةَ اِلّا بِاللهِ العَلِیِّ العَظیمِ، لِتَعلَمَ المَلائِکَةُ اَن لا حَولَ وَ لا قُوَةَ اِلّا بِاللهِ. فَقالَتِ المَلائِکَةُ: لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ اِلّا بِالله. فَلَمّا شاهَدُوا ما اَنعَمَ اللهُ بِهِ عَلَینا وَ اَوجَبَهُ لَنا مِن فَرضِ الطِاعَةِ، قُلنا: اَلحَمدُللهِ، لِتَعلَمَ المَلائِکَةُ ما یَحِقُّ اللهُ تَعالی ذِکرُهُ عَلَینا مِنَ الحَمدِ عَلی نِعَمِهِ. فَقالَتِ المَلائِکَةُ: اَلحَمدُللهِ.

پس وقتی عظمت مقام و منزلت ما را مشاهده کردند، ما «لا اله الا الله» گفتیم تا ملائکه بدانند که خدایی و معبودی جز او نیست و ما بندگانی هستیم و معبودهایی نیستیم تا در کنار خدا یا به جای او لازم باشد که عبادت شویم. پس آنها هم «لا اله الا الله» گفتند.

پس وقتی بزرگی موقعیت ما را مشاهده کردند، ما «الله اکبر» گفتیم تا ملائکه بدانند که خدا بزرگتر از آن است که هرگونه دسترسی به او پیدا شود و او بلندمرتبه و عظیم است.

پس وقتی عزّت و قوّت خدادادی ما را مشاهده کردند، گفتیم: «لا حول و

ص: ۹۴

لا قوة الا بالله العلی العظیم» تا ملائکه بدانند که حول و قوّه ای جز به خدا نیست. پس ملائکه هم گفتند: «لا حول و لا قوة الا بالله».

پس وقتی نعمتهای خدا را به ما و وجوب اطاعت از ما را مشاهده کردند، گفتیم: «الحمدلله» تا ملائکه بدانند که خداوند متعال به خاطر نعمتهایی که به ما ارزانی داشته مستحقّ حمد است، پس ملائکه هم گفتند: «الحمدلله».

فَبِنَا اهتَدَوا اِلی مَعرِفَةِ (تَوحیدِ) اللهِ تَعالی وَ تَسبیحِهِ وَ تَهلیلِهِ وَ تَحمیدِهِ.

ثُمَّ اِنَّ اللهَ تَعالی خَلَقَ آدَمَ علیه السّلام وَ اَودَعَنا صُلبَهُ وَ اَمَرَ المَلائِکَةَ بِالسُّجِودِ لَهُ تَعظیماً لَنا وَ اِکراماً. وَ کانَ سُجُودُهُم للهِ عَزَّوَجَلَّ عُبُودِیَّةً وَ لِآدَمَ اِکراماً وَ طاعَةً لِکَونِنا فی صُلبِهِ. فَکَیفَ لا نَکُونُ اَفضَلَ مِنَ المَلائِکَةِ وَ قَد سَجَدُوا لِآدَمَ کُلُّهُم اَجمَعُونَ؟!(1)

بنابراین ملائکه به سبب ما به معرفت و توحید خدای متعال و تسبیح و تهلیل و تحمید او هدایت شدند. سپس خداوند متعال حضرت آدم علیه السّلام را آفرید و ما را به صُلب او به ودیعه گذاشت و به ملائکه فرمان داد تا برای بزرگداشت و احترام گذاشتن به ما (که در صلب او بودیم) بر آدم علیه السّلام سجده کنند. سجده آنها بندگی خدای عزوجل و احترام به حضرت آدم علیه السّلام و اطاعت از او بود به این جهت که ما در صُلب او بودیم. پس چگونه برتر از ملائکه نباشیم در حالی که همگی آنها بر حضرت آدم سجده کردند (و سجده آنها در واقع احترام و اکرام ما بود)؟!

دیگر می باشد و از طرفی اصل در بندگی خدا معرفت او و اقرار به عبودیّت اوست. و لذا چهارده معصوم علیهم السّلام که در این وادی از سایرین پیشتر و برتر بوده اند، بالاترین مقام و منزلت را نزد خدا پیدا کرده اند. البتّه مطلبی که در حدیث مورد اشاره قرار گرفته، مربوط به عالم ارواح و قبل از خلقت خاکی حضرت آدم علیه السّلام بوده که در انتهای آن اشاره مختصری به خلق بدن خاکی حضرت آدم علیه السّلام و به ودیعه گذاشتن نور چهارده معصوم علیهم السّلام در صُلب ایشان شده است.

به هر حال خدای متعال از طریق این انوار مقدّسه درس توحید و تقدیس و تنزیه را به ملائکه داده است. و بنابراین قبل از پیدایش انسانهای خاکی، وسیله هدایت ملائکه، همین چهارده معصوم علیهم السّلام بوده اند و به همین جهت برتر و بالاتر از ملائکه می باشند.

گفت: آیا خداوند انسانی بهتر از من خلق کرده است؟ پس خدا آنچه را به دل او آمده بود دانست و به او خطاب کرد: ای آدم، سَرِ خود را بلند کن و به ساق عرشِ من بنگر. پس آدم سَرِ خود را بلند کرد و به ساق عرش نگریست و این جملات را آنجا به صورت مکتوب یافت: «معبودی جز خدا نیست. محمد رسول خداست. علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین است. و همسرش فاطمه سرور زنان عالمیان است. و حسن و حسین دو آقای جوانان اهل بهشت هستند.»

آدم علیه السّلام پرسید: پروردگارا، اینها چه کسانی هستند؟ خدای عزوجل فرمود: اینها از فرزندان تو هستند و از تو و از همه مخلوقاتم بهتر هستند. و اگر اینها نبودند، من تو را نمی آفریدم، و نیز بهشت و جهنّم و آسمان و زمین را نمی آفریدم.

پس بدون تردید خدای متعال در مجموع آفریده های خود، مخلوقاتی اشرف و افضل از این چهارده معصوم علیهم السّلام ندارد و امتیازات و کراماتی به اینها عطا کرده که به احدی از مخلوقات خود نداده و نخواهد داد. مناسب است که قسمتهایی از عبارات زیارت جامعه کبیره را که در خصوص اهل بیت علیهم السّلام از امام هادی علیه السّلام وارد شده در این موضوع مورد دقّت نظر قرار دهیم:

آتاکُمُ اللهُ ما لَم یُؤتِ اَحَداً مِنَ العالَمینَ. طَأطَأَ کُلَّ شَریفٍ لِشَرَفِکُم. وَ بَخَعَ کُلُّ مُتَکَّبِرٍ لِطاعَتِکُم. وَ خَضَعَ کُلُّ جَبارٍ لِفَضلِکُم. وَ ذَلَّ کُلُّ شَیءٍ لَکُم. (1)

خداوند به شما آنچه را که به احدی از جهانیان نداده بخشیده است. هر شرافتمندی در برابر شرافت شما سر به زیر انداخته. و هر صاحب کبریایی به اطاعت از شما گردن نهاده. و هر جبّاری نسبت به برتری شما خاضع گردیده. و هر چیزی (در عالَم) در برابر شما خوار و ذلیل گشته است.

اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را به عنوان رسول و نبیّ خود و ائمه علیهم السّلام را به عنوان ولیّ خود به همه مخلوقات معرّفی فرمود، به طوری که عظمت مقام و منزلت والای ایشان، برای همگان، قبل از آنکه به دنیا آیند، روشن و آشکار گردید. و این شناخت به قدری عمیق بود که همه آنها دانستند هرگز طمع رسیدن به مقامات چهارده معصوم علیهم السّلام را هم نمی توانند در سَر بپرورانند. در زیارت جامعه کبیره چنین آمده است:

فَبَلَغَ اللهُ بِکُم اَشرَفَ مَحَلِّ المُکَرَّمینَ وَ اَعلی مَنازِلَ المُقَرَّبینَ وَ اَرفَعَ دَرَجاتِ المُرسَلینَ؛ حَیثُ لا یَلحَقُهُ لا حِقٌ وَ لا یَفوقُهَ فائِقٌ و َلا یَسبَقُهُ سابِقٌ وَ لا یَطمَعُ فی اِدراکِهِ طامِعٌ. حَتّی لا یَبقی مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِیٌّ مُرسَلٌ وَ لا صِدّیٌقٌ وَ لا شَهیدٌ وَ لا عالِمٌ وَ لا جاهِلٌ وَ لا دَنِیٌّ وَ لا فاضِلٌ وَ لا مُؤمِنٌ صالِحٌ وَ لا فاجِرٌ طالِحٌ وَ لا جَبّارٌ عَنیدٌ وَ لا شَیطانٌ مُریدٌ وَ لا خَلقٌ فیما بَینَ ذلِکَ شَهیدٌ اِلّا عَرَّفَهُم جَلالَةَ اَمرَکُم وَ عِظَمَ خَطَرِکُم وَ کِبَرَ شَأنِکُم وَ تَمامَ نُورِکُم وَ صِدقَ مَقاعِدِکُم وَ ثَباتَ مَقامِکُم وَ شَرَفَ مَحَلِّکُم وَ مَنزِلَتِکُم عِندَهُ وَ کَرامَتِکُم عَلَیهِ وَ خاصَّتَکُم لَدَیهِ وَ قُربَ مَنزِلَتِکُم مِنهُ. (۱)

پس خداوند شما را به شریفترین مقام مکرّمین و بالاترین منزلت مقرّبین و بالاترین درجات رسولان رساند؛ مقام و منزلتی که هیچ کس به آن نخواهد رسید، و هیچ کس بالاتر از آن نمی باشد، و کسی هم در رسیدن به آن مقام از شما پیشی نگرفته، و هیچ کس هم طمع رسیدن به آن را در سَر نمی پروراند. تا آنجا که هیچ فرشته مقرّب و هیچ پیامبر مرسَل و هیچ صدیق و هیچ شهید و هیچ عالم و جاهلی و هیچ پست و بالایی و هیچ مؤمن صالح یا بی ایمان ناشایسته ای و هیچ جبار سرکش و هیچ شیطان عصیان گری، و خلاصه هیچ شاهدی از مخلوقات در میان همه اینها باقی نماند مگر آنکه خداوند جلالت امر شما و عظمت موقعیت شما و بزرگی مقام شما و نور کامل شما و موقعیتهای راستین شما و استواری مقام شما و شرافت جایگاه و منزلت شما را نزد خودش و احترام شما را پیش خود و امتیازات خاصّ شما را نزد خود و نزدیکی مقام شما را به خودش، بر آنان مشخّص و آشکار گردانید.

ص: ۹۸

پس همه خلایق قبل از اینکه در دنیا خلقت خاکی پیدا کنند، معرفت کامل نسبت به ویژگیهای خاصّ مقام چهارده معصوم علیهم السّلام پیدا کرده اند. آری؛ دنیا سرای غفلت و فراموشی همه حوادث عوالم دنیا است و خود خداوند چنین خواسته که انسانها آنچه را که قبلاً شناخته اند، از یاد ببرند و در این عالم دوباره آزمایش شوند. ولی البتّه فراموشی آن مطالب، در اصل وجود آن - که به دلایل نقلی معتبر اثبات می شود - لطمه ای وارد نمی سازد. (1)

بشری عنایت کرده یا می کند و هر کمالی که به هر کسی رسیده یا می رسد نیز از همین راه و به همین سبب می باشد. این مطلب به دلایل نقلی قابل اثبات است:

روزی سُلَیم بن قیس هلالی از جناب مقداد خواست تا بهترین چیزی که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام شنیده است بیان کند. مقداد در پاسخ، حدیثی را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرد که قسمتی از آن چنین است:

وَ الَّذی نَفسی بِیَدِهِ، ما اَری اِبراهیمَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَ الاَرضِ وَ لَا اتَّخَذَهُ خَلیلاً اِلّا بِنُبُوَّتی وَ الاِقرارِ لِعَلٍّی بَعدی. وَ الَّذی نَفسی بِیَدِهِ، ما کَلَّمَ اللهُ موسی تَکلیماً وَ لا اَقامَ عیسی آیةً لِلعالَمینَ اِلّا بِنُبُوَّتی وَ مَعرِفَةِ عَلیٍّ بَعدی. وَ الَّذی نَفسی بِیَدِهِ، ما تَنَبّأً نَبیٌّ اِلّا بِمَعرِفَتی وَ الاِقرارِ لَنا بِالوِلایَةِ، وَ لَا استَأهَلَ خَلقٌ مِنَ اللهِ النَّظَرَ عَلَیهِ اِلّا بِالعُبُودِیَّةِ لَهُ وَ الاِقرارِ لِعَلٍّی بَعدی. (۱)

قسم به آن که جانم به دست اوست، خدا ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم ارائه نکرد و او را به مقام خلیل اللّهی نرساند مگر به سبب (قبول) نبوّت من و اقرار نسبت به (ولایت) علی پس از من. قسم به آن که جانم به دست اوست. خداوند با حضرت موسی سخن نگفت و او را به مقام کلیم اللّهی نرساند و همچنین عیسی را نشانه جهانیان قرار نداد مگر به سبب (پذیرفتن) نبوّت من و معرفت نسبت به علی. قسم به آن که جانم به دست اوست، هیچ پیامبری به پیامبری نرسید مگر به سبب معرفت نسبت به من و اعتراف به ولایت ما (اهل بیت). و هیچ یک از مخلوقات خدا شایستگی مورد عنایت خدا قرار گرفتن پیدا نکرد مگر به سبب بندگی نسبت به او و اعتراف به (ولایت) علی بعد از من.

ملاحظه می شود که در انتهای حدیث یک اصل کلی بیان شده و آن اینکه: هر کس می خواهد مورد توجّه و عنایت خدای متعال قرار بگیرد، منحصراً باید به بندگی خدا و اقرار نسبت به مقامات اهل بیت علیهم السّلام گردن بنهد. و این قاعده کلی هیچ جا در عالَم خلقت مورد استثنا قرار نگرفته است.

ص: ۱۰۰

بنابراین علّت تسمیه حجج الهی و در رأس آنها اهل بیت علیهم السّلام به «وجه الله» این است که «وجه» در لغت به معنای روی، سو و جهت می باشد. علّت «وجه» نامیدن صورت انسان هم این است که انسان به صورت خود شناخته می شود و در واقع صورت آدمی، رو و سوی او را معین می کند. کسی هم که می خواهد به دیگری توجّه کند، رو به صورت او می کند. بنابراین صورت انسان، راه توجّه کردن دیگران به انسان است. و به همین معنا در مورد خدای متعال رعایت شده بدون آنکه تشبیهی لازم آید. هر چیزی غیر خدا، مخلوق خداست. آن موجوداتی هم که وجه خدا هستند از جهت مخلوق بودن هیچ تفاوتی با سایر مخلوقات ندارند، تنها چیزی که آنها دارند این است که آنها وسیله و راه توجّه کردن خلق به سوی خدا هستند و دین و معرفت الهی فقط از طریق روی کردن به اینها برای انسان حاصل می شود. به همین جهت وجه خدا خوانده می شوند. زیرا تنها طریقی هستند که اگر کسی بخواهد خدا را بندگی کند و به معرفت پروردگار گردن نهد، چاره ای جز پیمودن این طریق ندارد. و این شأن را هم خود خدا به اینان عطا کرده است. چون منصبهای الهی همگی به جعل خود خداست و هیچ کس از غیر طریق جعل، نمی تواند به چنین مقاماتی نایل شود. امّا نباید تصوّر کرد که اینها از بین نرفتنی هستند به این معنا که فانی شدنشان مُحال عقلی باشد. چنین نیست. همه مخلوقات از بین رفتنی هستند و اینها هم در مخلوقیّت مانند دیگران هستند و تنها چیزی که از بین رفتنی نیست، خود خداست. اگر چیزی مخلوق باشد، از بین رفتن و فانی شدنش مُحال نیست. ولی البتّه خدای متعال آن گاه که بقیّه مخلوقات را فانی می کند، اینها را فانی نمی سازد و تا وقتی خدا بخواهد اینها باقی می مانند، ولی نه باقی ماندن به جسم خاکی بلکه باقی ماندن به مقام نورانی خود که در ابتدای خلقت به ایشان داده شده و با مرگ در دنیا از ایشان گرفته نمی شود. امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه «کُلُّ شَیءٍ هالِکٌ اِلّا وَجهَهُ» فرمودند:

مَعناهُ: کُلُّ شَیءٍ هالِکٌ اِلّا دینَه. وَ نَحنُ الوَجهُ الَّذی یُؤتَی اللهُ مِنهُ. لَم نَزَل فی عِبادِهِ مادامَ اللهُ لَهُ فیهِم رَوِیَّةٌ. (۱) فَاِذا لَم یَکن لَهُ فیهِم رَوِیَّةٌ، رَفَعَنا اِلَیهِ فَفَعَلَ بِنا ما اَحَبَّ.

ص: ۱۰۲

قُلتُ: جُعِلتَ فِداکَ؛ وَ مَا الرَّوِیَّةُ؟ قال علیه السّلام: اَلحاجَةُ. (۱)

معنای آیه شریفه این است که: هر چیزی غیر از دین خدا از بین می رود. و ما هستیم آن وجهی که از طریق آن به خدا توجّه می شود. ما همواره در میان بندگان خدا حضور داریم تا آن گاه که خدا در ایشان «رویّه» دارد. پس وقتی دیگر در ایشان «رویّه» نداشت، ما را به سوی خود بالا می برد و آنچه را که دوست دارد با ما انجام می دهد.

راوی پرسید: فدایتان گردم؛ «رویّه» چیست؟ فرمود: نیاز و حاجت.

حاجت خدا در میان خلق به این است که می خواهد به آنها لطف کند و آنها را در مسیر معرفت و بندگی خود قرارشان دهد. و طبق این حدیث شریف تا وقتی خدا بخواهد چنین هدفی را در میان خلق عملی سازد، ائمه علیهم السّلام را در میان آنها حفظ می کند و ایشان را از روی زمین بر نمی دارد. مَجرا و مسیر هدایت الهی این وجودهای مقدّس هستند که تنها راه شناسایی خدا محسوب می شوند و آن گاه که دیگر نخواهد چنین هدفی را پیاده کند، آنها را از میان خلق بیرون می برند و آنچه دوست داشته باشد با آنها انجام می دهد. پس نمی توان گفت که اینها اصلاً فانی و هالک شدنشان مُحال است، بلکه این امر به خواست و هدف خدای متعال در مورد ایشان و در مورد بندگان خود مربوط می شود.

حدیث جامعی را در خصوص برخی از مقامات اهل بیت علیهم السّلام مرحوم کلینی نقل کرده است که در آن امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

اِنَّ اللهَ خَلَقَنا فَاَحسَنَ خَلقَنا. وَ صَوَّرَنا فَاَحسَنَ صُوَرَنا. وَ جَعَلَنا عَینَهُ فی عِبادِهِ، وَ لِسانَهُ النّاطِقَ فی خَلقِهِ، وَ یَدَهُ المَبسُوطَةَ عَلی عِبادِهِ بِالرَّأفَةِ وَ الرَّحمَةِ، وَ وَجهَهُ الَّذی یُؤتی مِنهُ، وَ بابَهُ الَّذی یَدُلُّ عَلَیهِ، وَ خُزّانَهُ فی سَمائِهِ وَ اَرضِهِ. بِنا اَثمَرَتِ الاَشجارُ وَ اَینَعَتِ الثِّمارُ وَ جَرَتِ الاَنهارُ. وَ بِنا یَنزِلُ غَیثُ السَّماءِ وَ یَنبُتُ عُشبُ الاَرضِ. وَ بِعِبادَتِنا عُبِدَاللهُ. وَ لَو لا نَحنُ ما عُبِدَاللهُ. (۲)

خداوند ما را آفرید، پس خلقت ما را نیکو ساخت. و ما را صورت بخشید،

ص: ۱۰۳

پس صورتهای نیکو به ما داد. و ما را چشم خود در میان بندگانش، و زبان گویای خود در میان خلقتش، و دست باز خویش در مهربانی و رحمت بر بندگانش، و روی خود که وسیله توجّه به اوست، و دَرِ خویش که بر او دلالت می کند، و گنجینه داران خود در آسمان و زمینش قرار داد. به سبب ما درختها میوه داده و میوه ها به ثمر رسیده و نهرها جاری گشته اند. و به سبب ما باران از آسمان می بارد و گیاه از زمین می رویَد. و به وسیله عبادت ما خدا پرستش می شود. و اگر ما نبودیم خدا عبادت نمی شد.

«یدالله» هم عنوان دیگری است که برای این انوار مقدّسه به کار می رود. از خود حدیث می توان فهمید که «یَد» در اینجا یدِ رحمت و رأفت الهی است. یعنی رحمت و رأفت خدا منحصراً از طریق اینها به خلایق می رسد.

این ذوات پاک واسطه و سبب هر نعمت خدادادی در عالم هستند؛ چنانکه در حدیث به آمدن باران و رسیدن میوه ها و روییدن گیاهان و به ثمر نشستن درختها به عنوان نمونه اشاره شده است، و در فیضهای معنوی هم تنها واسطه فیض خدا اینها هستند که دیگران به برکت اینها از سفره نعمتهای الهی بهره مند می گردند. نعمت هدایت الهی تنها از طریق ایشان به همه مخلوقات می رسد. (1)

پس دست خدا کنایه از مظهر رحمت و قدرت الهی است که در وجود چهارده معصوم علیهم السّلام خلاصه شده است، و سایه این دست خدا بر سر همه خلایق از ابتدای خلقت تا انتهای آن، گسترده بوده و خواهد بود. زیرا که همه نعمتها از این طریق به خلایق رسیده و می رسد.

آخر حدیث فرموده اند: «لو لا نحن ما عُبِدَالله». زیرا راه بندگی خدا را ائمه علیهم السّلام به خلایق یاد داده اند. حتّی ملائکه هم - مطابق آنچه در احادیث آمده - درس توحید و تنزیه و تقدیس پروردگار را از این انوار مقدّسه آموخته اند. بنابراین اگر اینها نبودند اصلاً باب بندگی خدا مسدود بود.

باز هم توجّه می دهیم که: منظور این نیست که خدا محتاج اینها می باشد. بلکه خود خدا چنین دری را برای بندگی خود باز نموده. و این کار خدا بیش از هر چیز لطف و تکریمی است که به خود این انوار مقدّسه فرموده است تا به این وسیله در پیشگاه الهی مقرّبتر باشند. لذا خود ایشان در بندگی خدا کاملتر و خالصتر از همه خلایق هستند و افتخار بندگی خدا بیش از هر کس نصیب ایشان شده است - که فرموده اند: «بعبادتنا عُبِدَالله.»: خدا آنچنانکه ما او را بندگی می کنیم، بندگی می شود؛ یعنی جز ما کسی نمی تواند آنچنانکه شایسته است بندگی خدا را بکند - هر چند که خود همواره به عجز و قصور خویش نسبت به حقّ بندگی خدا معترف بوده اند و این ناشی از معرفت عمیق خداست که ایشان دارا بوده اند.

همین جهت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را حجاب خدا نامیده اند.

«حجاب» یعنی واسطه. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت گرامی اش چون واسطه بین خدا و خلق هستند، حجاب خدا میان او و خلقش می باشند. مسلّماً حجاب به این معنا نیست که چیزی خلق خدا معرفت ایشان را واسطه و وسیله عبادت و معرفت خود قرار داده است، به طوری که اگر ایشان نبودند، اصلاً خداوند معبود و معروف نمی شد. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

اَلاَوصِیاءُ هُم اَبوابُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ الَّتی یُؤتی مِنها. وَ لَولا هُم ما عُرِفَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ. وَ بِهِمِ احتَجَّ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی عَلی خَلقِهِ. (1)

اوصیای پیامبر هستند که درهای خدای عزوجل برای توجّه به سوی او می باشند. و اگر آنها نبودند، خدای عزوجل شناخته نمی شد. و خدای متعال به وسیله ایشان حجّت را بر خلق خود تمام کرده است.

اکنون برای آنکه ارتباط میان معرفت امام علیه السّلام با معرفت خدا بیشتر روشن گردد، به بررسی دقیق «معرفت امام» می پردازیم.

معرّفی عبارت است از اینکه همان اشخاص و افراد را متّصف به آن صفات بداند و این را در دل معتقد گردد و از صمیم جان گردن نهد.

در اینجا اگر بخواهیم به همه اختصاصات ائمه علیهم السّلام اشاره کنیم، بحثی بسیار طولانی لازم می آید که از حوصله این کتاب خارج است، و لذا تنها به گوشه ای از اهمّ آنها در حدّ اشاره اکتفا می کنیم. امام رضا علیه السّلام می فرمایند:

اَلاِمامُ اَمینُ اللهِ فی خَلقِهِ، وَ حُجَّتُهُ عَلی عِبادِهِ، وَ خَلیفَتُهُ فی بِلادِهِ، وَ الدّاعی اِلَی اللهِ، وَ الذّابُّ عَن حُرَمِ اللهِ. اَلاِمامُ المُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ المُبَرّی مِنَ العُیُوبِ، المَخصُوصُ بِالعِلمِ، المَوسُومُ بِالحِلمِ، نِظامُ الدّینِ، وَ عِزُّ المُسلِمینِ، وَ غَیظُ المُنافِقینَ، وَ بَوارُ الکافِرینَ. (۱)

امام امانتدار خدا در میان خلقش، و حجّت او بر بندگانش، و خلیفه او در سرزمینهایش، و دعوت کننده به سوی خدا و دفاع کنند از حقوق واجب او بر بندگان است. امام پاک گردیده از گناهان و بر کنار گشته از عیبهاست که همه علم اختصاص به او دارد و به حلم شناخته می شود. امام نظام دهنده به دین و باعث سربلندی مسلمانان و خشم منافقان و از بین رفتن کافران است.

اگر فقط همین چند ویژگی را خوب متوجّه شویم، برای تسلیم کامل و سرسپردگی به امام علیه السّلام کفایت می کند؛ تا چه رسد به اینکه ویژگیهای دیگر این بزرگواران برای ما روشن گردد.

درباره تعبیر «خلیفة الله» قبلاً توضیح دادیم و روشن شد که راه ارتباط با خدا و کشف رضا و سخط او برای مخلوقات، منحصر است در اینکه با خلیفه او ارتباط داشته و سخن او را به عنوان خواست خدا بدانند. و چنین کسی تحت تأثیر القائات شیطان قرار نمی گیرد و خدا او را از شرّ آفات شیطانی حفظ می فرماید. و لذا حضرت فرموده است: «المُطَهَّر من الذّنوب» که مقام عصمت ائمه علیهم السّلام را بیان می کند.

ائمه علیهم السّلام کسانی هستند که از دهان ایشان جز سخن وحی خارج نمی شود و اگر

ص: ۱۰۸

چیزی را امر کنند، امرشان امر خداست، و در صورتی که از چیزی نهی نمایند، آن نهی هم نهی خداست.

تعبیر دیگر «المخصوص بالعلم» است. یعنی امام علیه السّلام کسی است که همه علم اختصاص به او دارد. بنابراین هیچ علمی را خدا خلق نکرده مگر اینکه امام علیه السّلام به آن آگاهی دارد. و هر کس دیگر هم که می خواهد بهره ای از علم داشته باشد، چون همه علم نزد امام علیه السّلام است، باید منحصراً از ایشان اخذ کند و به غیر او مراجعه نکند.

پس تنها چنین کسی است که می تواند از هر جهت حجّت خدا بر بندگان باشد. «حجّت» یعنی دلیل قاطع و بُرنده. و امام علیه السّلام چون دارای آن اختصاصات است، قول و فعل و تقریرش حجّت خداست بر مردم که طریق صحیح بندگی خداوند را به آنها نشان می دهد. و اگر مردم واقعاً و با جان و دل تسلیم ائمه علیهم السّلام گردند و خود را به ایشان بسپرند، دین الهی در جامعه نظام یافته و مسلمانان سربلند شده و منافقان خشمگین گشته و کافران هم از بین می روند. درباره تعبیر «امین الله فی خلقه» نیز بزودی سخن خواهیم گفت.

ادامه فرمایش امام رضا علیه السّلام چنین است:

اَلاِمامُ واحِدَ دَهرِهِ. لا یُدانیهِ اََحَدٌ. وَ لا یُعادِلُهُ عالِمٌ. وَ لا یُوجَدُ مِنهُ بَدَلٌ. وَ لا لَهُ مِثلٌ وَ نَظیرٌ. مَخصُوصُ بِالفَضلِ کُلِّهِ مِن غَیرِ طَلَبٍ مِنهُ لَهُ وَ لَا اکتِسابٍ، بَلِ اختِصاصٌ مِنَ المُفَضِّلِ الوَهّابِ.

امام یگانه روزگار خویش است. هیچ کس (در مقام) به (منزلت) او نزدیک نمی شود. و هیچ عالمی با او برابری نمی کند. و جایگزین برای او پیدا نمی شود. و شبیه و مانند ندارد. همه فضیلتها مخصوص اوست بدون آنکه آنها را طلب کرده و به اختیار خود کسب کرده باشد، بلکه این امتیازی از طرف فضل کننده بسیار بخشنده (خداوند) برای امام می باشد.

امام علیه السّلام را باید این گونه بشناسیم و برای او در هیچ یک از اوصافش شبیه و نظیر قائل نشویم و از هر جهت او را یگانه و بی نظیر بشماریم؛ تا آن حد که مطمئن باشیم همه فضایل انحصاراً در اختیار اوست. «مخصوصٌ بالفضل کلّهِ» یعنی هیچ

ص: ۱۰۹

فضلی از طرف خدا به کسی نمی رسد مگر آنکه این نعمت در اصل از آن امام علیه السّلام بوده و ایشان از هر جهت بر آن صاحب فضل برتری و اولویّت دارد، به طوری که در اصل هیچ کمالی نصیب خلایق نمی گردد، مگر با حفظ اولویّت امام علیه السّلام نسبت به آن در حقّ همه صاحبان کمال. بنابراین انسانها در هر نعمت و فضیلتی باید خود را مدیون امام علیه السّلام بدانند.

پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.

کسی که اختیارش نسبت به انسان از خود او بیشتر است، اگر چیزی را بخواهد، باید خواست او را بر خواست خود مقدّم داشت. و چنین شأنی را خدای متعال به این ذوات مقدّسه بخشیده است. پس ولایت ایشان ولایة الله است و خودشان اولیاء الله هستند؛ یعنی کسانی که ولایت بر مؤمنان را از طرف خدا دارا شده اند. بنابراین، مؤمنان، اگر واقعاً مؤمن هستند، باید همان طور که به ولایت خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم گردن می نهند، نسبت به ولایت ائمه علیهم السّلام هم خاضع و تسلیم باشند و از خود در مقابل ایشان حقّ هیچ اختیار و تصمیمی را قائل نباشند. این تعبیر «ولایت» در احادیث زیادی در حقّ ائمه علیهم السّلام به کار رفته است و ما با دقّت در معنای آن، به حقایق مهمی درباره معرفت امام علیه السّلام نایل می شویم:

«ولیّ» به معنای سرپرست، به کسی اطلاق می شود که فرد یا افرادی تحت تکفّل و اختیار او هستند و مسؤولیت حفظ و نگهداری آنها به او سپرده شده است. مثلاً پدر بر فرزند کوچک خود «ولایت» دارد. یعنی در واقع آن بچّه به او سپرده شده تا در حفظ و نگهداری او در حدّ توان خود بکوشد و نیازهای اولیّه مادّی و معنوی فرزند را برآورده سازد. کودک نابالغ مصالح و مفاسد خویش را تشخیص نمی دهد و در این زمینه تکیه گاهش پدر و مادرش می باشند. اگر خود را به آنها بسپارد و دست در دست آنها حرکت کند، از بلاها و آفات مصون می ماند؛ و گرنه خود توانایی حفظ خود را ندارد. همه امید فرزند هم پدر و مادرش هستند که در هر ناملایمی رو به سوی آنها می آورد و چاره خود را در پناه آوردن به ایشان می جوید.

رابطه ائمه علیهم السّلام هم با انسانهای عادی، شبیه رابطه پدر با فرزندان کوچک و نابالغ خویش است که از درک نفع و ضرر خود عاجز هستند و باید در همه چیز به پدر پناه بیاورند. و خداوند مسؤولیت حفظ و نگهداری مردم را به اولیای خود داده و در مقابل از آنها خواسته است که مردم را در مسیر عبودیّت و معرفت خدای متعال سوق دهند. اگر انسانها به این اولیای خدا پناه بیاورند و خود را تحت تربیت و تعلیم ایشان قرار دهند، یقیناً در طریق بندگی خدا قرار خواهند گرفت. و این اولیا کسانی

ص: ۱۱۱

نیستند که ندانند چه باید بکنند و یا قدرت انجام آن را نداشته باشند. هم «علم» و هم «قدرت» لازم برای تربیت صحیح انسانها به ایشان داده شده، و اختیارات زیادی هم به آنها واگذار شده؛ به طوری که خدای متعال نسبت به آنچه در اختیار ایشان گذاشته اطمینان کامل دارد که در حفظ و اِعمال صحیح آن ذرّه ای کوتاهی و سستی نمی کنند بلکه مسؤولیت الهی خود را به نحو احسن انجام می دهند.

خداوند به هیچ یک از پیامبران چیزی نداد مگر آنکه نظیر آن را به حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم داد. و به او چیزهایی را که به آنها نداده بود، افزون کرد.

شخصی خدمت امام صادق علیه السّلام بود که فردی وارد شد و درباره آیه ای از قرآن سؤال کرد. حضرت به او جواب دادند، سپس فرد دیگری وارد شد و درباره همان آیه پرسید. حضرت جوابی غیر از جواب اوّل مرحمت فرمودند. راوی می گوید: گفتم: چطور این قدر خطا می کند! در همین اثنا فرد سومی داخل شد و درباره همان آیه سؤال کرد و امام علیه السّلام جوابی مغایر با جواب اوّل و دوم دادند. فهمیدم که مسأله تقیّه درکار است. (۱) آن گاه حضرت رو به من کرده فرمودند:

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ فَوَّضَ اِلی سُلَیمانِ بنَ داوُدَ فَقال: «هذا عَطاؤُنا فَامنُن اَو اَمسِک ِبغَیرِ حِسابٍ».(۲) وَ فَوَّضَ اِلی نَبِیِّه صلی الله علیه و آله و سلم فَقال: «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مانَهاکُم عَنهُ فَانتَهُوا». (۳) فَما فَوَّضَ اِلی رَسُولِ اللهِ، فَقَد فَوَّضَهُ اِلَینا. (۴)

خدای عزّوجل (امر را) به جناب سلیمان بن داوود واگذار کرد و فرمود: «این است بخشش ما. می خواهی ببخش، یا نگهدار. حسابی بر تو نیست.» و (امر را) به پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم واگذار کرد و فرمود: «آنچه را رسول به شما داده است بگیرید و از آنچه شما را بازداشته است، بپرهیزید.» و آنچه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم واگذار نموده، به ما واگذار کرده است.

بنابراین، مسأله، مسأله واگذار کردن (تفویض) است. و این کار وقتی صورت می گیرد که این افراد به آن درجه از اطمینانی که از هر جهت لازم است، رسیده باشند. چون خدای متعال اینها را امین تشخیص داده و در واقع خود صلاحیّتهای

ص: ۱۱۳

لازم را به ایشان بخشیده و امانتدار شان کرده است، لذا تفویض امر به آنها کار خلق را از اختیار خداوند خارج نمی سازد و اینها قطعاً بندگان خدا را به همان شکلی که خدا خواسته تربیت می کنند و آنها را در مسیری که خواست خداست تکامل می دهند. از همین جهت است که وظیفه ما انسانها در هر حال و در مورد هر چیزی، رجوع و درخواست از ایشان است، امّا وظیفه آنها جواب دادن به هر کس نیست بلکه اختیار دارند که هرگونه بخواهند عمل کنند.

راوی می گوید: از امام رضا علیه السّلام درباره آیه «فَاساَلُوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لا تَعلَمونَ»(۱): «اگر نمی دانید از اهل ذکر بپرسید» سؤال کردم. فرمودند:

نَحنُ اَهلُ الذِّکر. وَ نَحنُ المَسؤُولُونَ.

ما اهل ذکر هستیم. و از ما باید پرسیده شود.

راوی می گوید: شما باید پرسیده شوید و ما باید از شما بپرسیم؟ حضرت می فرمایند: بلی، سپس راوی عرض می کند: بر شما لازم است که به ما جواب دهید؟ حضرت می فرمایند:

لا. ذاکَ اِلَینا. اِن شِئنا فَعَلنا. وَ اِن شِئنا لَم نَفعَل. اَما تَسمَعُ قَولَ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی: «هذا عَطاؤُنا فَامنُن اَو اَمسِک بِغَیرِ حِسابٍ»؟!(۲)

خیر، جواب دادن به اختیار ماست. اگر بخواهیم جواب می دهیم. و اگر بخواهیم جواب نمی دهیم. آیا فرموده خدای متعال را نشنیده ای که: «هذا عَطاؤُنا فَامنُن اَو اَمسِک بِغَیرِ حِسابٍ»؟!

این واگذاری امر به ائمه علیهم السّلام که از آن تعبیر به «تفویض» شده، غیر از آن اعتقاد باطلی است که «مُفَوِّضه» داشته اند. آنها کار را از تحت قدرت الهی خارج می دانستند و برای مخلوقات در اختیارشان، استقلال قائل بودند. ولی به اعتقاد ما، اهل بیت علیهم السّلام که امر هدایت و تعلیم و تربیت مردم به ایشان واگذار شده، (۳)

ص: ۱۱۴

دلهایشان ظرف مشیّت الهی است و جز خواست خدا در دل آنها چیزی نمی گذرد.

شخصی به نام «کامل بن ابراهیم مدنی» برای سؤال از همین مطلب خدمت حضرت بقیّة الله عجّل الله تعالی فرجه رسیده بود. آن حضرت بدون آنکه او چیزی بگوید، فرمودند:

جِئتَ تَساَلُ عَن مَقالَةِ المُفَوَّضَةِ. کَذَبُوا؛ بَل قُلُوبُنا اَوعِیَةٌ لِمَشیَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. فَاِذا شاءَ اللهُ تَعالی شِئنا. وَ اللهُ یَقولَ: «وَ ما تَشاؤُونَ اِلّا اَن یَشاءَ اللهُ».(۱)(۲)

آمده ای درباره اعتقاد مفوّضه سؤال کنی. ایشان دروغ می گویند (مطلب آن گونه که معتقدند نیست). بلکه دلهای ما ظرفهایی برای خواست خدای عزوجلّ است؛ پس هرگاه خدای متعال بخواهد ما می خواهیم. و خداوند می فرماید: «و شما جز آنچه خدا می خواهد، نمی خواهید.»

در حدیث دیگر آمده است:

اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی جَعَلَ قُلُوبَ الاَئِمَّةِ مَورِداً لِاِرادَتِهِ. وَ اِذا شاءَ شَیئاً، شاؤُوه. وَ هُوَ قَولُهُ: «وَ ما تَشاؤُونَ اِلّا اَن یَشاءَ اللهُ». (۳)

خداوند متعال دلهای ائمه را محلّ ورود اراده خود ساخته است و اگر او چیزی را بخواهد، آنها همان را می خواهند. و این فرمایش خداوند است که: «و شما جز آنچه خدا می خواهد، نمی خواهید.»

بله؛ اگر چنین مقامی برای اهل بیت علیهم السّلام نبود، آن گاه دادن چنان اختیاراتی به ایشان، تفویض باطل بود؛ ولی حال که چنین مورد لطف و عنایت حضرت باری تعالی هستند، خواست آنها از مردم همان چیزی است که خدا از ایشان می خواهد. خدا از مردم بندگی و معرفت خود را خواسته است و این ذوات مقدّسه را از هر

ص: ۱۱۵

جهت شایسته اینکه مردم را به سوی آن هدف سوق دهند، قرار داده است.

بر کنار، از لغزشها بازداشته، از همه زشتیها مصون است.

حال که شخصیت امام علیه السّلام چنین است:

فَلَیسَ یَجهَلُ حَقَّ هذَا العالِمِ اِلّا شَقِیٌّ. وَ لا یَجحَدُهُ اِلّا غَوِیٌّ. وَ لا یَصُدُّ عَنهُ اِلّا جَرِیٌّ عَلَی اللهِ جَلَّ وَ عَلا. (۱)

پس کسی جز فرد شقی، نسبت به حقّ چنین عالِمی نادان نیست. و تنها فریب خورده او را انکار نمی کند. و کسی جز آن که بر خدای بزرگ جرأت و جسارت دارد، از او روی برنمی گرداند

ص: ۱۱۷

ص: ۱۱۸

و بعد از آن (معرفت رسول) معرفت امامی است که به او اقتدا می شود - هم شناخت ویژگیها و اوصاف او و هم شناخت نامش - چه در سختی و چه در آسایش. و پایین ترین حدّ معرفت امام این است که او همتای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم - جز در نبوّت - و وارث آن حضرت می باشد و اینکه اطاعت از امام (در حقیقت) اطاعت از خدا و اطاعت از رسول خداست. و (دیگر آنکه باید) در هر چیزی تسلیم محض نسبت به امام بود و (همه امور را ) به ایشان رجوع داد و نظر ایشان را برگرفت، و بداند که امام پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علیّ بن ابی طالب و پس از ایشان حسن و بعد از ایشان حسین، سپس علیّ بن الحسین، سپس محمّد بن علی، سپس من، سپس بعد از من پسرم موسی، و بعد از ایشان پسرشان علی، و بعد از علی پسرشان محمّد، و بعد از محمّد پسرشان علی، و بعد از علی پسرشان حسن، و حضرت حجّت از فرزندان حسن است.

طبق این فرمایش، حدّاقل معرفت ما نسبت به امام علیه السّلام که واجب می باشد دو بخش است: بخش اول اعتقاد به فضایل و اوصاف امام علیه السّلام و وظایفی که در قبال ایشان داریم، و بخش دوم شناخت یک یک امامان به نام و نَسَب آنها.

وحی موضوعات، مقام نبوّت نیست؛ چون در آن تشریع نیست. بنابراین امکان دارد که امام علیه السّلام وحی شریعت را که توسط جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می شود بشنود و حتی جبرئیل را ببیند ولی مخاطب وحی، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است نه امام علیه السّلام. یعنی جبرئیل حامل وحی شریعت برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و امام علیه السّلام شاهد و ناظر قضیّه هستند. از امیرالمؤمنین علیه السّلام نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان فرمود:

اِنَّکَ تَسمَعُ ما اَسمَعُ وَ تَری ما اَری اِلّا اِنَّک لَستَ بِنَبِیٍّ وَ لکِنَّکَ لَوَزیرٌ. وَ اِنَّکَ لَعَلی خَیرٍ.(۱)

(ای علی) تو آنچه را من می شنوم، می شنوی و آنچه را من می بینم می بینی؛ با این تفاوت که تو پیغمبر نیستی، ولی وزیر هستی. و تو بر مسیر خیر و خوبی حرکت می نمایی.

پس غیر از شأن نبوّت، بقیّه کمالات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اعمّ از علم و عصمت و ولایت و ...، همگی را امام علیه السّلام داراست و بنابراین وارث همه صفات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم - غیر از نبوّت - می باشد.

۲- اطاعت از امام علیه السّلام در حقیقت اطاعت از خدا و رسول او صلی الله علیه و آله و سلم می باشد.

۳- در هر چیزی بدون استثنا باید تسلیم نظر امام علیه السّلام بود. تسلیم این است که اگر در موردی نظر ایشان برای ما مشخّص شد، دیگر تردیدی در عمل به آن نداشته باشیم و پذیرفتن نظر امام علیه السّلام برای ما سخت و سنگین نباشد بلکه براحتی سر تسلیم به ایشان بسپریم، چه مسأله برای ما و از دیدگاه ما روشن باشد و چه نباشد.

۴- باید همه چیز را به ایشان ارجاع داد. یعنی در هر مسأله ای - اعمّ از اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و فردی - اوّلین قدم مراجعه به امام علیه السّلام است و تا به ایشان رجوع نکرده ایم، مطمئن نباشیم که آنچه فهمیده ایم صحیح است یا نه. بنابراین مثلاً در تفاصیل اعتقادات مانند توحید و معاد و ... یا در احکام و اخلاق، سرلوحه و مأخذ باید احادیث ائمه علیهم السّلام باشد نه آراء اشخاص و اتّکا به فهم ناقص خود و دیگران.

۵- پس از رجوع به امام علیه السّلام باید نظر ایشان را برگرفت. نباید رجوع انسان به

ص: ۱۲۱

روایات برای تحمیل نظرات شخصی بر آنها و تفسیر احادیث مطابق فهم و سلیقه فردی باشد، بلکه درعمل باید آنچه را از احادیث ائمه علیهم السّلام فهمیده می شود بر هر چیز دیگری ترجیح داد.

با توجّه به این جهات معلوم می شود که حدّ معرفت امام علیه السّلام درانسان به میزان تحقّق این پنج مورد بستگی دارد. هر مقدار اینها کاملتر و عمیقتر باشد، معرفت بالاتر است و هر قدر کمتر و ناقصتر باشد، به همان اندازه معرفت هم ناقص است. لذا به صِرف ادّعا و شناخت ظاهری، نمی توان ادّعای معرفت امام علیه السّلام را کرد.

بخش دوم حدیث اشاره به معرّفی اشخاص ائمه علیهم السّلام است که شامل دوازده امام شیعه اثناعشری است. و این نشان می دهد که امامت یک امر کلی نیست که تشخیص مصداق آن به عهده افراد گذاشته شده باشد، بلکه امامان علیهم السّلام افراد خاصّی هستند که باید به اسم و نَسَب مورد اعتقاد باشند. و لذا عقیده برخی از فِرَق شیعه - مانند زیدّیه - که امامت فردی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در اعتقاد به امامت کافی دانسته اند، مردود است.

اَلسَّلامُ عَلَیکُم یا اهل بیت النُّبُوَّةِ وَ مَوضِعَ الرِّسالَةِ وَ مُختَلَفَ المَلائِکَةِ وَ مَهبِطَ الوَحیِ ... وَ ساسَةَ العِبادِ ... وَ اَبوابَ الایمانِ وَ اُمَناء الرَّحمنِ.

سلام بر شما اهل بیت نبوّت و جایگاه رسالت (الهی) و محلّ رفت و آمد فرشتگان و منزلگاه وحی ... و تدبیر کنندگان امور بندگان ... و درهای ایمان و کسانی که امین (پروردگار) رحمان هستند.

اهل بیت علیهم السّلام از طرف خدا مأمور اداره و تدبیر امور بندگان هستند و خدا ایشان را امین دانسته و نسبت به مسؤولیتی که به آنها واگذار کرده کاملاً اعتماد دارد که هیچ گونه تخطّی ازخواست خدا در کار ایشان روی نخواهد داد.

اَلسَّلامُ عَلی اَئِمَّةِ الهُدی وَ مَصابیحِ الدُّجی ... وَ کَهفِ الوَری.

سلام بر پیشوایان هدایت و چراغهای روشنگر تاریکیها ... و پناهگاه مردم.

اهل بیت علیهم السّلام در مسیر هدایت، پیشوا و مقتدا هستند و در تاریکیهای جهل و گمراهی، چراغ روشنگر صراط مستقیم، ایشان هستند. خداوند آنها را مأمَن و پناهگاه مردم ساخته است تا به آنها پناه بیاورند.

اَلسَّلامُ عَلَی الدُّعاةِ اِلی اللهِ وَ الاَدِلّاءِ عَلی مَرضاةِ اللهِ ... وَ المُظهِرینَ لِاَمرِاللهِ وَ نَهیِهِ وَ عِبادِهِ المُکرَمینَ الَّذینَ لا یَسبِقُونَهُ بِالقَولِ وَ هُم بِاَمرِهِ یَعمَلُونَ.

سلام بر دعوت کنندگان به سوی خدا و نشان دهندگان رضای خدا ... و آشکار کنندگان امر و نهی خدا و بندگان مورد اکرام خدا که در هیچ سخنی از او پیش نمی گیرند و صرفاً به فرمان او عمل می کنند.

دعوت به سوی خدا، شأن اصلی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیه السّلام است که محور همه فعّالیّت های پیامبران نیز همین بوده است. رضا و سخط الهی فقط از طریق اهل بیت علیهم السّلام برای انسان روشن می شود. قول و فعل ایشان آشکار کننده امر و نهی الهی است. اینها بندگان عزیز خدا هستند که هیچ سخنی نمی گویند و هیچ کاری نمی کنند مگر آنکه مطابق فرمان پروردگار است و از خود در برابر خواست خدا هیچ خواسته ای ندارند.

رَضِیَکُم خُلَفاءَ فی اَرضِهِ ... وَ اَنصاراً لِدینِهِ ... وَ تَراجِمَةً لِوَحیِهِ وَ اَرکاناَ لِتَوحیدِهِ وَ شُهَداءَ عَلی خَلقِهِ وَ اَعلاماً لِعِبادِهِ وَ مَناراً فی بِلادِهِ وَ اَدِّلاءَ عَلی

ص: ۱۲۳

صِراطِهِ. عَصَمَکُمُ اللهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَکُم مِنَ الفِتَنِ وَ طَهَّرَکُم مِنَ الدَّنَسِ وَ اَذهَبَ عَنکُمُ الرِّجسَ وَ طَهَّرَکُم تَطهیراً.

خدا شایسته دانست و پسندید شما را برای اینکه خلیفه های او در زمین باشید ... و برای اینکه یاری دهندگان دین او باشید ... و برای اینکه ترجمان وحی الهی باشید و پایه های توحید خدا و گواهان بر خلق او و پرچمهای (هدایت) بندگان او و چراغهای راهنما در سرزمینهای او و نشان دهندگان راه او باشید. خدا شما را از لغزشها حفظ کرده و از فتنه ها در امان داشته و از آلودگیها پاک نموده و هر گونه پلیدی را از شما دور ساخته و شما را کاملاً پاک قرار داده است.

یکی از شؤون اهل بیت علیهم السّلام این است که یاری کنندگان دین خدا هستند. یعنی خدای متعال به وسیله ایشان دین خود را حفظ و نگهداری می کند. اعتقاد به توحید خداوند در قلوب بندگان، بر پایه های وجود اهل بیت علیهم السّلام استوار گشته و راه خدا را اینها نشان می دهند. تا اینجا گوشه ای از کمالات ائمه علیهم السّلام بیان گردید.

پنهان و آشکار برای او (مردم را) نصیحت کردید. و به وسیله حکمت و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کردید. و جانهای خود را در راه رضای او فدا کردید. و نسبت به آنچه از ناملایمات در مسیر الهی بر سَرِتان آمد، صبر نمودید. و نماز را به پاداشتید. و زکات را پرداختید. و امر به معروف و نهی از منکر کردید. و در راه خدا به شایستگی جهاد نمودید. تا آنکه دعوت خدا را به پاداشتید، و احکام و شریعت او را نشر دادید، و سنّتهای خدا را رواج دادید. و در این مسیر به گونه ای عمل کردید که خداوند از شما خشنود گشت و به خاطر او قضای الهی را گردن نهادید و همه پیامبران گذشته را تصدیق نمودید.

این قسمت از زیارت به روشنی نشان می دهد که اهل بیت علیهم السّلام در آنچه خدا به ایشان محوّل کرده بود، به خوبی امتحان خویش را پس دادند و از عهده انجام مأموریت خود به نحو احسن برآمدند. همه عبارات فوق مربوط به پاسداری از حریم خدا و به طور خلاصه آشنا ساختن مردم با وظایفی است که در برابر پروردگار خود دارند. و همین، کار اصلی ائمه علیهم السّلام بوده و ایشان در راه انجام این مسؤولیت از هیچ چیز فروگذار نکردند، بر همه مصائب و بلایای سخت صبر کردند و مجاهده بزرگی در راه علنی کردن دعوت خدا از خود نشان دادند. و همه آنها - به استثنای آخرین حجّت که ذخیره الهی است - در این راه به شهادت رسیدند و ذرّه ای در مسیر خود تزلزل و تردید نداشتند و تسلیم محض خواسته پروردگار خود بودند. آنها به گونه ای در این مسی عمل کردند که خدا از ایشان راضی گشت (صِرتُم فی ذلک منه إلی الرّضا) آنچنانکه دوست و دشمن تصدیق کردند که:

«اَللهُ اَعلَمُ حَیثُ یَجعَلُ رِسالَتَهُ».(1)

خدا بهتر می داند که رسالت خود را به چه کسی محوّل سازد.

نتیجه ای از قسمت دوم مطرح می شود:

فَالرّاغّبِ عُنکِم مارِقٌ. وَ اللّازِمُ لَکُم لاحِقٌ. وَ المُقَصِّرُ فی حَقِّکُم زاهِقٌ. وَ الحَقُّ مَعَکُم وَ فیکُم وَ مِنکُم وَ اِلَیکُم. وَ اَنتُم اَهلُهُ وَ مَعدِنُهُ. وَ میراثُ النُبُّوَةِ عِندَکُم. وَ اِیابُ الخَلقِ اِلَیکُم. وَ حِسابُهُم عِلَیکُم.

پس هر که از شما روی گرداند (از دین) خارج است. و هر که ملازم شما باشد (به سر منزل مقصود) می رسد. و هر کس در حق شما کوتاهی نماید، هلاک (بدبخت) می شود. و حق با شما و در شما و از شما و به سوی شماست. و شما اهل حق و سرچشمه آن هستید. و آثار نبوّت نزد شماست. و بازگشت مخلوقات به سوی شماست. و حسابرسی ایشان به عهده شماست.

این مقامات بالاترین مقامهایی است که خدا به بندگان خاص خود عنایت فرموده و دلیلش، آنچنانکه از عبارات زیارت به دست می آید، همان فراز قبلی (قسمت دوم) زیارت است. در قسمت قبل روشن شد که نحوه عمل اهل بیت علیهم السّلام نشانگر رضای خدا و تجسّم عملی دین او بوده است. ایشان از پیش خود رضا و سخطی نداشته اند، رضا و سخط آنها فانی در رضا و سخط الهی بوده و جز به سوی خدا و بندگی او به چیزی دعوت نمی کردند. بنابراین کسی که دعوت آنها را نپذیرد و آنها را رد کند، در حقیقت خدا را رد کرده، و هر که آنها را بپذیرد، در واقع دعوت خدا را پذیرفته است. پس روی گرداندن از اهل بیت علیهم السّلام در حقیقت روی گرداندن از خدا و خروج از دین اوست. کسی که همین شأن الهی را برای ایشان قائل نشود و گمان کند که از طریق دیگری می تواند با رضا و سخط الهی آشنا شود و خدا را بندگی کند، خود را تباه و بدبخت کرده است. زیرا کوتاهی کردن در حقّ ائمه علیهم السّلام به دور شدن از مسیری که ایشان انسانها را به آن سوق می دهند، منتهی می گردد و این جز هلاکت و تباهی شخص اثر دیگری ندارد.

به بیان دیگر: خدای متعال تنها راه پاس داشتن حقوق خود را، پاسداری از حقوقی که اهل بیت علیهم السّلام بر عهده خلایق دارند قرار داده است. زیرا آنها را تنها مظهر رضا و خشنودی خویش و ترجمان وحی و نشانگر راه بندگی خود ساخته است. به طوری که در عمل، هر کس را که حقوق ایشان را در همین

ص: ۱۲۶

خصوص پاسداری نکند، از لغزش و قرار گرفتن در معرض فریب شیطان، مصون نساخته و تنها ملازمت با ایشان را ضمانت کرده است که هرگز به تباهی کشیده نشود. بنابراین کوتاهی در شناخت این شأن و مقام برای اهل بیت علیهم السّلام انسان را در اعتقاد و عمل از مسیر تضمین شده عبودیّت خدا خارج می کند.

بهترین تعابیر برای رساندن این معانی، همان است که در عبارات زیارت آمده است: «و الحقّ معکم و فیکم و منکم و إلیکم و أنتم أهله و معدنه.» حق همیشه با اهل بیت علیهم السّلام است و هیچگاه از ایشان جدا نمی شود. اصلاً حق از آنها سرچشمه می گیرد و به آنها منتهی می شود، و هیچ حقّی که از ایشان نجوشیده باشد، وجود ندارد. بنابراین کسی اهل حقّ است که امام شناس باشد و خود را از ایشان و ادای حقّشان جدا نکند. و چون حق در اینها خلاصه می شود، در قیامت هم حساب خلایق با ایشان است. زیرا در آخرت حساب مردم طبق میزان حق سنجیده می شود و وقتی کسانی همه اعمالشان میزان حق باشد، پس محلّ مراجعه و معیار حسابرسی خلایق هم آنها خواهند بود.

اَمرُهُ اِلَیکُم. مَن والاکُم فَقَد والَی اللهَ. وَ مَن عاداکُم فَقَد عادَی اللهَ. وَ مَن اَحَبَّکُم فَقَد اَحَبَّ اللهَ. وَ مَن اَبغَضَکُم فَقَد اَبغَضَ اللهَ. وَ مَنِ اعتَصَمَ بِکُم فَقَدِ اعتَصَمَ بِاللهِ. اَنتُمُ السَّبیلُ الاَعظَمُ وَ الصِّراطُ الاَقوَمُ وَ شُهَداءُ دارِ الفَناءِ وَ شُفَعاءُ دارِ البَقاءِ ... وَ البابُ المُبتَلی بِهِ النّاسُ. مَن اَتاکُم نَجی. وَ مَن لَم یَأتِکُم هَلَکَ.

کار خدا به شما واگذار شده است. کسی که با شما دوستی و همراهی کند، با خدا دوستی و همراهی کرده است. و کسی که با شما دشمنی کند، با خدا دشمنی کرده است. و کسی که شما را دوست بدارد، خدا را دوست داشته. و کسی که با شما دشمن باشد، با خدا دشمنی کرده است، و کسی که به شما چنگ زند، به خدا چنگ زده است. شما شاهراه (هدایت) و طریق استوارتر و گواهان دنیا و شفیعان آخرت هستید ... و آن دری هستید که مردم به (ورود از) آن آزموده می شوند. هر کس به شما رجوع کند، نجات یافته، و هر کس به شما رجوع نکند، هلاک شده است.

با توجّه به مضامین عبارات قبلی، روشن می شود که دوستی و دشمنی با خدا

ص: ۱۲۷

صرفاً به وسیله دوستی و دشمنی با اهل بیت علیهم السّلام شناخته می شود، و در نتیجه اهل نجات یا هلاک بودن انسان به قبول یا ردّ ولایت اهل بیت علیهم السّلام بر می گردد.

کسی که با شما دوستی و همراهی کند، سعادتمند، و هر که با شما دشمنی کند، هلاک می شود. و هر کس شما را انکار کند (از سعادت) محروم، و آن که از شما جدا شود، گمراه می شود. و هر کس به شما تمسّک کند، رستگار می گردد. و هر کس به شما پناه آورد، در امان خواهد بود. و هر که شما را تصدیق نماید، سالم می مانَد. و آن که به شما چنگ زند، هدایت می گردد. هر کس از شما پیروی نماید، بهشت جایگاهش است. و هر کس با شما مخالفت کند، آتش جایگاهش است. و هر کس شما را انکار کند، کافر، و آن که با شما بجنگد، مشرک است. و کسی که چیزی را از شما نپذیرد، در پایین ترین درکات جهنم خواهد بود.

اینها همه، لوازم اعتقاد به معیار حق بودن ائمه علیهم السّلام است که در قسمت قبل توضیح داده شد.

بُیُوتٍ اَذِنَ اللهُ اَن تُرفَعَ وَ یُذکَرَ فیهَا اسمُهُ. وَ جَعَلَ صَلَواتَنا عَلَیکُم وَ ما خَصَّنا بِهِ مِن وِلایَتِکُم طیباً لِخَلقِنا وَ طَهارَةً لِاَنفُسِنا وَ تَزکِیَةً لَنا وَ کَفّارَةً لِذُنُوبِنا.

خداوند انوار شما را خلق کرد، پس شما را به دور عرش خود جمع نمود (به دور عرش حلقه زدید) تا آن گاه که بر ما به وسیله شما منّت گذاشت و شما را در خانه هایی قرار داد که خداوند اجازه بالارفتن آنها و اینکه در آنها نام او برده شود را داده است. و صلوات ما بر شما و ولایت شما را که خدا اختصاص به ما داده است، سبب پاکیزگی خلقت (طینت) ما و پاکی جانهای ما و پاک گردانیدن ما و کفّاره گناهان ما قرار داد.

بنابراین، مراحل پس از خلقت نورانی اهل بیت علیهم السّلام و آشنا کردن ما با ایشان، منّتی بوده که خدا بر سر ما گذاشته است. آنها برای بندگی خود احتیاج به ما نداشته و ندارند و این ما هستیم که برای پاک شدن و در مسیر صحیح بندگی خدا قرار گرفتن، احتیاج به اهل بیت علیهم السّلام داریم و خدا به وسیله ایشان بر ما منّت نهاده تا راه هدایت را پیش بگیریم. امّا متأسفانه شاهد بوده ایم که پیشوایان هدایت الهی و بهترین خیرخواهان بشر که برای ادای رسالت خود هیچ اجر و مزدی هم از انسانها نخواسته اند، چگونه مظلومانه به دست همین بشر نادان و ظالم گرفتار آمده و همه گذشتگان ایشان به دست کسانی که ظاهرا از پیروان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودند به شهادت رسیدند.

زائر ائمه علیهم السّلام با اعتقاد عمیق به مقامات ایشان به آنجا می رسد که می خواهد خودش و همه نزدیکان و دارایی اش را فدای آن حضرت نماید و چنین عرضه می دارد:

بِاَبی اَنتُم وَ اُمّی وَ نَفسی وَ اَهلی وَ مالی! مَن اَرادَ اللهَ بَدَاَ بِکُم. وَ مَن وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنکُم. وَ مَن قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُم.

پدرم و مادرم و خودم و بستگانم و اموالم فدای شما باد! کسی که خدا را بخواهد از شما شروع می کند. و موحّدان، (توحید و سایر معالم دین را) از شما گرفته اند. و کسی که مقصودش خدا باشد، به واسطه شما به او روی می کند.

در این عبارات، اهل بیت علیهم السّلام به عنوان وسیله انحصاری توجّه به خدا و در

ص: ۱۳۰

رأس همه معرفتها اعتقاد به توحید، مورد عنایت قرار گرفته اند. دقّت در عبارت «من وحدّه قبل عنکم» این حقیقت را برای ما روشن می سازد که همه معارف دینی به خصوص توحید واقعی تنها از طریق اهل بیت علیهم السّلام به دست می آید. کسی که درس خداشناسی را از ایشان نگیرد و به سایر تعالیم ایشان گردن ننهد، بالاخره گرفتار شرک و تشبیه می شود و نمی تواند یک موحّد واقعی باشد. واقعیّت تاریخ هم بر این امر گواهی می دهد که هر کدام از متفکّران بزرگ بشری که در توحید خدای متعال تسلیم مکتب اهل بیت علیهم السّلام نشده اند، دیر یا زود به دام تشبیه گرفتار آمده اند و نتوانسته اند از شرّ شرک و الحاد مصون بمانند.

بِاَبی اَنتُم وَ اُمّی وَ نَفسی! بِمُوالاتِکُم عَلَّمَنَا اللهُ مَعالِمَ دینِنا.

پدرم و مادرم و خودم فدای شما باد! به وسیله دوستی و همراهی با شما خداوند ما را با نشانه های دین خود آشنا کرده است.

حقیقت این است که اگر ما اهل بیت علیهم السّلام را نداشتیم و با ایشان آشنا نبودیم، هیچ چیز از اسلام نمی دانستیم و در تاریکی جهل و گمراهی به سر می بردیم.

از خدا اطاعت کرده. و هر کس نافرمانی شما را بکند، خدا را نافرمانی کرده است. و هر کس شما را دوست بدارد، خدا را دوست داشته. و هر کس با شما دشمنی کند، با خدا دشمنی کرده است.

در این قسمت غیر از تأکید بر مطالب گذشته، دو نکته مهم جلب توجّه می کند:

یکی اینکه شرط لازم آمرزش گناهان انسان این است که ولیّ خدا از او خشنود گردد. خداوند رضای اهل بیت علیهم السّلام را رضای خودش قرار داده است به طوری که تا خشنودی ایشان جلب نشود، خدا هم از بنده اش راضی نمی گردد.

راعیها وَ قَطیعِها فَهَجَمَت ذاهِبَةً وَ جائِیَةً یَومَها. فَلَمّا جَنَّها اللَّیلُ بَصُرَت بِقَطیعِ غَنَم مَعَ راعیها فَحَنَّت اِلَیها وَ اغتَرَّت بِها فَباتَت مَعَها فی مَربَضِها. فَلَمّا اَن ساقَ الرّاعی قَطیعَهُ اَنکَرَت راعیَها وَ قَطیعَها، فَهَجَمَت مُتَحَیِّرةً تَطلُبُ راعِیَها وَ قَطیعَها، فَبَصُرَت بِغَنَمٍ مَعَ راعیها فَحَنَّت اِلَیها وَ اغتَرَّت بِها، فَصاحَ بِهَا الرّاعی: اِلحَقی بِراعیکِ وَ قَطیعِکِ فَاَنتِ تائِهَةٌ مُتَحَیِّرَةٌ عَن راعیکَ وَ قَطیعِکَ. فَهَجَمَت ذَعِرَةً مُتَحَیِّرَةً تائِهَةً، لا راعِیَ لَها یُرشِدُها اِلی مَرعاها اَو یَرُدُّها. فَبَینا هِیَ کَذلِکَ اِذا اغتَنَمَ الذِّئبُ ضَیعَتَها فَاَکَلَها.

وَ کَذلِکَ وَاللهِ - یا مُحَمَّدُِ - مَن اَصبَحَ مِن هذِهِ الاُمَّةِ لا اِمامَ لَهُ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ ظاهِرٌ عادِلٌ اَصبَحَ ضالاً تائِهاً. وَ اِن ماتَ عَلی هذِهِ الحالَةِ، ماتَ میتَةَ کُفرٍ وَ نِفاقٍ. (۱)

هر کس خدای عزّوجل را با انجام عبادتی که خود را در آن به زحمت می افکند، بندگی کند، امّا امامی از جانب خدا نداشته باشد، زحماتش بی نتیجه و خودش گمراه و سرگردان است و خدا هم دشمن اعمالش می باشد. و داستان او همچون گوسفندی است که چوپان و گله خود را گم کرده و تمام روز را سرگردان این طرف و آن طرف می رود. پس چون شب فرا رسد، یک گله گوسفند همراه با چوپانش می بیند پس به سوی آن متمایل می شود و فریب می خورد (آن را گله خود می پندارد). لذا شب را در خوابگاه آن گله سپری می کند و (صبح) وقتی چوپان گله خود را حرکت می دهد، او و گله اش را نا آشنا می بیند. پس سرگردان به دنبال چوپان و گله خود می گردد؛ تا اینکه چشمش به یک گله گوسفند به همراه چوپانش می افتد و به سوی آن متمایل می شود و فریب می خورد (آن گله خود می پندارد). (همین که به آن گله می رسد) آن چوپان بر سرش فریاد می زند؛ برو سراغ چوپان و و گله خودت! تو چوپان و گله خود را گم کرده ای و سرگردانی! پس وحشت زده و سرگردان و گمگشته به راه می افتد، هیچ چوپانی که او را به چراگاه خود هدایت کند یا اینکه به جای قبلی اش برگرداند، پیدا نمی کند. در این میان، ناگهان گرگ

ص: ۱۳۳

فرصت را غنیمت شمرده، او را می درد.

و به خدا قسم - ای محمد - هر کس از امت اسلام امامت امام منصوب از طرف خدای عزوجل را که شناخته شده و عادل است نپذیرد، گمگشته و گمراه می شود. و اگر به همین حال بمیرد، به مرگ کفر و نفاق از دنیا رفته است.

در این حدیث شریف امام علیه السّلام به چوپان، و امت به گله گوسفند تشبیه شده اند. و آن مسلمانی که اسلام را پذیرفته امّا امام منصوب را جانب خدا را نپذیرفته است، به گوسفندی تشبیه شده که چوپان و گله خود را گم کرده است و به این طرف و آن طرف پناه می آورد، به گروههای مختلف برخورد می کند که هر یک از آنها به نحوی با او رفتار می کنند؛ یا پناهش نمی دهند، یا در میان آنها احساس آرامش و پناه نمی کند، لذا باز هم به این طرف و آن طرف می زند، تا بالاخره با همان حال سرگردانی، طعمه گرگ بیابان شده و هلاک می گردد.

مسلمانی هم که امام ندارد همین طور است. او چون مسلمان است، می خواهد خدا را بندگی کند، تلاش و مجاهدت هم می کند، امّا از راهی که باید دین خود را اخذ کند، نمی رود. چنین کسی هر چند صباحی به یک گروه و یک آیین متمایل می شود، ابتدا آن گروه را مؤمن و خداشناس می پندارد و گول ظواهر اسلامی آنها را می خورد، یا فریب اعمال عبادی به ظاهر زیبای آنها را می خورد و به آنها می گراید، امّا پس از مدتی می بیند که گمشده اش آنجا نیست و به جای آنکه به معرفت و بندگی خدا نزدیک شود، از آن دور شده است، لذا آنها را ترک می کند.

شب تاریک کنایه از جهل و گمراهی است. و اینکه شب را در کنار آنها به سر برد، یعنی اینکه نمی داند آنها چه کسانی هستند و فریب ظاهرشان را خورده و با آنها همراه می گردد. امّا صبح، یعنی وقتی نور علم بر قلب او می تابد و حقیقت کفرآلود و گمراه آنها را می شناسد، دیگر نمی تواند با آنها همراهی کند و رهبر و پیشوای آنها را دارای صلاحیتهای لازم برای هدایت به سوی خدا نمی یابد. این بیان حال اوست نسبت به بعضی از گروه های فکری.

در مورد بعضی از مکاتب دیگر و پیروانشان نیز از دور ایشان را ظاهر الصلاح می بیند و فریب ظاهر مسلمانی آنها را می خورد؛ ولی وقتی به آنها نزدیک می شود،

ص: ۱۳۴

از همان ابتدا طردش می کنند، چون ملتزم به اموری است که آنها قبول ندارند و لذا نمی توانند او را همراه و هم کیش خود بدانند. بنابراین از آنها هم رانده می شود. و به این ترتیب هیچ مأمن و پناهی نمی یابد، هیچ مکتب و آیینی که او را به گمشده اش برساند، پیدا نمی کند و از همه آنچه دیده متنفّر و رانده شده است. لذا سرگردان می ماند. از طرفی اعتقاد به خدا و معاد را نمی توان کنار بگذارد و رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را هم نمی تواند منکر شود، و از طرف دیگر آنچه از مکتبهای مختلف دیده و شنیده است، پاسخگوی سؤالات و اشکالات او و برطرف کننده شبهاتش در مسائل اعتقادی نیستند. این است که سرگردان مانده و پناهی برای خود احساس نمی کند.

این وضعیت آن قدر ادامه می یابد که بالاخره شیطان کار خود را می کند و یکی از این جریانات فکری باطل، یا بعضی از افرادی که هیچ صلاحیتی در شناخت دین ندارند، او را از راه به دَر کرده، نسبت به اصل دین - یعنی اعتقاد به خدا و معاد و نبوّت - متزلزل و بی ایمان می کنند. البتّه این بی ایمانی چه بسا به صورت صریح و علنی نباشد، بلکه با حفظ اسم دین و اسم خدا و معاد، از درون بی محتوا می شود. در این صورت شخص ممکن است نماز خود را بخواند امّا در دل نسبت به خدا و حقّانیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شک داشته و به قیامت هم اعتقاد چندانی نداشته باشد. کسی که با این حال از دنیا رود، عقیده به اسلام و خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ندارد بلکه با حال کفر و نفاق از دنیا رفته است.

برخی از جریانهای فکری معاصر که مدعی روشنفکری هم هستند، شاهد خوبی برای صدق این سخنان هستند. افرادی بدون بصیرت در دین و بی هیچ تخصّصی ادّعای دین شناسی دارند، کسانی هم فریب آنان را خورده و بدون آنکه خود بفهمد و بدانند، اعتقادات خود را از ریشه از دست می دهند. مشکل از اینجا ناشی شده که اینها نه خود و نه پیروانشان معرفت صحیحی نسبت به اهل بیت علیهم السّلام و اینکه باید در امر دین به ایشان رجوع کنند، ندارند و لذا کم کم در ورطه کفر و گمراهی فرو می روند. آری؛ این است نتیجه نشناختن امام علیه السّلام و حقوق واجب ایشان.

ص: ۱۳۵

پس حفظ اسلام، یعنی توحید و نبوّت و معاد، تنها برای کسانی امکان پذیر است که ولایت اهل بیت علیهم السّلام و هدایت ایشان را در امر دین پذیرفته باشند. و علّت این امر آن است که دسترسی به اعتقادات صحیح و بندگی خدا از غیر طریق وحی امکان ندارد و این تنها اهل بیت عصمت و طهارت هستند که ترجمان وحی الهی می باشند. بنابراین هر کس هر سخن صحیحی در دین - چه اعتقادات و چه اخلاق و احکام - آورده، با واسطه یا بی واسطه از ایشان گرفته است هر چند خودش متوجّه نباشد.

بهترین شاهد بر این مدّعا، احادیثی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السّلام و حضرت زهرا علیها السّلام درباره توحید خدای متعال رسیده است. با توجّه به اینکه اصل اصیل و یگانه اساس اسلام و هر دین الهی، توحید است، می توان از این راه به حقّانیت ایشان و بطلان دیگران پی برد.

در این خصوص می بینیم که دقیقترین و ظریفترین نکات در توحید که انطباق کامل بر فطرت و وجدان انسانهای عاقل دارد، فقط و فقط از زبان اهل بیت علیهم السّلام بیان شده و دیگران - چه مدّعیان دروغین امامت و چه غیر آنها - یک سطر از آن سخنان را نه گفته و نه نوشته اند. آنچه بزرگترین متفکّران بشری در طول تاریخ ادیان و فلسفه آورده اند، قابل مقایسه با یک کلمه از فرمایشهای اهل بیت علیهم السّلام نیست. این حقیقت را کسی که معارف توحیدی ائمه علیهم السّلام را بشناسد و آنها را با معارف بشری تا حدودی مقایسه کند، به خوبی درمی یابد.

هیچ یک از متفکّران بشری نتوانسته اند بشر را روی مرز توحید - نفی تعطیل و تشبیه - حفظ کنند و بالاخره به یکی از این درهّ ها لغزیده اند. امّا در مکتب اهل بیت علیهم السّلام انسان هر چه با تعالیم ایشان آشناتر شود، به وجدان توحید حقیقی نزدیکتر می گردد و هرگز به تعطیل یا تشبیه نمی لغزد. این امر برای همه کسانی که با معارف توحیدی قرآن و احادیث آشنایی عمیق پیدا کنند، قابل تصدیق است.

با این توضیحات روشن می شود که سخنان اهل بیت علیهم السّلام در باب توحید، یکی از مصادیق چوپانی ایشان نسبت به امت اسلام است که هر کس ایشان را مرجع و متّکای خود قرار دهد، از انحراف و لغزش در آن مصون می ماند.

ص: ۱۳۶

امّت به گله گوسفند، نباید باعث چنین سوء برداشت مغرضانه ای بشود.

چهارده معصوم علیهم السّلام در امّت اسلام کسی این آگاهی را داشته باشد، از او هم می توان تبعیّت کرد. امّا این دانایی منحصر به چهارده نفر از امّت اسلام است، پس پیروی ما هم باید فقط از اینها باشد. در این امر پسند یا ناپسند کسی حقیقت را تغییر نمی دهد. ما به هر حال محتاج علم ایشان هستیم. بنابراین چه دوست داشته باشیم یا دوست نداشته باشیم، چاره ای جز پیروی از ایشان نداریم.

زراره از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمودند: اسلام بر پنج چیز بنا شده است:

نماز و زکات و حج و روزه و ولایت.

زراره می گوید: عرض کردم: کدام یک از اینها برتر هستند؟ فرمود: ولایت برتر است. زیرا ولایت کلید آنها و صاحب ولایت راهنما و نشان دهنده آنهاست.

اگر آشنایی با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت ایشان علیهم السّلام نبود، نه نماز، نه روزه، نه حج و نه زکات و نه هیچ حکم دیگری در دین برای ما روشن نبود. در مورد اعتقادات هم همین طور است. امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی لَو شاءَ لَعَرَّفَ العِبادَ نَفسَهُ، وَ لکِن جَعَلنا اَبوابَهُ وَ صِراطَهُ وَ سَبیلَهُ وَ الوَجهَ الَّذی یُؤتی مِنهُ. فَمَن عَدَلَ عَن وِلایَتِنا، اَو فَضَّلَ عَلَینا غَیرَنا، فَاِنَّهُم عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ. فَلاسَواءٌ مِنَ اعتَصَمَ النّاسُ بِهِ وَ لاسَواءٌ حَیثُ ذَهَبَ النِاسُ اِلی عُیُونٍ کَدِرَةٍ یَفرَغُ بَعضَها فی بَعضٍ وَ ذَهَبَ مَن ذَهَبَ اِلَینا اِلی عُیُونٍ صافِیَةٍ تَجری بِاَمرِ رَبِّها لانَفادَ لَها وَ لَاانقِطاعَ. (۱)

خدای متعال اگر می خواست خودش را - مستقیماً و بی واسطه - به بندگان می شناساند؛ ولی ما را دَرها و راه و طریق خود و آن جهت و سویی که باید از آن داخل شوند قرار داده است. بنابراین کسی که از ولایت ما روی گردانند، یا دیگری را بر ما ترجیح دهند، از صراط (مستقیم) می لغزند. آنها که مردم به ایشان چنگ زده اند (با ما) مساوی نیستند. زیرا مردم (اهل سنّت) به سوی چشمه های آب تیره رنگی که بعضی از آنها به بعضی دیگر می ریزد، روی آورده اند امّا کسانی که به سوی ما آمدند به سوی چشمه های زلالی روی آورده اند که به فرمان پروردگارشان جاری هستند، آب آنها تمام نمی شود و خشک نمی گردند.

خداوند اهل بیت علیهم السّلام را واسطه تقرّب به سوی خودش قرار داده است. در هر چیزی حتّی در توحید و معرفت خدای یکتا، ایشان واسطه فیض الهی هستند و تا

ص: ۱۴۰

کسی به ایشان رجوع نکند، به توحید حقیقی و معرفت راستین خداوند نائل نمی شود و آنچه به دست آورده است از او دستگیری نمی کند. کسانی که به سراغ غیر ایشان رفته اند، به چشمه زلال علم و معرفت روی نیاورده اند. غیر اهل بیت علیهم السّلام هم اگر بهره ای از آب معرفت برده باشند، آن را با گل و لای و آلودگیهای دیگر مخلوط کرده اند، و از معرفت خالص الهی بی بهره مانده اند و بنابراین از صراط مستقیم خداوند دور افتاده اند. آن چشمه معرفتی که ناخالصی ندارد و چیزی آب زلال آن را آلوده نکرده، تنها از سینه و دهان اهل بیت علیهم السّلام جاری است و تشنگان معرفت را تنها این چشمه می تواند سیراب نماید. علم ایشان تمامی ندارد و هیچ کس از سَرِ چشمه ایشان تشنه باز نمی گردد. پس چرا انسان عاقل که چنین افرادی را شناخته است، سراغ دیگران برود یا در سرسپردگی به اهل بیت علیهم السّلام تردید داشته باشد؟! اگر کسی همه چیز خود را از ائمه علیهم السّلام بگیرد، محتاج هیچ کس نمی شود و همه خیرات را می تواند با قبول ولایت و سرپرستی ایشان بر خود، کسب کند. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

نَحنُ اَصلُ کُلِّ خَیرٍ. وَ مِن فُرُوعِنا کُلِّ بِرٍّ. فَمِنَ البِرِّ التَّوحیدُ وَ الصَّلاةُ وَ الصِّیامُ وَ کَظمُ الغَیظِ وَ العَفوِ عَنِ المُسیءِ وَ رَحمَةُ الفَقیرِ وَ تَعَهُّدُ الجارِ وُ الاِقرارُ بِالفَضلِ لِاَهلِهِ. (۱)

ما ریشه هر خوبی هستیم. و هر نیکی از شاخه های ماست. و از جمله نیکیهاست: توحید، نماز، روزه، فرو بردن خشم، گذشت از خطاکار، ترحّم به فقیر، احساس مسؤولیت نسبت به همسایه و اعتراف به برتری آن که شایستگی آن را دارد.

اهل بیت علیهم السّلام چون ساخته دست عنایت و لطف خدا هستند، ریشه و منشأ هر خوبی می باشند و همه نیکی ها از شاخه ها و ثمرات وجودی درخت اهل بیت علیهم السّلام است. در صدر همه نیکی ها اعتقاد به توحید خدای متعال است - که اصل دین می باشد - و سپس بقیّه خوبیها که فروع دین هستند. اصل و فرع دین از طریق

ص: ۱۴۱

معرفت و ولایت اهل بیت علیهم السلام به دست می آید.

دیگران را بر اهل بیت علیهم السّلام ترجیح داده اند و به جای آنکه سخن دیگران را درباره توحید به سخنان ائمه علیهم السّلام محک بزنند، تعالیم دیگران را اصل گرفته و احادیث را با آنها توجیه و تأویل نموده اند. به همین جهت با اینکه مسأله توحید در معارف اهل بیت علیهم السّلام از بدیهی ترین بدیهیّات است، امّا بر بسیاری از متفکّران و اهل مطالعه هم پوشیده مانده است.

پس بشر در امور غیرتعبّدی هم احتیاج به مربّی و معلّم معصوم دارد و باید خود را به او بسپرد تا با دستورات او و طبق برنامه تربیتی او رشد کند و از انحراف در امان بماند. وقتی در خداشناسی که روشنترین مسأله است وضعیّت چنین باشد، به طریق اولی در پیغمبر شناسی و امام شناسی و معاد شناسی هم که اصول و پایه های دین هستند، همین طور خواهد بود. زیرا جنبه های تعبّدی در اینها بیش از توحید است. به هر حال هر امر خیری از اهل بیت علیهم السّلام سرچشمه می گیرد و با تمسّک به ایشان می توان به آن دسترسی پیدا کرد:

اِن ذُکِرَ الخَیرُ کَنتُم اَوَّلَهُ وَ اَصلَهُ وَ فَرعَهُ وَ مَعدِنَهُ وَ مَأواهُ وَ مُنتَهاهُ. (1)

اگر از خوبی یاد شود، شما ابتدای آن و ریشه و شاخه آن و سرچشمه و پناهگاه و انتهای آن هستید.

اصل و فرع خوبیها و ریشه و شاخه نیکیها و ابتدا و انتهای آنها و سرچشمه همه خیرات ائمه علیهم السّلام هستند. نیکی همان است که آنها می گویند یا انجام می دهند.

بِالوَلَدِ الصَّغیرِ وَ مَفزَعُ العِبادِ فِی الدّاهِیَةِ النَّآدِ. (۱)

امام آب شیرین و گوارای زمان تشنگی و نشانگر هدایت و نجات بخش از هلاکت است ... . امام مونس مهربان و پدر دلسوز و برادر همسان و مادر نیکوکار برای فرزند کوچک و پناه بندگان در گرفتاری سخت است.

پدر دلسوز اگر ببیند که فرزندش راه خطا می رود و اشتباهی را مرتکب می شود، با مهربانی و ملاطفت، او را از خطایش باز می دارد و به هر قیمتی که شده از سقوط در انحراف نجاتش می دهد. برادر، در سختیها و گرفتاریها، برادر خود را تنها نمی گذارد. و آن که برادری مانند خود دارد هیچ گاه خود را تنها احساس نمی کند. مادر مهربان کودک خود را از خودش بیشتر دوست دارد؛ حاضر است به جای او همه ناراحتیها و مشکلات را تحمّل کند امّا آن طفل به سختی نیفتد و در دام بلا گرفتار نشود. همه اینها و بالاتر از اینها، در وجود نازنین امام علیه السّلام جمع شده و خداوند چنین بزرگواری را مربّی و پدر و مادر بندگان خود قرار داده است.

کسی که ولایت چنین امامی را بپذیرد، خود را در کنف حمایت و زیر سایه مهر و عطوفت چنان شخصی قرار داده و دیگر از هیچ خطری نگرانی ندارد و دلش شور چیزی را نمی زند. کدام پدر از امام علیه السّلام مهربانتر، آگاه تر، توانمندتر، متّقی تر، خداشناس تر و دستگیر تر می توان یافت؟! کارهایی را امام علیه السّلام می تواند انجام دهد که از عهده هیچ پدر و مادری در حقّ فرزندشان برنمی آید. کسی که چنین ولیّی دارد و خود را به او سپرده است، هر جا بخواهد بلغزد یا نفهمد یا هوای نفس بر او غلبه کند یا... در همه این موارد مربّی و سرپرست او بالای سرش هست و با آن ویژگیهایی که در مورد ایشان بیان شد، هرگز فرزند خود را رها نمی کند.

وقتی کودک هنوز راه رفتن بلد نیست، یا در تاریکی می خواهد به راهی که تا به حال نرفته قدم بگذارد، دست خود را در دست پدر می گذارد و اگر چشمانش هم بسته باشد مطمئن خواهد بود که به مقصد می رسد و از راه منحرف نمی گردد. بندگان خدا کودکانی هستند که باید دست در دست مربّی و پدر خود، راه بندگی خدا را طی کنند تا در این راه از شرّ شیاطین مصون و محفوظ بمانند. امّا کسی که

ص: ۱۴۴

امام ندارد و ولایت چنین شخصیتی را گردن ننهاده است، همچون کودک بی پدری است که خودش راه بلد نیست امّا می خواهد با اُفت و خیز و حرکات بچگانه مسیری را طی کند که بزرگان در آن مسیر به زمین خورده اند، آیا امکان پذیر هست؟! چنین کسی پناهی ندارد و در مشکلات خود را بی پناه احساس می کند، ولی اهل معرفت، امام علیه السّلام را پناهگاه خود می دانند.

حکمت آن علم مستحکمی است که قابل رخنه و سست شدن نیست. و در مسیر هدایت، محکمترین پایه و اساس، اطاعت و فرمانبری از خدا همراه با معرفت امام علیه السّلام است که تنها راه تحقّق اطاعت خدا می باشد. کسی که امامش را بشناسد و ولایت او را بپذیرد، همه خیرات را به دست می آورد. و کسی که امام شناس نباشد، هیچ خیری ندارد. و بنابراین خیر کثیر چیزی جز معرفت امام علیه السّلام نیست.

امامت و ولایت بابی است که خداوند برای بندگی خود باز کرده و عبادت را فقط از این طریق ممکن دانسته است. لذا نمی توان پذیرفت که شخصی ادّعای معرفت خدا را داشته باشد امّا نسبت به این امر حالت تسلیم نداشته باشد. کسی که خدا را به خدایی باور دارد، باید پیامبرش را هم به پیامبری و امامش را هم به امامت قبول داشته باشد. و گرنه اگر در یکی از اینها تزلزل و تردید داشته باشد، در حقیقت در خداشناسی تردید کرده و لذا معرفت خدا را ندارد. بنابراین، معرفت امام علیه السّلام لازمه لاینفک معرفت خدا می باشد. ابوحمزه ثُمالی می گوید:

قالَ لی اَبو جَعفَرٍ علیه السّلام: اِنَّما یَعبُدُ اللهَ مَن یَعرِفَ اللهَ. فَاَمّا مَن لا یَعرِفُ اللهَ، فَاِنَّما یَعبُدُهُ هکَذا ضَلالاً.

قُلتُ: جُعِلتُ فِداکَ؛ فَما مَعرِفَةُ اللهِ؟ قالَ علیه السّلام: تَصدیقُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَصدیقُ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله و سلّم وَ مُوالاةُ عَلِیِّ علیه السّلام وَ الاِئتِمامُ بِهِ وَ بِاَئِمَّةِ الهُدی عَلَیهم السّلام وَ البَراءَةُ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِن عَدُوِّهِم. هکَذا یُعرَفُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ. (۱)

امام باقر علیه السّلم به من فرمودند: تنها کسی خدا را بندگی می کند که معرفت او را داشته باشد. ولی آن که اهل معرفت خدا نیست، او را اینچنین (مانند منکران ولایت) گمراهانه می پرستد.

عرض کردم: فدایت گردم؛ معرفت خدا چیست؟ فرمود: باور داشتن خدای عزّوجل و باور داشتن پیامبرش صلی الله علیه و آله و سلم و دوستی و همراهی با علی علیه السّلام و پذیرفتن امامت او و ائمه هدی علیهم السّلام و بیزاری جستن از دشمنان ایشان به سوی خدای عزّوجل. این است معرفت خداوند عزّوجل.

ملاحظه می شود که پذیرفتن پیامبر به پیامبری و امام به امامت، جزء معرفت خدا قرار دارد. و این از آن جهت است که خدا باوری،بدون اعتقاد به باب بندگی خداوند امکان ندارد. حدیث دیگر را در این زمینه جابر جعفی از امام باقر علیه السّلام نقل کرده است:

اِنَّما یُعرِفُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ وَ یَعبُدُهُ مَن عَرَفَ اللهَ وَ عَرَفَ اِمامَهُ مِنّا اَهلَ البَیتَ. وَ مَن

ص: ۱۴۷

لا یَعرِفُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ وَ [لا] یَعرِفُ الاِمامَ مِنّا اَهلَ البَیتِ فَاِنّما یَعرِفُ وَ یَعبُدُ غَیرَ اللهَ هکَذا - وَ اللهِ - ضَلالاً. (۱)

تنها کسی اهل معرفت خدا و عبادت اوست که هم معرفت خدا را داشته باشد و هم امام از ما اهل بیت علیهم السّلام را بشناسد. و کسی که خدا را نشناسد و معرفت نسبت به امام از ما اهل بیت نداشته باشد، چنین کسی غیر خدا را شناخته و - قسم به خدا - بندگی غیر خدا را اینچنین گمراهانه کرده است.

چنین کسی در حقیقت به جای خدا از هوا و هوس خود پیروی کرده است و به بیان قرآن گمراهترین فرد به حساب می آید:

عَن اَبِی الحَسَنِ علیه السّلام فی قَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ :«وَ مَن اَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَیرِ هُدی ًمِنَ اللهِ» (۲) قالَ: یَعنی مَنِ اتَّخَذَ دینَهُ رَأیَهُ بِغَیرِ اِمامٍ مِن اَئِمَّةِ الهُدی. (۳)

حضرت ابوالحسن علیه السّلام درباره قول خدای عزوجل: «و کیست گمراهتر از آن که هدایت الهی را کنار گذاشته و دنبال هوا و هوس خود می رود» فرمود: منظور کسی است که دین خود را به جای آنکه از پیشوایان هدایت بگیرد، رأی و نظر خویش قرار داده است.

بنابراین، انکار امام علیه السّلام در واقع انکار خدای متعال است. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

کانَ اَمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام اِماماً. ثُمَّ کانَ الحَسَنُ علیه السّلام اِماماً. ثُمَّ کانَ الحُسَینُ علیه السّلام اِماماً. ثُمَّ کانَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السّلام اِماماً. ثُمَّ کانَ مُحَمَّدُ بنَ عَلِیٍّ علیه السّلام اِماماً. مَن اَنکَرَ ذلِکَ کانَ کَمَن اَنکَرَ مَعرِفَةَ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی وَ مَعرِفَةَ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله و سلم. (۴)

(پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم) امیرالمؤمنین علیه السّلام امام بودند؛ و بعد از ایشان به ترتیب امام حسن علیه السّلام و سپس امام حسین علیه السّلام و بعد حضرت علیّ بن الحسین علیه السّلام و آن گاه حضرت محمّد بن علی علیه السّلام امام بودند. کسی که این مطلب را نپذیرد

ص: ۱۴۸

مانند کسی است که معرفت خدا و رسول او را نپذیرفته باشد.

بعد راوی خودش متوجّه می شود که امام زمان او حضرت صادق علیه السّلام است و این مطلب را سه بار خدمت ایشان عرضه می دارد.

اَمَّا التَوبَةُ فَمِنَ الشِّرکِ بِاللهِ. وَ اَمَّا الایمانُ فَهُوَ التَّوحیدُ لِلّهِ. وَ اَمَّا العَمَلُ الصّالِحُ فَهُوَ اَداءُ الفَرائِضِ. وَ اَمَّا الاِهتِداءُ فَبِوُلاةِ الاَمرِ وَ نَحنُ هُم. (1)

منظور از توبه، توبه از شرک به خداست. و منظور از ایمان، توحید نسبت به خداوند است. و عمل صالح هم منظور انجام واجبات می باشد. و امّا هدایت شدن پس به وسیله صاحبان امر است که ما هستیم.

همچنین در مورد معنای «اهتداء» در آیه شریفه، داوود رَقّی می گوید:

خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدم و از ایشان پرسیدم: «فما هذا الذی بعد التوبة و الایمان و العمل الصالح؟»: منظور از این هدایت پس از توبه و ایمان و عمل صالح چه چیزی است؟

ایشان فرمودند: مَعرِفَةُ الاَئِمَّةِ - وَ اللهِ - اِمامٍ بَعدَ اِمامٍ. (2) (منظور از هدایت شدن) معرفت امامان علیهم السّلام می باشد. به خدا قسم معرفت یک یک امامان مراد است.

اِنَّهُم آمَنُوا وَ اَشرَکُوا مِن حَیثُ لا یَعلَمُونَ.

اَنَّهُ مَن آتَی البُیُوتَ مِن اَبوابِهَا اهتَدی. وَ مَن اَخَذَ فی غَیرِها سَلَکَ طَریقَ الرَّدی. وَ صَلَّ اللهُ طاعَةَ وَلِیِّ اَمرِهِ بِطاعَةِ رَسُولِهِ. وَ طاعَةَ رَسُولِهِ بِطاعَتِهِ. فَمَن تَرَکَ طاعَةَ وُلاةِ الاَمرِ، لَم یُطِعِ اللهَ وَ لا رَسُولَهُ. وَ هُوَ الاِقرارُ بِما اُنزِلَ مِن عِندِاللهِ عَزَّوَجَلَّ. (۱)

خداوند متعال به بندگان راههای هدایت را نشان داده و وسیله روشنایی را در مسیر آنها قرار داده و به ایشان چگونگی طیّ مسیر را آموخته و فرموده است: « و من نسبت به کسانی که توبه کرده و ایمان آورده و عمل صالح انجام داده سپس هدایت یافته اند، بسیار بخشاینده هستم.» و فرموده است: «خداوند تنها از تقوا پیشگان می پذیرد.» بنابراین کسی که نسبت به اوامر الهی، تقوای او را حفظ کند، خداوند را با ایمان به آنچه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم آورده، ملاقات خواهد کرد. افسوس! افسوس که مردمی از دست رفتند و پیش از آنکه هدایت یابند از دنیا رفتند و گمان داشتند که اهل ایمان هستند ولی بدون آنکه خودشان بفهمند، مشرک شدند.

واقعیت این است که هر کس از درهای خانه ها وارد شود، اهل هدایت است و آن که از غیر دَر بیاید، راه هلاکت پیموده است. خداوند اطاعت از ولیّ امر خود را با اطاعت از رسول خود پیوند زده و اطاعت از رسول خود را با اطاعت از خود پیوند زده است. بنابراین هر کس اطاعت از صاحبان امر را ترک کند، نه خدا را اطاعت کرده و نه رسولش را. و این است اقرار به آنچه از جانب خدای عزّوجل فرو فرستاده شده است.

مشرک بودن این گونه افراد از آن جهت است که وظیفه آنها به عنوان موحّد این بوده که فقط تسلیم خدا باشند و در بندگی و عبادت او غیر خدا را با او شریک نگردانند، امّا در عمل به جای آنکه از همان خدایی که شناخته و پذیرفته بودند اطاعت کرده و در عبادت راهی را که او قرار داده طی کنند، از پیش خود و با سلیقه شخصی به مسیری غیر از آنچه خداوند مقرّر فرموده رفته اند و در واقع خواسته اند از غیر دَر وارد خانه شوند. و این، در حقیقت شرک است، هر چند خود

ص: ۱۵۱

به شرک بودنش توجّه نداشته اند، نه اینکه وظیفه خود را که اطاعت از رسول صلی الله علیه و آله و سلم و امام علیه السّلام است نمی دانستند؛ خیر، آن را می دانستند ولی به عمق این مطلب پی نبرده بودند که سرباز زدن از تسلیم در مقابل حجّت خدا، انسان را از وادی توحید خارج و به شرک می کشاند. به همین خاطر از جهتی که نمی دانستند و نمی فهمیدند، مشرک شدند. کسی که مشرک می شود لازم نیست خود توجّه به لوازم اعتقادش داشته باشد. همین که وظیفه اش را می دانسته، حجّت برایش تمام بوده، در پیشگاه عدل الهی معذور نیست.

بت پرستان صریحاً خدای متعال را انکار می کنند و منکران ائمه علیهم السّلام نیز کسی را انکار می کنند که به صریح احادیث - مطابق آنچه گذشت - انکارش، انکار خداست. خداوند انکار حجّت خود را در حکم انکار خود دانسته و بنابراین می توان گفت که منکر امامت و ولایت ائمه اطهار علیهم السّلام در حقیقت منکر خداوند می باشد هر چند که روی مصلحت هایی برخی احکام دنیوی این دو گروه با یکدیگر متفاوت است.

انکارشان وجود دارد، در یک مرتبه مشترک هستند و آن اینکه تسلیم امامت امامان علیهم السّلام نشده اند و از همین جهت کافر و مشرک می باشند. البته تأکید می شود که ممکن است خودشان به اینکه انکار امامت ائمه علیهم السّلام در واقع انکار خداست، علم و توجّه نداشته باشند، امّا جهل یا غفلت ایشان تأثیری در کفر و شرک آنها ندارد (اَشرَکُوا من حیث لا یَعلَمونَ). خدای متعال می فرماید:

«اِنَّ اللهَ لا یَغفِرُ اَن یُشرَکَ بِهِ وَ یَغفِرُ مادونَ ذلِکَ لِمَن یَشاءُ».(۱)

خداوند از اینکه به او شرک ورزیده شود، نمی گذرد. و نسبت به کمتر از شرک برای هر کس که بخواهد آمرزنده است.

بنابراین مهمترین مسأله در دین، همین «امامت» و «ولایت» است که تضمین کننده هر چیز است و بدون آن هیچ چیز حتّی توحید که اصل و پایه و روح دین است نیز ضمانت کافی برای تحقّق یافتن، پیدا نمی کند. اگر تعالیم اهل بیت علیهم السّلام در باب توحید نبود، هرگز مردم خداشناس در مسیر صحیح خداشناسی باقی نمی ماندند و همگان تحت تأثیر القائات شیطانی، به گمراهی و تشبیه خالق متعال می افتادند. اکنون که جوامع حدیثی پُر از خُطَب توحیدی ائمه علیهم السّلام ماست و در قرون گذشته در اختیار بسیاری از متفکّران مسلمان قرار گرفته است، باز هم مشاهده می کنیم که پیروان راستین ایشان که همان موحدان واقعی هستند، تعدادشان به نسبت دیگران بسیار کم است؛ چه رسد به اینکه فرض کنیم اهل بیت علیهم السّلام نبودند و این سخنان را نفرموده بودند. در آن صورت می توان گفت که دیگر موحد واقعی باقی نمی ماند.

به هر حال انکار امامت و ولایت، انکار اصل و اساس دین است و انسان را از دایره توحید خارج و به وادی شرک می راند.

البته همان طور که گفته شد هیچ اشکالی ندارد که خدای متعال بر اساس مصالحی برای این گروه از مشرکان در دنیا از لحاظ ظاهر دین احکامی را وضع کند که از بعضی جهات با احکام مؤمنان مشترک و یکسان باشد. مانند اینکه

ص: ۱۵۳

منکران ولایت اگر با اهل بیت علیهم السّلام دشمنی نداشته باشند، بدنهایشان پاک است، ولی مشرکان غیر مسلمان که علناً خدا را انکار می کنند، چنین حکمی برایشان نیست. این حکم آنها را از کافر و مشرک بودن خارج نمی سازد و صرفاً به خاطر مصلحتهایی در دنیا قرار داده شده و با مرگ آنها از بین می رود و در آخرت هیچ اثری بر این حکم مترتّب نیست.

عَبدی وَ رَسُولی، اَو شَهِدَ بِذلِکَ وَ لَم یَشهَد اَنَّ عَلِیَّ بنَ اَبی طالِبٍ خَلیفَتی، اَو شَهِدَ بِذلِکَ وَ لَم یَشهَد اَنَّ الاَئِمَّةَ مِن وُلدِهِ حُجَجی، فَقَد جَحَدَ نِعمَتی، وَ صَغَّرَ عَظَمَتی، وَ کَفَرَ بِآیاتی وَ کُتُبی. اِن قَصَدَنی، حَجَبتُهُ. وَ اِن سَاَلَنی، حَرَمتُهُ. وَ اِن نادانی، لَم اَسمَع نِداءَهُ. وَ اِن دَعانی، لَم اَستَجِب دُعاءَهُ. وَ اِن رَجانی، خَیَّبتُهُ. وَ ذلِکَ جَزاؤُهُ مِنّی. وَ ما اَنَا بِظَلّامٍ لِلعَبیدِ. (۱)

جبرئیل از طرف پروردگار عزّت برایم حدیث کرد که خدا فرمود:

کسی که تنها مرا شاسته بندگی بداند و محمد را بنده و رسول من بداند و علیّ بن ابی طالب را خلیفه من بداند و پیشوایان از فرزندان او را حجّتهای من بداند، او را به سبب رحمت خویش وارد بهشت می سازم، و به سبب عفو و بخشایش خود از آتش نجاتش می دهم، و به او اجازه می دهم تا در جوارم باشد، و کرامت خود را برایش حتمی می سازم، و نعمت خود را بر او به اتمام می رسانم، و او را از خواصّ و برگزیدگانم قرار می دهم. (به طوری که) اگر مرا صدا زند، جوابش را می دهم.و اگر مرا بخواند، اجابتش می کنم. و اگر از من درخواستی نماید، خواسته اش را روا می دارم. و اگر سکوت کند (و نخواهد)، خودم ابتدا به نعمت می کنم. و اگر بدی کند، او را مورد رحمتش قرار می دهم. و اگر از نزد من فرار کند، خودم او را صدا می زنم. و اگر به سویم برگردد، او را می پذیرم. و اگر در مرا بکوبد، آن را به رویش می گشایم.

و کسی که در الوهیّت من قائل به توحید نباشد، یا توحید را قبول داشته باشد ولی به اینکه محمّد بنده و رسول من است شهادت ندهد، یا به این هم شهادت دهد امّا به اینکه علیّ بن ابی طالب خلیفه من است شهادت ندهد، یا به این هم شهادت دهد امّا به اینکه پیشوایان از فرزندان او حجّتهای من هستند شهادت ندهد، چنین کسی نعمت مرا انکار کرده، و عظمت مرا کوچک شمرده، و به آیات و کتابهای من کفر ورزیده است. (بنابراین) اگر مرا قصد کند، او را از خود محجوب می کنم. و اگر از من درخواست کند، محرومش می سازم. و اگر مرا صدا زند، صدایش را نشنیده می گیرم. و اگر مرا بخواند، پاسخش را

ص: ۱۵۵

نمی دهم. و اگر به من امید بندد، امیدش را ناامید می کنم. و این سزای اوست از جانب من. و من ظلم کننده به بندگان نیستم.

ملاحظه می شود که منکر ولایت ائمه علیهم السّلام هیچ شأن و منزلتی در پیشگاه خدای متعال ندارد و اعتقاد به توحید و نبوّت و حتّی امامت امیرمؤمنان علیه السّلام اگر با انکار سایر ائمه علیهم السّلام همراه باشد، سبب جلب عنایت الهی نمی شود و مطابق آنچه گذشت همه خیرات و برکات فقط و فقط با قبول ولایت همه امامان علیهم السّلام به دست می آید و حدیث فوق گوشه ای از نَعَمات الهی را برای اهل ولایت و معرفت ائمه علیهم السّلام بیان می کند.

امان است. (و وقتی مرکب ایشان دور شد، با صدای بلند به ما فرمود:) امّا با شرایطی. و من هم جزء آن شرایط هستم.

پس کلمه توحید وقتی نجات دهنده از عذاب الهی خواهد بود که همراه با ولایت ائمه علیهم السّلام باشد و در واقع توحید خالص فقط در این صورت محقّق می گردد. لذا ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام همان اثری را دارد که کلمه توحید دارد:

عَنِ الرِّضا، عَن اَبیهِ، عَن آبائِهِ، عَن عَلِیِّ بنِ اَبی طالِبٍ علیهم السّلام، عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و سلم عَن جَبرَئیلَ، عَن میکائیلَ، عَن اِسرافیلَ، عَن اللَّوحِ، عَنِ القَلَمِ قالَ: یَقولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: وِلایَةُ عَلِیِّ بنِ اَبی طالِبٍ حِصنی. فَمَن دَخَلَ حِصنی، اَمِنَ مِن عَذابی. (1)

امام رضا از پدرانش علیهم السّلام از جبرئیل، از میکائیل، از اسرافیل، از لوح، از قلم نقل کردند که خدای عزوجل فرمود: ولایت حضرت علیّ بن ابی طالب پناهگاه من است. هر کس داخل پناهگاه من گردد، از عذاب من در امان است.

دو حدیث فوق کاملاً با یکدیگر تطبیق می کنند. زیرا ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام روح توحید خدای متعال و تضمین کننده آن است. ممکن است کسی ظاهراً اهل توحید باشد ولی اگر اهل ولایت نباشد توحیدش پذیرفته نیست. ولی اگر کسی به راستی اهل ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام باشد، هم توحیدش پذیرفته است و هم به نبوّت و رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سل. اقرار کرده است. زیرا ولایت امیرالمؤمنین علیه السّلام و سایر ائمه علیهم السّلام روح و اساس توحید و نبوّت می باشد. لذا به قول شاعر معاصر:

توحید و نبوتّ و امامت هر سه در گفتن یک علی ولیّ الله است(2)

البتّه منظور از گفتن در اینجا اعتقاد و باور قلبی است نه تنها به زبان آوردن بدون اعتقاد قلبی.

اَنَا الهادی، اََنَا المُهتَدی، وَ اَنَا اَبُوالیَتامی، وَ المَساکینِ وَ زَوجُ الاَرامِلِ. وَ اَنَا مَلجَاُ کُلِّ ضَعیفٍ وَ مَأمَنُ کُلِّ خائِفٍ. وَ اَنَا قائِدُ المُؤمِنینِ [اِلَی الجَنَّةِ]. وَ اَنَا حَبلُ اللهِ المَتینُ. وَ اَنَا عُروَةُ اللهِ الوُثقی وَ کَلِمَةُ اللهِ التَّقوی. وَ اَنَا عَینُ اللهِ وَ لِسانُهُ الصّادِقُ وَ یَدُهُ. وَ اَنَا جَنبُ اللهِ الَّذی یَقُولُ: «اَن تَقولَ نَفسٌ یا حَسرتی عَلی ما فَرَّطتُ فی جَنبِ اللهِ».(۱) وَ اَنَا یَدُ اللهِ المَبسوطَةُ عَلی عِبادِهِ بِالرَّحمَةِ وَ المَغفِرَةِ. وَ اَنَا بابُ حِطَّةٍ. مَن عَرَفَنی وَ عَرَفَ حَقّی، فَقَد عَرَفَ رَبُّهُ. لِاَنّی وَصِیُّ نَبِیِّهِ فی اَرضِِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلی خَلقِهِ. لا یُنکِرُ هذا اِلّا رادٌّ عَلَی اللهِ وَ عَلی رَسُولِهِ.(۲)

من هدایت کننده هستم. من هدایت شده هستم. و من پدر یتیمان و بیچارگان و شوهر بیوه زنان هستم. و من پناه هر ناتوان و آرامگاه هر ترسانی هستم. و من راهبر مؤمنان (به سوی بهشت) هستم. و من ریسمان محکم خداوند هستم. و من دستگیره مطمئن خدا و کلمه تقوای خدا هستم. و من چشم خدا و زبان راستگوی او و دست او هستم. و من پهلوی خدا هستم که فرمود: «تا اینکه کسی نگوید: افسوس بر کوتاهی کردن من نسبت به پَهلوی خدا!» و من دست خدا هستم که بر سر بندگانش سایه رحمت و مغفرت را گسترده است. و من در آمرزش گناهان هستم. هر کس مرا و حقّ مرا بشناسد، پروردگارش را شناخته است. زیرا من وصیّ پیامبر خدا در زمین او و حجّت او بر خلقش هستم. این حقیقت را جز کسی که خدا و رسولش را رد می کند، انکار نمی کند.

«جَنب» به معنای پهلوی انسان است و لذا وقتی چیزی بسیار بسیار به انسان نزدیک باشد، می گویند پهلوی اوست. و امیرالمؤمنین علیه السّلام که بنده و مخلوق خداست، به اعتبار تقرّب زیاد به خدای متعال به نام «جنب الله» خوانده شده و کوتاهی در حقّ او، کوتاهی در حقّ خداوند محسوب می شود. بقیّه تعابیری که در حدیث فوق به کار رفته قبلاً توضیح داده شده است. نکته مهمی که از این حدیث استفاده می کنیم همان است که معرفت پروردگار بدون معرفت امام علیه السّلام و حقّ ایشان امکان ندارد. زیرا انکار امام علیه السّلام و حقّ ایشان در حقیقت انکار خدا و رسول اوست.

ص: ۱۵۸

مَن دَخَلَهُ العُجبَ هَلَکَ. (۱)

هر کس مبتلا به خودپسندی شود، (ایمانش) تباه می گردد.

چه بسیارند انسانهایی که با انجام همین اعمال عبادی از خدا دور شده اند در حالی که به گمان خود تقرّب به خدا پیدا کرده اند! رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: ... .اِنَّ مِن عِبادِیَ المُؤمِنینَ لِمَن یَجتَهِدُ فی عِبادَتی فَیقُومُ مِن رُقادِهِ وَ لَذیذِ وَسادِهِ فَیَتَهَجَّدُ لِیَ اللَّیالِیَ فَتَتعَبُ نَفسُهُ فی عِبادَتی، فَاَضرِبُهُ بِالنُّعاسِ اللَّیلَةَ وَ اللَّیلَتَینِ، نَظَراً مِنّی لَهُ وَ اِبقاءً عَلَیهِ. فَیَنامُ حَتّی یُصبِحُ فَیَقُومُ وَ هُوَ ماقِتٌ لِنَفسِهِ زارئٌ عَلَیها. وَ لَو اُخَلّی بَینَهُ وَ بَینَ ما یُریدُ مِن عِبادَتی، لَدَخَلَهُ العُجبُ مِن ذلِکَ فَیُصَیِّرُهُ العُجبُ اِلَی الفِتنَةِ بِاَعمالِهِ فَیَأتیهِ مِن ذلِکَ ما فیهِ هَلاکُهُ لِعُجبِهِ بِاَعمالِهِ وَ رِضاهُ عَن نَفسِهِ حَتّی یَظُنَّ اَنَّهُ قَد فاقَ العابِدینَ وَ جازَ فی عِبادَتِهِ حَدَّ التَّقصیرِ فَیَتَباعَدُ مِنّی عِندَ ذلِکَ وَ هُوَ یَظُنُّ اَنَّهُ یَتَقَرَّبُ اِلَیَّ. (۲)

خدای عزوجل فرمود: ... . از بندگان مؤمن من وجود دارد کسی که در راه بندگی من کوشش زیاد می کند، از خواب و بستر دلپذیر خود برمی خیزد و شبها را به بیداری و شب زنده داری سپری می کند تا آن حد که در راه عبادت من خسته و رنجور می گردد. من به خاطر لطف به او و باقی نگه داشتن او در مسیر بندگی، یکی دو شب او را به خواب می برم. در نتیجه تا صبح می خوابد و وقتی برمی خیزد از خودش ناراحت است و خود را سرزنش می کند. ولی (حقیقت این است که) اگر او را به حال خودش واگذارم تا مطابق میلش مرا بندگی کند، به خاطر همان عبادتها مبتلا به عُجب می شود و عجب باعث فریفته شدن او نسبت به اعمالش می گردد و در اثر این فریفته شدن (ایمانش) تباه می شود. زیرا نسبت به اعمالش خوشحال و از خودش خشنود است تا آنجا که گمان می کند بر همه عبادت کنندگان برتری یافته و در بندگی اش هیچ کوتاهی نکرده است. و در این صورت از من دور می شود در حالی که به گمان خود به من تقرّب پیدا می کند.

ص: ۱۶۰

اگر اعمال عبادی، انسان را در مسیر عبودیّت خدا به تسلیم بیشتر در نیاورد، به جای آنکه باعث تقرّب انسان به پیشگاه پروردگار گردد، سبب دوری او از رضای خدا می شود. اینجاست که گاهی یک گناه نزد خدا از یک کار خوب بهتر می شود! امیرالمؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

سَیِّئَةٌ تَسُوؤُکَ خَیرٌ عِندَاللهِ مِن حَسَنَةٍ تُعجِبُکَ. (۱)

کار زشتی که تو را ناراحت و غمگین کند، نزد خداوند بهتر است از کار خوبی که باعث خشنودی تو (از خودت) گردد.

کار زشتی که انسان از انجم دادنش ناراحت شود، او را به توبه و تضرّع به پیشگاه خدا می اندازد، تا از سر تقصیرش بگذرد و همین حالت مصداق بندگی و تسلیم در برابر خدای متعال است. ولی کار خوبی که انسان را به عجب آورد و از خود راضی و مسرور سازد، در او روح انانیّت را زنده می کند و هر قدر انسان نزد خود بزرگ جلوه کند، دیگر در برابر خداوند خود را کوچک و خوار نمی بیند و این او را از حقیقت بندگی دور می نماید.

پس معیار و ملاک بندگی خدا، انجام دادن اعمال عبادی نیست، اینها وقتی عبادت است که انسان را تسلیم خدا و مطیع فرمان او گرداند. و به همین جهت است که خدا بنده مؤمن خود را از انجام کار خوبی که روح بندگی را در او از بین می برد، باز می دارد. این کار خدا از آن جهت است که خیر بنده مؤمن خود را می خواهد و لذا کاری می کند که او مبتلا به عُجب نگردد. البتّه این عنایت خداوند فقط شامل مؤمنان می شود؛ و اینها کسانی هستند که خود را تحت ولایت و سرپرستی پروردگار قرار داده، اختیار و صلاح خویش را به دست او سپرده اند، آنها یقین دارند که خداوند بهتر از هر کسی مصلحت آنها را می داند و کاری جز به خیر و صلاحشان انجام نمی دهد. اینجاست که مسأله راضی بودن به قضای خدا اهمیّت خاصّی پیدا می کند. بنده مؤمن می داند که اگر ولایت و سرپرستی پروردگارش را بپذیرد، هر خوشی یا ناخوشی که ببیند به خیر اوست و شرّی در

ص: ۱۶۱

آن نیست. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

فیما اَوحَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلی موسَی بنِ عِمرانَ علیه السّلام: یا موسَی بنِ عِمرانَ، ما خَلَقتُ خَلقاً اَحَبَّ اِلَیَّ مِن عَبدِیَ المُؤمِنِ. فَاِنّی اِنَّما اَبتَلیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ. وَ اُعافیهِ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ. وَ اَزوی عَنهُ ما هُوَ شَرٌّ لَهُ لِما هُوَ خَیرٌ لَهُ. وَ اَنَا اَعلَمُ بِما یَصلَحُ عَلَیهِ عَبدی. فَلیَصبِر عَلی بَلائی، وَ لیَشکُر نَعمائی، وَ لیَرضَ بِقَضائی، اَکتُبهُ فِی الصِّدِّیقینَ عِندی، اِذا عَمِلَ بِرِضائی وَ اَطاعَ اَمری. (1)

در آنچه خدای عزوجل به حضرت موسی بن عمران وحی کرد، چنین آمده است: این موسی بن عمران، من مخلوقی که نزد من محبوبتر از بنده مؤمن من باشد، خلق نکرده ام. بنابراین جز این نیست که او را مبتلا و گرفتار می سازم به جهت آنچه خیر او در آن است، و معاف می دارم به جهت آنچه خیر او در آن است. و آنچه را به ضرر اوست، به جهت آنچه خیر او در آن است، از وی دور می دارم. و من بهتر از هر کسی، صلاح حال بنده خود را می دانم. حال که چنین است، پس باید بر گرفتاریهایی که برایش پیش آوردم، صبر کند و نعمتهای مرا شکرگزارد و به حکم من راضی باشد تا او را از جمله صدیقین در نزد خود بنویسم، اگر به آنچه من پسندم عمل کند و از فرمان من اطاعت کند.

این است مصداق اِعمال «ولایت» و سرپرستی خداوند در حقّ بنده با ایمانش که او را به بهترین نحوی اداره می کند و اجازه نمی دهد در مسیری که صلاحش نیست قرار بگیرد، هر چند که ظاهر آن مسیر، انجام اعمال عبادی و کارهای خوب باشد.

... عَمَّن ذَکَرَهُ، عَن اَبی عَبدِاللهِ علیه السّلام قالَ: قُلتُ لَهُ: بِاََیِّ شَیءٍ یَعلَمُ المؤمِنُ بِاَنَّهُ مُؤمِنٌ؟ قالَ: بِالتَّسلیمِ لِلّهِ وَ الرِّضا فیما وَرَدَ علَیهِ مِن سُرورٍ اَو سَخَطٍ. (1)

... راوی گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: مؤمن از کجا بداند که مؤمن است؟ فرمود: از تسلیم بودن نسبت به خداوند و خشنودی نسبت به آنچه برایش پیش می آید چه مطابق میلش باشد و چه مخالف.

اینجاست که برای انسان مشخّص می شود همه عبادات، اگر واقعاً عبادت خدا باشند، باید چنین اثری در روح عبادت کننده داشته باشند. نماز و روزه و حج و ... اگر آن گونه که مورد رضای خداست انجام شوند، شخص را به سوی اینکه راضی به رضای خدا و ناراضی از نارضایتی او باشد سوق می دهند. بنده با ایمان در برابر رضا و سخط الهی از پیش خود رضا و سخطی ندارد؛ آنچه را که خدایش می پسندد، دوست دارد و از آنچه خدا برایش کراهت دارد، متنفّر است. هر قدر حبّ و بغض انسان منطبق بر حبّ و بغض الهی باشد، به همان اندازه از ایمان بهره مند شده است. این مطلب در احادیث ما تحت عنوان «الحبّ فی الله و البغض فی الله» آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

یا عَبدِاللهِ، اَحبِب فِی اللهِ. وَ اَبغِض فِی اللهِ. وَ والِ فِی اللهِ. وَ عادِ فِی اللهِ. فَاِنَّه لا تُنالُ وِلایَةِ اللهِ اِلّا بِذلِکَ. وَ لا یَجِدُ رَجُلٌ طَعمَ الایمانِ، وَ اِن کَثُرَت صَلاتُهُ وَ صیامُهُ، حَتّی یَکونَ کَذلِکَ... .(2)

ای بنده خدا، در راه خدا و به خاطر او دوست داشته باش. و به خاطر او تنفّر داشته باش. و دوستی و دشمنی ات در راه خدا باشد. زیرا ولایت خدا جز از این راه به دست نمی آید. و هیچ انسانی، هر چند نماز و روزه اش زیاد باشد، طعم ایمان را نمی چشد مگر آنکه چنین باشد.

همه دوستیهایش به خاطر خدا باشد، کسی و چیزی را که خدا دوست دارد، به این دلیل که محبوب خداست، دوست داشته باشد؛ و همچنین از آنچه مبغوض خداست، به خاطر اینکه مبغوض خداست، بدش بیاید، دوستی و دشمنی او در همه موارد به خاطر خدا باشد. چنین کسی در واقع خدا را ولیّ و سرپرست خود دانسته و از پیش خود در برابر او اراده ای ندارد، خواست خود را در خواست خدا فانی کرده و جز آنچه او می خواهد، نمی خواهد. این روح ایمان است. اگر کسی از این حالت هیچ بهره ای نداشته باشد، مزه ایمان را نمی چشد، هر چند که اهل نماز و روزه و سایر عبادات باشد. انجام هر عبادتی، اگر چنین حالتی را در انسان به وجود آورد، طعم ایمان را خواهد چشید و در غیر این صورت ایمان در ذائقه روحش بی مزه جلوه می کند. درجه ایمان هر کس به اندازه «حبّ فی الله» و «بغض فی الله» در اوست. بنابراین حبّ و بغض در راه خدا معیار درجه ایمان می باشد. به همین جهت است که وقتی از امام صادق علیه السّلام سؤال شد که آیا حبّ و بغض جزء ایمان هست، فرمودند:

وَ هَلِ الایمانُ اِلّا الحُبَّ وَ البُغضُ؟! (۱)

آیا ایمان چیزی جز حبّ و بغض می باشد؟!

روح همه اعمال علاقه یا نفرت انسان است نسبت به کسی که اطاعت یا نافرمانی او را می کند. روح طاعت این است که از روی علاقه به خداوند و به خاطر امتثال امر او انجام شود. و اینکه عبادات باید به قصد «قربة الی الله» صورت پذیرد، نشان دهنده همین حقیقت است. و روح معصیت هم نفرت و بغض نسبت به خداوند است. پس ارزش مثبت یا منفی داشتن اعمال به همین حبّ و بغض بر می گردد.

ملاک دینداری در نزد ائمه علیهم السّلام همین «حبّ» و «بغض» براساس دین است. پس اگر چنین حبّ و بغضی در انسان نباشد، هیچ بهره ای از دین ندارد. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

ص: ۱۶۴

کُلُّ مَن لَم یُحِبَّ عَلَی الدّینِ وَ لَم یُبغِض عَلَی الدّینِ فَلا دینَ لَهُ. (1)

هر کس حبّ و بغض براساس دین نداشته باشد، دین ندارد.

میزان دینداری در هر کس به اندازه حبّ و بغض دینی اوست.

کرده اند، حبیب خدا شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و همین عنوان نشان می دهد که محبوبترین خلق خدا از نظر خدا ایشان است که لقب «حبیب الله» را اختصاص به خود داده است. و به دنبال ایشان اهل بیت آن حضرت هستند که در این ویژگی از ایشان جدا نیستند. و همان طور که قبلاً بیان شد این چهارده معصوم علیهم السّلام برگزیده برگزیدگان الهی هستند و در حقیقت اینها تنها محبوبهای خدا هستند. به این معنا که اگر کسی یا چیزی دیگر محبوب خداست، به خاطر ارتباط و اتّصالش با ایشان است؛ و گر نه صرف نظر از انتسابش به اهل بیت علیهم السّلام نزد خدا محبوب نیست. در زیارت «آل یس» - منقول از امام عصل عجّل الله تعالی فرجه - چنین می خوانیم:

اُشهِدُکَ یا مَولایَ اَنّی اُشهِدُ ... اَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله و سلم عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ؛ لا حَبیبَ اِلّا هُوَ وَ اَهلُهُ. (۱)

تو را شاهد می گیرم ای مولای من که من شهادت می دهم ... به اینکه محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست؛ محبوبی جز او و اهل بیت او نیست.

خدای متعال همه چیزهای دیگر را به خاطر محبّت به ایشان آفریده است. این حقیقت در حدیث شریف کساء به این تعبیر آمده است:

فَقالَ عَزَّوَجَلَّ: یا مَلائِکَتی وَ یا سُکّانَ سَمواتی، اِنّی ما خَلَقتُ سَماءً مَبنِیَّةً وَ لا اَرضاً مَدحِیَّةً وَ لا قََمَراً مُنیرا وَ لا شَمساً مُضیئَةً وَ لا فَلَکاً یَدُورُ وَ لا فَلَکاً تَسری وَ لا بَحراً یَجری، اِلّا لِمَحَبَّةِ هؤُلاءِ الخَمسَةِ الَّذینَ هُم تَحتَ الکِساءِ. فَقالَ الاَمینُ جَبرَئیلُ: یا رَبِّ وَ مَن تَحتَ الکِساء؟ فَقالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ: هُم اهل بیت النُبُوَّةِ وَ مَعدِنُ الرِّسالَةِ. وَ هُم فاطِمَةُ وَ اَبُوها وَ بَعلُها وَ بَنُوها.(۲)

خدای عزوجل فرمود: ای فرشتگان من و ای ساکنین آسمانهای من، من آسمان ساخته شده ای و زمین کشیده شده ای و ماه روشنی و خورشید درخشنده ای و فلک چرخنده ای و کشتی در حرکتی و دریای جاریی خلق نکردم مگر به خاطر محبّت به این پنج نفر که زیر کساء هستند. جبرئیل

ص: ۱۶۶

پرسید: ای پروردگار من، زیر کساء چه کسانی هستند؟ خدای عزوجل فرمود: اینها اهل بیت نبوّت و سرچشمه رسالت هستند. و اینها عبارتند از: فاطمه و پدرش و شوهرش و فرزندانش.

پس می توان گفت تنها محبوبهای خدا اهل بیت علیهم السّلام هستند و مخلوقات دیگر به خاطر محبّت به ایشان خلق شده اند. بنابراین محور حبّ فی الله و بغض فی الله، حبّ و بغض به خاطر اهل بیت علیهم السّلام می شود. این همان است که به عنوان اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در قرآن کریم معرّفی شده است:

«قُل لا اَساَلُکُم عَلَیهِ اَجراً اِلّا المَوَدَةَ فِی القُربی». (۱)

بگو (ای پیامبر): به خاطر انجام رسالتم از شما خواستار مزدی نیستم مگر مودّت به خاطر نزدیکانم.

«مودّت» به دوست داشتنی که آثار عملی و خارجی داشته باشد، اطلاق می شود؛ برخلاف «محبّت» که بر امر قلبی صرف نظر از آثار خارجی اش هم صدق می کند. منظور از «قُربی» اهل بیت علیهم السّلام هستند و تعبیر «فی القربی» درآیه شریفه نظیر «فی الله» است . بنابراین مُفاد آیه این می شود که اجر رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، دوستی کردن بر محور اهل بیت علیهم السّلام و به خاطر ایشان است. اگر محبّت را دوست داشتن بدانیم، مودّت دوستی کردن می شود که هم یک امر قلبی است و هم در خارج اظهار می گردد.

ناگفته نماند که تعبیر «فی القُربی» معنایی اعمّ از «لِلقُربی» دارد. اگر اجر رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مودّت «لِلقُربی» بود، معنایش دوستی کردن با اهل بیت علیهم السّلام بود، امّا «فی القُربی» شامل همه اظهار محبّت های می شود که باید به خاطر اهل بیت علیهم السّلام باشد. همچنین بغض دشمنان آنها را هم شامل می گردد. به هر حال آنچه مهم است اینکه دوستیها باید بر محور اهل بیت علیهم السّلام و به خاطر ایشان باشد. چرا که دوستی بر محور اهل بیت علیهم السّلام در حقیقت دوستی بر محور خدای متعال می باشد.

ص: ۱۶۷

دشمنان ایشان، محکمترین دستگیره های ایمان است. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

قالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم لِاَصحابِهِ: اَیُّ عُرَی الایمانِ اَوثَقُ؟ فَقالوا: اللهُ وَ رَسُولُهُ اَعلَمُ. وَ قالَ بَعضُهُم: الصَّلاةُ. وَ قالَ بَعضُهُم: الزَّکاةُ. وَ قالَ بَعضُُهُم: الصِّیامُ. وَ قالَ بَعضُهُم: اَلحَجُّ وَ العُمرَةُ. وَ قالَ بَعضُهُم: اَلجِهادُ.

فَقالَ رَسُولُ اللهِ: لِکُلِّ ما قُلتُم فَضلٌ وَ لَیسَ بِهِ. وَ لکِن اَوثَقُ عُرَی الایمانِ: اَلحُبُّ فِی اللهِ وَ البُغضُ فِی اللهِ وَ تَوالی اَولیاءِ اللهِ وَ التَّبَرّی مِن اَعداءِ اللهِ. (۱)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب خود فرمودند: کدام یک از دستگیره های ایمان محکمتر است؟ اصحاب گفتند: خدا و رسولش بهتر می دانند. و برخی گفتند: نماز. و برخی گفتند: زکات. و برخی دیگر گفتند: روزه. و برخی گفتند: حج و عمره. و بعضی گفتند: جهاد.

آن گاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر یک از مواردی که گفتید فضیلت دارد ولی هیچ یک محکم ترین پایه ایمان نیست. محکم ترین پایه ایمان عبارت است از: حبّ به خاطر خدا و بغض به خاطر خدا، و دوستی کردن با اولیای خدا و بیزاری جستن از دشمنان خدا.

اولیای خدا کسانی هستند که خداوند در حدیث کساء ایشان را معرّفی فرموده و دشمنان خدا، دشمنان آنها هستند. دوستی و دشمنی به خاطر خدا عبارت است از اینکه آنچه محبوب اولیای خداست دوست بداریم و آنچه مبغوض ایشان است، دشمن داشته باشیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

وِلایِةُ عَلِیِّ بنِ اَبی طالِبٍ وِلایَةُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. وَ حُبُّهُ عِبادَةُ اللهِ. وَ اتِّباعُهُ فَریضَةُ اللهِ. وَ اَولِیاؤُهُ اَولیاءُ اللهِ. وَ اَعداؤُهُ اَعداءُ اللهِ. وَ حَربُهُ حَربُ اللهِ. وَ سِلمُهُ سِلمُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. (۲)

ولایت علیّ بن ابی طالب ولایت خدای عزوجل است. و دوست داشتن او عبادت خداست. و پیروی از او از طرف خدا واجب است. و دوستان او

ص: ۱۶۹

دوستان خدا، و دشمنان او دشمنان خدا هستند. جنگ با او جنگ با خداست. و تسلیم بودن نسبت به او، تسلیم بودن نسبت به خدای عزوجل است.

با این ترتیب «تبرّی» از دشمنان خدا، به معنای بیزاری جستن از دشمنان اهل بیت علیهم السّلام است. این تبرّی لازمه قبول ولایت ائمه علیهم السّلام می باشد و از آن جدانشدنی نیست.

فَاَساَلُ اللهَ الَّذی ... رَزَقَنِی البَراءَةَ مِن اَعدائِکُم اَن یَجعَلَنی مَعَکُم فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِِ. (1)

پس از خداوندی که بیزاری از دشمنان شما را روزی من گردانید، درخواست می کنم که مرا در دنیا و آخرت همراه شما گرداند.

صرف نظر از این جهت، درباره ضرورت تبرّی از دشمنان ائمه علیهم السّلام از چند طریق می توان سخن گفت.

بدانید که هرگز مسیر رشد و هدایت را نخواهید شناخت مگر آنکه کسی را که آن را ترک کرده بشناسید. و پیمان قرآن را ادا نخواهید کرد مگر آنکه کسی را که پیمان شکنی کرده بشناسید. و هرگز متمسّک به قرآن نخواهید شد مگر آنکه کسی را که آن را کنار گذاشته بشناسید... . و هرگز راه تقوا را نخواهید شناخت مگر آنکه کسی را که از مسیر تقوا تجاوز کرده بشناسید. پس هرگاه چنین معرفتی پیدا کنید، بدعتها و تحمیل نمودن (بر دین) را خواهید شناخت و تهمتها و افتراهایی را که بر خدا و رسولش بسته اند ... خواهید دید و مشاهده خواهید کرد که خدا چگونه اهل هدایت را هدایت کرده است.

از این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السّلام به روشنی فهمیده می شود که برای شناخت هدایت، ناگریز باید ضلالت و اهل آن را شناخت. هم بدعتگذاران را باید شناخت و هم با بدعتها باید آشنا بود تا بتوان حساب دین را از غیر دین جدا کرد. امیرالمؤمنین علیه السّلام در خطبه دیگری چنین می فرمایند:

وَ اِنَّما بَدءُ وُقُوعِ الفِتَنِ مِن اَهواءٍ تُتَّبَعُ وَ اَحکامٍ تُبتَدَعُ یُخالَفُ فیها حُکمُ اللهِ یَتَوَّلی فیها رِجالٌ رِجالاً. اَلا اِنَّ الحَقَّ لَو خَلَصَ، لَم یَکُن ِاختِلافٌ. وَ لَو اَنَّ الباطِلَ خَلَصَ، لَم یَخفَ عَلی ذی حِجیً. لکِنَّهُ یُؤخَذُ مِن هذا ضِغثٌ وَ مِن هذا ضِغثٌ فَیُمزَجانِ فَیُجَلَّلانِ مَعاً. فَهُنالِکَ یَستَولِی الشَّیطانُ عَلی اَولِیائِهِ وَ نَجَا الَّذینَ سَبَقَت لَهُم مِنَ اللهِ الحُسنی. اِنّی سَمِعتُ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم یَقُولُ: کَیفَ اَنتُم اِذا لَبِسَتکُم فِتنَةٌ یَربُو فیهَا الصَّغیرُ وَ یَهرُمُ فیهَا الکَبیرُ یَجرِی النّاسُ عَلَیها وَ یَتَّخِذوُنَها سُنَّةً فَاِذا غُیِّرَ مِنها شَیءٌ قیلَ قَد غُیِّرَتِ السُّنَةُ.

و جز این نیست که آغاز وقوعی فتنه ها از هواهایی نفسانی است که مورد پیروی قرار می گیرد و از احکامی که بدعت گذاشته می شود. در این احکام بدعت آمیز با حکم خدا مخالفت می شود و گروهی ولایت گروه دیگر را می پذیرند. آگاه باشید! همانا اگر حقّ خالص می بود، اختلافی پدید نمی آمد و اگر باطل، خالص می بود، بر هیچ عاقلی مخفی نمی ماند. ولی مشتی از حق و تکّه ای از باطل گرفته می شود و به هم آمیخته می گردد و بدین شکل، هر دو پوشیده می مانند. در آن حال است که شیطان بر اولیای خود تسلّط می یابد و

ص: ۱۷۲

کسانی نجات پیدا می کنند که از قبل مورد احسان خداوند قرار گرفته اند. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: چگونه خواهید بود آن گاه که فتنه ای طولانی رخ نماید که درآن، خردسالان بزرگ شوند و بزرگسالان پیر گردند و مردم براساس آن، عمل کنند و آن را به عنوان سنّت برگیرند و اگر چیزی از آن تغییر کند، گفته شود که سنّت تغییر کرد!

لَقَد خِفتُ اَن یَثُورُوا فی ناحِیَةِ جانِبِ عَسکَری. ما لَقیتُ مِن هذِهِ الاُمَّةِ مِنَ الفِرقَةِ وَ طاعَةِ اَئِمَّةِ الضَّلالَةِ وَ الدُّعاةِ اِلَی النّارِ! (1)

به خدا قسم به مردم دستور دادم که در ماه رمضان جز نماز واجب را به جماعت نخوانند و به آنان اعلام کردم که به جماعت خواندن نماز نافله بدعت است، امّا یکی از افراد لشکرم، از همان کسانی که درکنار من می جنگیدند، فریاد زد: ای اهل اسلام، سنّت عمر تغییر پیدا کرد! (علی) ما را از نماز مستحبّی در ماه رمضان باز می دارد! و من می ترسیدم که در گوشه ای از لشکرم شورشی به پا کنند. چه ها دیدم من از این امّت، از جدایی شان و از اطاعتشان در برابر پیشوایان ضلالت و کسانی که به سوی آتش (جهنّم) می خوانند!

این نمونه ای از بدعتهایی است که امیرالمؤمنین علیه السّلام با آن مواجه بودند و می بینیم که آنان که این بدعتها را نمی شناختند بلکه آن را سنّت می شمردند، چگونه در مقابل امیرالمؤمنین علیه السّلام ایستادند و با امام هدایت مخالفت ورزیدند.

اَمرِ اللهِ وَ حُکمَهُم قَبلَ حُکمِ اللهِ وَ یَأخُذُونَ بِاَهوائِهِم خِلافَ ما فی کِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ. (۱)

همانا امامان در کتاب خدای عزّوجل دو قسمند. خدای متعال می فرماید: «و ما آنها را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند» نه به امر مردم. آنان امر خدا را بر امر خویش و حکم خدا را بر حکم خویش مقدّم می کنند. و می فرماید: «و ما آنها را امامانی قرار دادیم که به سوی آتش دعوت می کنند.» آنان امر خویش را بر امر خدا و حکم خویش را بر حکم خدا مقدّم می کنند و براساس هواهای نفسانی خویش، خلاف آنچه را در کتاب خدای عزّوجل می باشد، بر می گیرند.

باید توجه داشت جعل الهی در مورد ائمه هدی علیهم السّلام با جعل او درباره ائمه ضلالت متفاوت است. جعل امامان گمراهی، همراه با رضا و اذن تشریعی نسبت به آنچه انجام می دهند نیست؛ بلکه این جعل به معنای اذن تکوینی می باشد و مراد این است که خداوند مانع عمل آنان نمی شود.

در حدیث دیگری امام باقر علیه السّلام می فرمایند:

لمّا نَزَلَت هذِهِ الآیَةُ: «یَومَ نَدعُو کُلَّ اُناسٍ بِاِمامِهِم» (۲) قالَ المُسلِمُونَ: یا رَسُولَ اللهِ، اَلَستَ اِمامَ النِاس کُلِّهِم اَجمَعینَ؟ قال: فَقالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم: اََنَا رَسُولُ اللهِ اِلَی النّاسِ اَجمَعینَ، وَ لکِن سَیَکُونُ مِن بَعدی اَئِمَّةٌ عَلَی النّاس مِن اَهلِ بَیتی؛ یَقُومُونَ فِی النّاسِ فَیُکَذَّبُونَ وَ یَظلِمُهُم اَئِمَّةُ الکُفرِ وَ الضَّلالِ وَ اَشیاعُهُم. فَمَن والاهُم وَ اتَّبَعَهُم وَ صَدَّقَهُم، فَهُوَ مِنّی وَ مَعِیَ وَ سَیَلقانی. اِلّا وَ مَن ظَلَمَهُم وَ کَذَّبَهُم، فَلَیسَ مِنّی وَ لا مَعِیَ وَ اَنا مِنهُ بَریءٌ. (۳)

وقتی این آیه نازل شد: «روزی که هر گروهی از مردم را با امامشان می خوانیم» مسلمانان گفتند: ای رسول خدا، مگر شما امام همه مردم نیستید؟ فرمودند: من فرستاده خدا به سوی همه مردم هستم، ولی پس از من امامانی (از

ص: ۱۷۵

جانب خداوند) بر مردم خواهند بود که از اهل بیت من هستند؛ در میان مردم به پا می خیزند ولی مورد انکار قرار می گیرند و امامان کفر و گمراهی و پیروانشان به آنها ستم می کنند. هر کس که این امامان را دوست بدارد و از آنها تبعیّت کند و آنها را تصدیق نماید، از من است و با من است و مرا ملاقات خواهد نمود. آگاه باشید! هر کس به این امامان ظلم روا دارد و تکذیبشان کند، از من نیست و با من نیست و من از او بیزارم.

پس همان گونه که راه هدایت امامانی دارد، وادی ضلالت نیز پیشوایانی دارد که پیروان خود را نهایتاً به آتش می برند.

را از او جدا کردند و پیمان او را در مورد وصیّش گسستند و عهد او را در مورد جانشین بعد از خودش زیر پا گذاشتند و مدّعی مقام او شدند و احکامش را تغییر دادند و سنّتش را مبدّل ساختند (بدعتها را به جای سنّتها نشاندند) و دینش را وارونه کردند و قدر و منزلت حجّتهای تو را کوچک شمردند و آغاز کننده ظلم و ستم بر آنان بودند و راه خیانت به ایشان را هموار ساختند و باب مخالفت با امر ایشان و کشتن ایشان و به پا کردن جنگ با ایشان را گشودند و خلیفه تو را از پر کردن شکافها و راست کردن کژیها و تصحیح انحرافات و اجرای احکام و آشکار نمودن دین اسلام و برپاداشتن حدود قرآن باز داشتند.

کاری که امامان ضلالت انجام دادند، سبب شد که باب ظلم بر اهل بیت علیهم السّلام گشوده شود و راه خیانت به آنان هموار گردد. از همین جهت، آنان پیشوایان گمراهی هستند و سایرین به دنبال آنها رفته و می روند و راهی را که آنان باز کرده اند، می پیمایند. از این رو ریشه و اصل هر گونه بدی و انحراف و فساد به آنان بازگشت می کند. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

عَدُوُّنا اَصلُ کُلِّ شَرٍّ وَ مِن فُرُوعِهِم کُلُّ قَبیحٍ وَ فاحِشَةٍ. (۱)

دشمنان ما ریشه هر بدی هستند و هر کار زشت و ناپسندی از شاخه های (درخت) آنهاست.

هر کار زشتی از امامان کفر سرچشمه می گیرد؛ زیرا آنان مسیری را که خدای متعال برای بندگی انسانها معیّن فرموده بود، منحرف کردند و اهل بیت علیهم السّلام را که مربیّان توحید و عبودیّت برای بشریت هستند، خانه نشین ساختند و خود را به جای آنها معرفی نمودند. نتیجه این شد که مردم به دست مربیّان الهی پرورش نیافتند و در مکتب اهل بیت علیهم السّلام تربیت نشدند و به همین دلیل، باب انجام همه کارهای زشت و ناپسند بر ایشان باز شد. کسی که نیاز به دستگیری و تربیت یک مربیّ الهی دارد، اگر از این نعمت محروم شود و به انواع انحرافات و معاصی گرفتار آید، بیش از هر کس، آن کسانی مقصّر هستند که باعث محرومیّت او از

ص: ۱۷۷

نعمت وجود آن مربّی شده اند. ولی این امر از گناه و تقصیر خود او - البتّه اگر مستضعف نباشد - چیزی کم نمی کند.

به طور کلّی از کسانی که خود را تحت ولایت دشمنان ائمه علیهم السّلام قرار می دهند، نمی توان انتظار داشت که اهل طاعت و وَرَع گردند. خوبیها، میوه هایی هستند که بر شجره طیّبه ولایت ائمه هدی علیهم السّلام می رویند و بدیها، حنظل های شجره خبیثه ولایت ائمه کفر و ضلالت هستند. هر قدر اتصال با اهل بیت علیهم السّلام در فرد قویتر باشد، به همان اندازه بیشتر اهل انجام خوبیهاست و درمقابل هر کس از ولایت ائمه هدی دور گردد و تحت سرپرستی دشمنان ایشان که ائمه کفر و ضلالت هستند باشد، به اندازه اتصال و ارتباطش با آنان، با ارتکاب بدیها سنخیّت پیدا می کند و اهل معصیت می گردد.

در اینجا بحث دقیق و مهمی درباره بعضی از پیروان ائمه کفر که ظاهراً اهل طاعت و تقوا هستند مطرح می شود. کارهای خوب این گونه افراد در حقیقت بر درخت وجودشان نروییده و جنبه عاریه و مصنوعی دارد، مانند میوه سیبی که بر درخت حنظل باشد. این میوه ثمره آن درخت نیست بلکه از جای دیگر روییده و اکنون به این درخت چسبانده شده است. توضیح سرّ این حقیقت مهم، محتاج بحث مفّصل و دقیقی است که فعلاً در صدد طرح آن نیستیم.

حَجَرٌ عَن حَجَرٍ اِلّا ذاکَ فی اَعناقِهِما. (1)

به خدا قسم ای کمیت، هیچ خونی - هر چند ناچیز - ریخته نمی شود و هیچ مالی به حرام گرفته نمی شود و هیچ سنگی از روی سنگی واژگون نمی شود مگر آنکه گناهش بر گردن آن دو می باشد.

هر جنایتی که صورت می گیرد و هر کار حرامی که انجام می شود، علاوه بر آنکه فاعل آن شایسته مؤاخذه است، گناهش بر گردن امامان ضلالت خواهد بود. چرا که آنان مانع شدند از اینکه مردم در مکتب اهل البیت علیهم السّلام تربیت شوند و تقوا و پاکی بیاموزند.

در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام چنین روایت شده است:

ما اُهرِقَت مِحجَمَةُ دَمٍ إِلّا وَ کانَ وِزرُها فی اَعناقِهِما اِلی یَومِ القِیامَةِ مِن غَیرِ اَن یَنتَقِصَ مِن وِزرِ العامِلینَ شَیءٌ. (2)

هیچ خونی - هر چند ناچیز - ریخته نمی شود مگر آنکه گناه آن تا روز قیامت به گردن آن دو نفر است بدون اینکه از گناه انجام دهندگان آن چیزی کاسته شود.

شمار می آید. به همین جهت چنین عملی مقبول درگاه الهی قرار نمی گیرد و ردّ می شود.

امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

مَن عَرَفَ الاِمامَ مِن آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم وَ یَتَوَلّاهُ ثُمَّ عَمِلَ لِنَفسِهِ بِما شاءَ مِن عَمَلِ الخَیرِ، قُبِلَ مِنهُ ذلِکَ وَضُوعِفَ لَهُ اَضعافاً کَثیرةً فَانتَفَعَ بِاَعمالِ الخَیرِ مَعَ المَعرِفَةِ ... وَ کَذلِکَ لا یَقبَلُ اللهُ مِنَ العِبادِ الاَعمالَ الصّالِحَةِ الَّتی یَعمَلُونَها اِذا تَوَلَّوُا الاِمامَ الجائِرُ الَّذی لَیسَ مِنَ اللهِ تَعالی.

فَقالَ لَهُ عَبدُاللهِ بنُ اَبی یَعفُورٍ: اَلَیسَ اللهُ تَعالی قالَ: «مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنها وَ هُم مِن فَزَعٍ یَومَئِذٍ آمِنُونَ» (۱)؟ فَکَیفَ لا یَنفَعُ العَمَلُ الصّالِحُ مِمَّن تَوَلّی اَئِمَّةَ الجَورِ؟ فَقالَ لَهُ اَبوعَبدِاللهِ علیه السّلام: وَ هَل تَدری مَا الحَسَنَةُ الَّتی عَناهَا اللهُ تَعالی فی هذِهِ الآیةِ؟ هِیَ مَعرِفَةُ الاِمامِ وَ طاعَتُهُ. وَ قَد قالَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ: «وَ مَن جاءَ بِالسَّیِئَةِ فَکُبَّت وُجُوهُهُم فِی النّار هَل تُجزَونَ اِلّا ما کُنتُم تَعمَلُونَ». (۲) وَ ِانّما أَرادَ بِالسَّیِئَةِ اِنکارَ الاِمامِ الَّذی هُوَ مِنَ اللهِ تَعالی.

ثُمَّ قالَ اَبُوعَبدِاللهِ علیه السّلام: مَن جاءَ یَومَ القِیامَةِ بِوِلایَةِ اِمامٍ جائرٍ لَیسَ مِنَ اللهٍ وَ جاءَهُ مُنکِراً لِحَقِّنا، جاحِداً لِوِلایَتِنا، اَکَبَّهُ اللهُ تَعالی یَومَ القِیامَةِ فِی النّار. (۳)

هر کس امام از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بشناسد و ولایتش را بپذیرد، اگر کار خیری برای خود انجام دهد، از او پذیرفته است و پاداشی چند برابر برای او قرار داده می شود. چنین کسی از اعمال خیر خود با معرفتی که دارد، سود می برد. ... همچنین خدا از بندگان - در صورتی که ولایت امام ستمگری که از جانب خدای متعال نیست، پذیرفته باشند - اعمال خیر را نمی پذیرد.

عبدالله بن ابی یعفور به آن حضرت عرض کرد: مگر خدای متعال نفرموده: «هر کس حسنه بیاورد (پاداشی) بهتر از آن برای اوست و در روز قیامت از بیم و هراس در امان است»؟ پس چگونه عمل صالح برای کسی که ولایت

ص: ۱۸۰

پیشوایان ظلم را پذیرفته باشد، سودی نمی بخشد؟ امام صادق علیه السّلام فرمودند: آیا می دانی آن «حسنه» ای که خدای متعال در این آیه می فرماید چیست؟ آن حسنه، معرفت امام و اطاعت از اوست. و خدای عزوجل فرمود: «و کسانی که سیّئه را بیاورند با رو در آتش افکنده می شوند. آیا کیفری جز اعمال خویش را می بینید؟» و جز این نیست که مراد خدا از «سیّئه» انکار امامی است که از جانب خدای متعال باشد. هرکس در روز قیامت، ولایت امام ستمگری را که از جانب خدا نیست بیاورد و با انکار حقّ ما و ولایت ما در پیشگاه الهی حاضر شود، خدای متعال او را روز قیامت با رو در آتش افکند.

پس ملاک و اصل دینداری، قبول ولایت اهل بیت علیهم السّلام است که بدون آن هیچ عملی نفعی نمی بخشد. حال اگر کسی با وجود شناخت ائمه هدی علیهم السّلام بنا را بر دشمنی و مخالفت با ایشان بگذارد و نسبت به آنها اظهار بغض و کینه توزی نماید، چنین کسی به کلّی از مسیر دین خارج است و هیچ کار خوبش - با وجود دشمنی و بغض نسبت به اهل بیت علیهم السّلام - برای او سودی ندارد. این فرد اصلاً زیر بار بندگی خدا نرفته و با محور عبودیّت و طاعت خدا مخالفت ورزیده است، بنابراین اگر کار خوبی هم انجام دهد، در حقیقت خدا را به مسخره و استهزا گرفته است. و به همین جهت از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمودند:

سَواءٌ عَلی مَن خالَفَ هذَا الاَمرَ، صَلّی اَو زَنی. (۱)

برای کسی که مخالف این امر (ولایت) است یکسان است که نماز بخواند یا زنا کند.

و امام صادق علیه السّلام فرموده اند:

اِنَّ النّاصِبَ لَنا اَهلَ البَیتِ لا یُبالی صامَ اَم صَلّی، زَنی اَم سَرِقَ. اَنَّهُ فِی النّارِ. اِنَّهُ فِی النّار. (۲)

همانا دشمن ما اهل بیت تفاوتی نمی کند که نماز بخواند و روزه بگیرد یا زنا و

ص: ۱۸۱

دزدی کند. او در آتش است. او در آتش است.

اصل دینداری، در مسیر بندگی خدا بودن است و این منحصراً با قبول ولایت و امامت ائمه علیهم السّلام و برائت از دشمنانشان محقّق می شود و آنچه ارزش عمل را تعیین می کند، همین است. بنابراین آن که ولایتی را نپذیرفته، اعمالش او را نجات نخواهد داد و از این جهت که در آتش خواهد بود، عمل خیر و گناه برای او یکسان است. البتّه گناه هیچ گاه از گناه بودن نمی افتد و ارتکاب گناه برای چنین شخصی سبب افزایش عذاب خواهد بود، ولی کارهای خوبش از این جهت که او را سعادتمند نمی کند با اعمال زشت او تفاوتی ندارد.

فَاعمَل ما شِئتَ مِن خَیرٍ یُقبَل مِنکَ. (1)

خدا ابو الخطاب را لعنت کند! به خدا قسم من به او چنین نگفتم، بلکه این گونه گفتم: وقتی حقیقت را شناختی (پذیرفتی) هر کار خوبی که می خواهی انجام بده که از تو پذیرفته می شود.

منظور از شناخت حق در اینجا همان پذیرفتن امر امامت و ولایت ائمه علیهم السّلام است که ملاک و معیار ایمان می باشد. کسی که اهل معرفت ایشان است، در واقع شرط قبولی اعمال را احراز کرده و بنابراین هر کار خوبی که انجام دهد از او پذیرفته می شود. کار خوب آن عملی است که ظاهر و باطنش مطابق فرموده خدای متعال باشد و چنین عملی فقط از اهل ایمان پذیرفته است.

صالِحاً مِن ذَکَرٍ اَو اُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً». (۱)

خدای عزوجل می فرماید: «مردان و زنانی که کار شایسته انجام دهند در حالی که با ایمان باشند، وارد بهشت می شوند و بدون حساب در آنجا روزی داده می شوند.» و نیز می فرماید: «هر مرد و زنی که کار شایسته انجام دهد در حالی که ایمان دارد، او را به زندگی پاکی، زنده می داریم.»

عمل شایسته، کاری است که با نظر به خود عمل، نیکو و خوب است. امّا فاعل و انجام دهنده عمل صالح نیز در اینکه آن عمل فایده داشته باشد و مقبول درگاه الهی قرار گیرد، کاملاً مؤثر است. اگر فاعل آن، اهل ایمان باشد، عمل مقبول است. و گرنه در جهت عاقبت به خیری و سعادت اخروی او فایده ای ندارد، هر چند ممکن است در دنیا منشأ خیرات و برکاتی گردد، یا حتّی در آخرت سبب بعضی تخفیفها در عذاب شود، ولی مطابق سنّت الهی موجب سعادت اخروی نمی گردد.

اصولاً تفاوت بین اسلام به معنای ظاهری آن و ایمان در همین امر خلاصه می شود. امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

اَلاِسلامُ هُوَ الظاهِرُ الَّذی عَلَیهِ النّاسُ: شَهادَةُ اَن لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسولُهُ وَ اِقامَ الصَّلاةَ وَ ایتاءُ الزَّکاةَ وَ حَجُّ البَیتَ وَ صِیامُ شَهرِ رَمَضانَ. فَهذَا الاِسلامُ. وَ الایمانُ مَعرِفَةُ هذَا الاَمرِ مَعَ هذا. فَاِن اَقَرَّ بِها وَ لَم یَعرِف هذَا الاَمرَ، کانَ مُسلِماً وَ کانَ ضالّاً. (۲)

اسلام همین صورت ظاهری است که مردم دارند: شهادت به اینکه شایسته پرستشی جز خدا نیست، و اینکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بنده و فرستاده اوست، و گزاردن نماز و دادن زکات و به جا آوردن حجّ خانه خدا و روزه گرفتن ماه رمضان. این، اسلام است.و ایمان عبارت است از شناخت این امر (امامت و ولایت) علاوه بر این (اسلام). پس اگر به اسلام اقرار نماید، ولی معرفت نسبت به امر امامت و ولایت نداشته باشد، مسلمان هست ولی در عین حال گمراه می باشد.

ص: ۱۸۴

اسلام بدون ایمان، یک صورت ظاهر بیش نیست. و عمل در صورتی واقعاً عبادت خداست که برخاسته و نشأت گرفته از باور قلبی و تسلیم شخص نسبت به پروردگار متعال باشد. و آنچنانکه در احادیث تعبیر شده مؤمن کسی است که عمل او نشان دهنده یقین و باور قلبی اش باشد. ارزش عبادت در حقیقت به همان یقین قلبی مربوط است. امّا وقتی چنین باور و یقینی در کار نباشد، عمل یک صورت ظاهری بدون محتواست و هیچ ارزشی ندارد. با این ترتیب ممکن است شخص مسلمان باشد و آثار فقهی اسلام در دنیا بر او مترتّب گردد، اما در واقع گمراه باشد. زیرا هدایت، به تحقّق ایمان، محقّق می شود نه اسلام بدون ایمان.

در تمام دوران عمرش به حج رود، امّا اهل معرفت و ولایت ولیّ خدا نباشد تا او را دوست داشته باشد و همراهی کند و همه اعمالش بر طبق راهنمایی و نظر او باشد، چنین کسی بر خدای عزّوجل حقّی پیدا نمی کند تا او را پاداش دهد و اصلاً از ایمان آورندگان نیست.

آنچه خداوند می خواهد این است که اعمال انسانها تحت هدایت و راهنمایی کسانی باشد که او خود ایشان را به عنوان ولیّ و سرپرست و صاحب اختیار مؤمنان قرار داده است. و وقتی ولایت ایشان را پذیرفتند، باید همه کارهای خود را بدون استثنا تحت ولایت و سرپرستی آنها قرار دهند. هیچ کاری در این امر استثنا نشده است. چه اعمال جوارحی و چه افعال قلبی و چه افکار انسان، همه و همه باید زیر چتر ولایت و هدایت ائمه علیهم السّلام قرار گیرد. و تنها در این حالت است که می توان گفت شخص بنده خداست. اگر فقط در مسائلی که خودش می پسندد به ائمه علیهم السّلام رجوع کند و در آنچه نمی پسندد به میل و تشخیص خود عمل نماید، او فقط بنده خدا نیست بلکه در بندگی، خود را و رأی و تشخیص خود را شریک خدا قرار داده است و لذا مؤمن نیست و ثوابها و پاداشهایی که به مؤمنان وعده داده شده شامل حال او نمی گردد.

«اولئک» اشاره به مستضعفان از منکران ولایت باشد. یعنی کسانی که بدون هیچ گونه تقصیری از نعمت معرفت ائمه علیهم السّلام محروم شده اند، اینها - همان طور که در بخش اوّل کتاب بیان شد - «مُرجَونَ لِامرِ اللهِ» هستند. یعنی سرنوشت ایشان به امر خداوند موکول شده است. امر الهی - مطابق فرمایش امام باقر علیه السّلام - این است که اگر اهل ظلم و جنایت نباشند بلکه اهل عمل به نیکیها و خیرات باشند، خداوند به سبب زیادی رحمت خود، آنان را به بهشت می برد. تعبیر «بِفَضلِ رَحمَتِهِ» دلالت می کند بر اینکه بهشتی شدن این افراد به خاطر وعده الهی به آنان نیست. چنانکه قبل از این عبارت فرمودند: «ما کانَ لَهُ عَلَی اللهِ جَلَّ و عَزَّ حَقٌّ فی ثوابِهِ.» یعنی اینها مشمول وعده پاداشی که خداوند به مؤمنان داده است نمی شوند.

اهل ایمان به خاطر وعده خداوند، استحقاق بهشت را پیدا می کنند، ولی به مستضعفان نیکوکار هیچ وعده ای از جانب پروردگار تعلّق نگرفته است. پس اگر اهل بهشت شونأ، نظیر مؤمنان بهشتی نخواهند بود. آری؛ هر چند وعده خداوند به مؤمنان از روی فضل اوست و هیچ کس به خاطر اطاعت از پروردگار استحقاق این را که مشمول وعده پاداش الهی شود پیدا نمی کند، ولی پس از ابلاغ این وعده، اهل ایمان حقّی بر خدای خود پیدا می کنند امّا غیر مؤمنان (اعمّ از نیکوکار و جنایتکار) هیچ حقّی بر خداوند ندارند. بنابراین بهشتی شدن خوبان غیر مؤمن به فضل زائد خداوند نسبت به ایشان است، نه اینکه - به خاطر وعده الهی - حقّی پیدا کرده باشند.

نکته دیگری که از عبارات امام علیه السّلام - «بَفَضلِ رَحمَتِهِ» و «ما کانَ لَهُ عَلَی اللهِ جَلَّ و عَزَّ حَقٌّ فی ثَوابِهِ» - فهمیده می شود این است که بهشتی شدن مستضعفان نیکوکار به معنای پذیرفته شدن اعمال ایشان در پیشگاه الهی نیست. بنابراین اگر ایشان را به خاطر استضعاف و عدم تقصیرشان «معذور» بدانیم، ولی این معذوریّت دلیل «مأجور» بودن آنها نیست. مأجور به کسی می توان گفت که عملش مطابق با خواست خدای متعال بوده و مشمول وعده پاداش او گردد، در حالی که این گروه به تصریح امام باقر علیه السّلام هیچ حقّی در گرفتن پاداش از خداوند ندارند. به تعبیر دقیق تر بهشت رفتن ایشان اجر اعمال خوبشان نیست. خداوند برای مقبول شدن

ص: ۱۸۷

اعمال، شرایطی را معتبر دانسته است که در رأس همه آنها «ایمان» می باشد و اینها چون ایمان ندارند، مشمول وعده قبولی اعمال نمی گردند. بنابراین با وجود کارهای خوبشان، اگر بهشتی نشوند هم ظلمی به آنها روا نشده است، چون حقّی بر خداوند نداشته اند. این است که می گوییم نمی توان ایشان را مأجور دانست.

همچنین اعمال نیک این مستضعفان را به اصطلاح فقهی نمی توان «مُجزی» دانست. مجزی به عملی گفته می شود که مطابق با تکلیف الهی انجام شده و از همین جهت وظیفه انسان را از عهده اش ساقط می کند. اینها به تکالیف الهی خود پی نبرده اند امّا چون مستضعف می باشند، در عمل نکردن به تکالیف معذور هستند. این معذوریّت دلیل بر مجزی بودن اعمال خوبشان در عمل به تکالیف نیست. با این توضیحات، نادانی - اگر نگوییم غرض ورزی - نویسنده عبارات ذیل درباره حدیث امام باقر علیه السّلام به خوبی روشن و آشکار می شود:

«می بینیم امام محمد باقر علیه السّلام کسانی را که احکام اسلام را از راهی غیر از راه امامی که در نظر شیعه حجّت خداست فهمیده و به آنها عمل کرده اند، در صورتی که محسن باشند نه ظالم، اهل بهشت می داند. و از اینجا معلوم می شود اعمال آنان اگر مخالف حکم واقعی خدا هم باشد، مُجزی و موجب اجر است.» (۱)

این نویسنده نادان به خاطر همین اشتباهی که - آگاهانه یا ناآگاهانه - مرتکب شده، اشتباه فاحش دیگری را در برداشت از فرمایش امام باقر علیه السّلام مطرح کرده است. می گوید:

«معرفت امام طریقیّت دارد نه موضوعیّت، چون فقط راه شناختن احکام دین است و نظیر اعتقاد به خدا و معاد نیست که موضوعیّت داشته باشد.» (۲)

بسیار عجیب است که از فرمایش امام علیه السّلام درست عکس این مطلب به صراحت روزه و زکات و حج - را انجام دهد، امّا همه اینها را بدون ولایت ولیّ خدا به جا آورد، اعمالش هیچ اجر و پاداشی ندارد. با چه تعبیری رساتر از این می توان

ص: ۱۸۸

موضوعیّت داشتن معرفت امام علیه السّلام را بیان کرد؟! آیا اگر نویسنده سوء غرضی نداشت، این مطلب صریح و روشن را نمی فهمید؟!

آری؛ ملاک ایمان همانا اقرار به ولایت اهل بیت علیهم السّلام است. و انسانها قبل از آنکه به عالم دنیا آیند، با اختیار و حریّتی که داشتند مورد امتحان الهی قرار گرفتند و مادّه امتحان ولایت اهل بیت علیهم السّلام بود. همان طور که در دنیا نیز وسیله امتحان خدا همین امر است و نشانه ولایت ایشان، محبّت به آن ذوات مقدّسه علیهم السّلام است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

لَو اَنَّ عَبداً عَبَدَاللهَ بَینَ الصَّفا وَ المَروَةِ أَلفَ عامٍ ثُمَّ اَلفَ عامٍ ثُمَّ أَلفَ عامٍ حَتّی یَصیرَ کَالشَّنِّ البالی، ثُمَّ لَم یُدرِک مَحَبَّتَنا، کَبَّهُ اللهُ عَلی مِنخَرَیهِ فِی النّارِ. ثُمَّ تَلا: «قُل لا اَساَلُکُم عَلَیهِ اَجراً اِلَّا المَوَدَّةَ فِی القُربی». (1)

اگر بنده ای در بین صفا و مرده هزار سال خدا را عبادت کند، آن گاه هزار سال دیگر و پس از آن نیز هزار سال دیگر، تا آنکه همچون مَشکِ پوسیده شود، امّا محبّت ما اهل بیت را نداشته باشد، خداوند او را با بینی اش در آتش می افکند. سپس این آیه را تلاوت فرمود: «(ای پیامبر) بگو: من به خاطر انجام رسالتم، مزدی جز مودّت در راه نزدیکان نمی خواهم.»

هیچ چیز (از لحاظ اهمیّت و ارزش) پس از معرفت، با این نماز برابری نمی کند. و پس از معرفت و نماز، هیچ چیز با زکات برابری نمی کند. و پس از اینها هیچ چیز با روزه برابری نمی کند. و پس از اینها هیچ چیز با حج برابری نمی کند. و آغاز و ابتدای همه اینها معرفت ما (اهل بیت علیهم السّلام) است و پایان و انتهای آنها هم معرفت ما.

اصل در «معرفت»، معرفت خدای متعال است که روح و حقیقت بندگی اوست. امّا همان طور که بیان شد، لازمه معرفت خدا معرفت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت اوست، به طوری که قبل از هر عبادتی باید تسلیم ولایت چهارده معصوم علیهم السّلام شد و آن گاه از آنها اعمال عبادی را فرا گرفت. پس رتبه معرفت امام علیه السّلام بر هر عبادتی مقدّم است. از طرف دیگر نتیجه هر عبادتی معرفت بیشتر نسبت به خداوند است که این هم اثرش در معرفت بیشتر نسبت به اهل بیت علیهم السّلام آشکار می گردد. بنابراین معرفت امام علیه السّلام عصاره و چکیده همه عبادات است و چون روح همه آنهاست، از هیچ عبادتی جدا نیست.

خدا و روزه ماه رمضان و ولایت ما اهل بیت. پس چهار تا از اینها در شرایط خاصّی ساقط می شوند، ولی ولایت در هیچ شرایطی ساقط نمی گردد. کسی که دارایی ندارد، پرداخت زکات بر او واجب نیست. و کسی که مالی ندارد، حج از او ساقط است. و کسی که مریض باشد، نشسته نماز می خواند و ماه رمضان را روزه نمی گیرد، ولی ولایت برای شخص سالم و مریض و برای دارا و فقیر در هر شرایطی لازم و ضروری است.

نماز مهم ترین فرع دین است، امّا در شرایطی برای خانمها به طور کلّی ساقط می گردد بدون آنکه قضا داشته باشد. و در مواقعی همچون بیماری، ایستاده خواندن آن و در صورت عجز، نشسته خواندن آن هم ساقط می گردد تا آنجا که به حدّ ایماء و اشاره و حتی خطور دادن قلبی اجزای نماز می رسد. سایر فروع دین مانند حج و زکات و روزه نیز هر یک در شرایط خاصی واجب نیستند. تنها ولایت اهل بیت علیهم السّلام است که هیچ گونه تخفیفی نسبت به آن برای هیچ کس و در هیچ شرایطی داده نشده است. تا وقتی شخص زنده و مکلّف است، در برابر این امر قلبی وظیفه اش ساقط نمی گردد. البتّه این حدّاقلّ وظیفه ای است که انسان نسبت به قبول ولایت اهل بیت علیهم السّلام دارد. اظهار این امر قلبی نیز در شرایط خاصّ خود به صورتهای مختلف وجوب پیدا می کند.

ما آن کسانی هستیم که خدا اطاعت از ما را واجب فرموده. مردم راهی جز معرفت ما ندارند و به خاطر شناختن ما معذور نیستند. هر کس معرفت ما را داشته باشد، مؤمن، و هر که ما را انکار نماید، کافر است. و کسی که نه اقرار به معرفت ما دارد و نه انکار می کند، گمراه است، مگر اینکه به سوی اطاعت لازم از ما - همان هدایتی که خداوند بر او واجب ساخته - باز گردد. پس اگر در حال گمراهی اش بمیرد، خدا هرگونه که بخواهد با او رفتار می کند.

معرفت امام عبارت است از پذیرفتن و ادای حقّ امام علیه السّلام پس از شناخت ایشان. با این ترتیب معرفت در مقابل انکار قرار می گیرد. اگر گاهی به «شناخت» ترجمه می شود، باید توجّه کرد که منظور از آن صِرف اطّلاع و دانستن حقّ امام علیه السّلام نیست، بلکه پذیرفتن قلبی و تسلیم نسبت به آن است که به «باور» و «اعتقاد» تعبیر می شود و امام شناس یعنی کسی که امام علیه السّلام را به امامت قبول دارد و تسلیم ایشان است. انکار امام علیه السّلام هم یعنی پس از دانستن حقّ ایشان، زیر بار آن نرود و تسلیم نگردد.

تصدیق نماید. و شناخت خدا این گونه است.

عرض کردم: خدا امرتان را اصلاح فرماید؛ چه کاری است که اگر من انجامش دهم، حقیقت ایمان را به طور کامل به دست آورده ام؟ فرمود: اولیای خدا را دوست بداری، و دشمنان خدا را دشمن بداری، و همراه با صادقان باشی چنانکه خداوند به تو دستور داده است.

عرض کردم: اولیای خدا کیانند؟ فرمود: اولیای خدا رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی و حسن و حسین و علیّ بن الحسین علیهم السّلام هستند، سپس این امر به ما منتهی شده، سپس فرزندم جعفر. و به جعفر علیه السّلام که نشسته بود اشاره فرمود. پس هر کس اینان را دوست بدارد، اولیای خدا را دوست داشته و همراه با صادقان بوده چنانکه خدایش دستور داده است.

عرض کردم: خدا امرتان را اصلاح فرماید؛ دشمنان خدا کیانند؟ فرمود: بتهای چهارگانه.

عرض کردم: آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: ابو الفصیل و رُمَع و نَعثَل و معاویه و هر کس به دین آنان باشد. پس هر که آنان را دشمن بدارد، با دشمنان خدا دشمنی کرده است.

همچنین در ذیل آیه شریفه:

اِتَّخَذُوا اَحبارَهُم وَ رُهبانَهُم اَرباباً مِن دُونِ اللهِ وَ المَسیحَ بنَ مَریَمَ وَ ما اُمِرُوا اِلّا لِیَعبُدُوا اِلهاً واحِداً لا اِلهَ اِلّا هُوَ سُبحانَهُ وَ تَعالی عَمّا یُشرِکُونَ. (1)

اینها شخصیتهای علمی و عبادی خود و نیز حضرت عیسی بن مریم را به عنوان اربابی غیر از خداوند برگرفتند در حالی که مأمور بودند فقط یک معبود را عبادت کنند، همان که جز او معبودی نیست، او از آنچه برایش شریک قرار می دهند، منزّه و متعالی است.

در روایات متعدّدی از اهل بیت علیهم السّلام نقل شده است که عبادت کردن افراد و ربّ دانستن آنها به این صورت نبوده است که در پیشگاه آنها سجود و رکوع به جا آورند.

نکته مهم در این بحث همان قید «مِن حَیثُ لا یَشعُرُونَ» است که نشان می دهد اگر کسی در عبادت مشرک شود و غیرخدا را عبادت کند، لزوماً خود به این امر آگاه نیست. از طرفی چون می داند که نباید دنبال بدعتگزار برود، پس حجّت بر او تمام است و مسؤول کوتاهی کردنش می باشد ولی ممکن است نداند که تبعیّت او از بدعتگزار، او را مشرک می کند. این ندانستن، حقیقت مسأله را تغییر نمی دهد و او واقعاً مشرک می شود هر چند خودش به این امر توجه نداشته باشد. از این رو دشمنان اهل بیت علیهم السّلام که از ناحیه پیروانشان اطاعت می شوند، در حقیقت، معبود آنان هستند و هر معبودی جز خدا در حقیقت «بُت» است و بنابراین پیروانشان در واقع بُت پرست هستند. در لسان ائمه علیهم السّلام هم در مورد ائمه کفر تعابیری همچون «وثن» ، «صنم»(1)، «لات» و «عزّی»(2)، «جبت» ، «طاغوت»(3) به کار رفته است.

ایمان در همین حب و بغض خلاصه می شود: «وَ هَلِ الایمانُ اِلّا الحُبَّ وَ البُغضُ؟»(1)

را «الدّعاء علیه» یعنی نفرین کردن، دانسته اند. (1) پس همان طور که صلوات، دعای خیر و طلب رحمت و درود است، لعنت، دعای به ضرر کسی و درخواست دور شدن او را از خیرات دنیوی و اخروی است. وقتی خدا کسی را لعن می کند، در واقع او را از خیرات خود دور می سازد. به تصریح قرآن، خدای متعال، آنان را که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را آزار دهند، مورد لعن خود قرار داده است:

اِنَ الَّذین یُؤذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ اَعَدَّ لَهُم عَذاباً مُهیناً. (2)

همانا آنان که خدا و رسول را اذیت کنند، خدا در دنیا و آخرت لعنتشان کند و برای آنها عذابی خوار کننده مهیّا نماید.

آزرده و خشمگین ساخته است. به عنوان نمونه، به حدیثی که در صحیح بخاری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده، توجّه کنید:

هِیَ فاطِمَةُ بَضعَةٌ مِنّی ... یُؤذنی ما آذاها. (۱)

او فاطمه است؛ پاره تن من می باشد ... آنچه او را بیامرزد، مرا آزرده خاطر می کند.

عین همین تعبیر در صحیح مسلم و صحیح ترمذی هم آمده است.

حال، نقل ابن قتیبه را در کتاب «الامامة و السّیایه» بنگرید:

وقتی ابوبکر و عمر به عیادت حضرت زهرا علیها السّلام - آن گاه که در بستر بیماری بودند - رفتند، ایشان فرمودند:

نَشَدتُکُما اللهَ، سَمِعتُم قَولَ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم: رِضا فاطِمَةَ مِن رِضایَ. وَ سَخَطُ فاطِمَةَ مِن سَخَطی. فَمَن أَحَبَّ فاطِمَةَ ابنَتی، فَقَد اَحَبَّنی. وَ مَن اَرضا فاطِمَةَ، فَقَد اَرضانی. وَ مَن اَسخََطَ فاطِمَةَ، فَقَد اَسخَطَنی. قالا: نَعَم، سَمِعناها مِن رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم. قالَت فاطِمَةُ: فَاِنّی اُشهِدُ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ اَنَّکُما اَسخَطتُمانی فَما اَرضَیتُمانی. وَ لَئِن لَقیتُ النَّبِّی، لَاَشکُوَنَّکُما اِلَیه. فَبَکی اَبوبَکر. وَ قالَت لَهُ: وَ اللهِ لَاَدعُوَنَّ اللهَ عَلَیکَ فی کُلِّ صَلاةٍ اُصَلّیها. (۲)

شما دو نفر را به خدا قسم می دهم، آیا فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را شنیدید که فرمودند: خشنودی فاطمه، خشنودی من، و ناخشنودی او ناخشنودی من است. پس هر کس فاطمه را دوست بدارد، مرا دوست داشته. و هر کس فاطمه را خشنود سازد، مرا خشنود ساخته. و هر کس فاطمه را خشمگین کند، مرا خشمگین کرده است. گفتند: آری، این سخن را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیده ایم. فرمودند: من خدا و فرشتگانش را شاهد می گیرم که شما دو نفر مرا خشمگین کردید و بعد هم خشنود نساختید. و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را ملاقات کنم، شکایت شما را به او خواهم کرد. در این حال، ابوبکر به گریه افتاد. حضرت به او فرمودند: به خدا قسم، در هر نمازی که می خوانم تو را نفرین خواهم کرد.

ص: ۲۰۱

در کتاب صحیح بخاری نیز چنین نقل شده است:

فَغَضِبَت فاطِمَةُ بِنتُ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم فَهَجَرَت اَبابَکرٍ فَلَم تَزَل مُهاجَرَتُهُ حَتّی تُوُفِّیَت. (۱)

فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر ابوبکر غضب کرد و با او قهر نمود و تا هنگام مرگش این قهر ادامه داشت.

و در جای دیگری از همان کتاب آمده است:

فَوَجَدَت فاطِمَةُ عَلی اَبی بَکرٍ فی ذلِکَ فَهَجَرَتهُ فَلَم تُکَلِّمهُ حَتّی تُوُفِّیَت. (۲)

فاطمه بر ابوبکر خشم گرفت پس با او قهر نمود و تا هنگام مرگش با او سخن نگفت.

بنابراین به گواهی مدارک معتبر اهل سنّت، غاصبان حقّ اهل بیت علیهم السّلام، حضرت زهرا علیها السّلام را آزرده و خشمگین کرده اند. و بنا به فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در همان مدارک، آزردن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. و خدای متعال در قرآن آنان را که رسول را بیازارند، مورد لعن خویش قرار داده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز آن کسی را که به حضرت زهرا علیها السّلام ظلم کند، لعن فرموده است. ابن عبّاس نقل می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حقّ حضرت زهرا علیها السّلام فرمودند:

اللّهُمَّ العَن مَن ظَلَمَها. (۳)

خدایا آن کسی را که به فاطمه ظلم می کند، لعنت کن.

ائمه علیهم السّلام نیز مقیّد بودند که دشمنان اهل بیت علیهم السّلام را لعن کنند. به عنوان نمونه درکتاب کافی نقل شده که راوی می گوید:

سَمِعنا اَباعَبدِاللهِ علیه السّلام وَ هُوَ یَلعَنُ فی دَبرِ کُلِّ مَکتُوبَةٍ اَربَعَةٍ مِنَ الرِّجال وَ اَربَعاً مِنَ النِّساءِ، فُلانٌ وَ فُلانٌ وَ فُلانٌ وَ مُعاوِیَةُ - وَ یُسَمّیهِم - وَ فُلانةُ وَ فُلانةُ وَ هِندٌ وَ اُمُّ الحَکَمِ اُختُ مُعاوِیَةَ. (۴)

ص: ۲۰۲

شنیدم که امام صادق علیه السّلام بعد از هر نماز واجبی، چهار تن از مردان و چهار تن از زنان را لعن می کردند. فلانی و فلانی و معاویه - که آنها را نام می بردند - همچنین فلان زن و فلان زن و هند و امّ الحکم خواهر معاویه.

پس لعن، سنّتی بوده است که ائمه علیهم السّلام به انجام آن مقیّد بوده اند و شیعیان خود را نیز به آن سفارش می کرده اند. در زیارت عاشورا که بر خواندن آن تأکید زیادی صورت گرفته است، در موارد مختلف، دشمنان اهل بیت علیهم السّلام مورد لعن قرار گرفته اند. از جمله می خوانیم:

اللّهُمَّ العَن اَوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ ... .اللّهُمَّ خُصَّ اَنتَ اَوَّلَ ظالِم بِاللَّعنِ مِنّی وَ ابدَأ بِهِ اَولاً ثُمَّ الثانِیَ ثُمَّ الثّالِثَ ثُمَّ الرّابِعَ. اللّهُمَّ العَن یَزیدَ بنَ مُعاوِیَةَ خامِساً وَ العَن عُبَیدَاللهِ بنَ زیادٍ وَ ابنَ مَرجانَةَ وَ عُمَرَ بنَ سَعدٍ وَ شِمراً وَ آلَ اَبی سُفِیانَ وَ آلَ زِیادٍ وَ آلَ مَروانَ اِلی یَومِ القِیامَةِ. (۱)

در اینجا این نکته را به اجمال تذکر می دهیم که اگر آل ابوسفیان و آل زیاد و آل مروان، همگی مورد لعن قرار گرفته اند به این جهت است که آنان از اعمال پدران خود راضی و خوشحال هستند. چنانکه در همین زیارت می خوانیم:

وَ هذا یَومٌ فَرِحَت بِهِ آلُ زیادٍ وَ آلُ مَروانَ بِقَتلِهِمُ الحُسَینَ صَلَواتُ اللهِ عَلَیه.

و هر کس از عمل قومی راضی و خشنود باشد، شریک آنان محسوب می گردد. (۲)

ص: ۲۰۳

بنابر آنچه گفته شد، لعن کردن دشمنان اهل بیت علیهم السّلام از آثار و لوازم برائت است. و یکی از فوائد زنده ماندن این سنّت آن است که دشمنان خدا شناخته می شوند و نسلهای مختلف با شناخت دشمنان خدا و برائت از آنان، از منحرف شدن در راه دین، مصون می مانند. علاوه بر آنکه از این طریق به خدا و اهل بیت علیهم السّلام تقرّب می جویند.

بنابراین اصولاً معیار حق و باطل، خشنودی و ناخشنودی اهل بیت علیهم السّلام است. در زیارت آل یس چنین می خوانیم:

فَالحَقُّ ما رَضیتُمُوهُ. وَ الباطِلُ ما سَخِطتُمُوهُ. وَ المَعروفُ ما اَمَرتُم بِهِ. وَ المُنکَرُ ما نَهَیتُم عَنهُ. (1)

حق آن چیزی است که مورد خشنودی شما بوده و باطل آن است که شما از آن ناخشنود باشید. و معروف آن است که شما به آن فرمان داده اید. و منکر آن چیزی است که شما از آن نهی کرده اید.

اَهانَ لی وَلِیّاً، فَقَد بارَزَنی بِالمُحارَبَةِ وَ دَعانی اِلَیها.» وَ قالَ: «مَن یُطِعِ الرَّسولَ فَقَد اَطاعَ اللهَ». (۱) وَ قالَ: «اِن الَّذینَ یُبایِعُونَکَ اِنَّما یُبایِعُونَ اللهَ یَدُاللهِ فَوقَ اَیدیهِم». (۲) فَکُلَّ هذا وَ شِبهُهُ عَلی ما ذَکَرتُ لَکَ. وَ هکَذَا الرِّضا وَ الغَضَبُ وَ غَیرُ هُما مِنَ الاَشیاءِ مِمّا یُشاکِلُ ذلِکَ. (۳)

خدای عزّوجل افسوس نمی خورد. افسوس خوردن برای ماست. ولی او دوستانی برای خودش آفریده است که آنها افسوس می خورند و خشنود می گردند و آنها مخلوق هستند و به وسیله پروردگار اداره می شوند. آن گاه خداوند خشنودی ایشان را خشنودی خود و ناخشنودی آنها را ناخشنودی خود قرار داده است. زیرا خودش آنها را دعوت کنندگان به سوی خود و دلالت کنندگان بر خود قرار داده است، پس به همین جهت چنان مقامی را دارند. و منظور این نیست که رضا و سخط که فرموده همین است که اولیای او خشنود و ناخشنود می گردند. و (شاهد بر این معنا آنکه) خداوند فرموده: «هر کس به یکی از دوستان من اهانت کند، آشکارا با من به جنگ برخاسته و مرا به جنگ دعوت کرده است.» و نیز فرمود: «هر کس از پیامبر اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده است.» و فرمود: «کسانی که با تو بیعت می کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می کنند. دست خدا بالای دستهای ایشان است.» پس همه اینها و نظیر اینها به همان معنایی هستند که برایت بیان کردم. و همچنین است خشنودی و خشم و هر چه غیر از اینها که شبیه اینهاست.

خداوند منزه از آن است که بتوان صفات مخلوقات را به او نسبت داد. چون آنچه از مخلوقات انتزاع شده، هر چقدر هم که قیود مختلف آن سلب شود، باز هم ناقص است و خداوند منزه از هر نقصی است. بنابراین نسبت دادن این صفات به او، لازمه اش تشبیه ذات مقدّس ربوبی است.

ص: ۲۰۷

پس آنچه از صفات مخلوقات در قرآن یا احادیث به خداوند نسبت داده شده، به همان معنایی است که در حدیث فوق بیان گردید و خلاصه اش این است که: اولیای خدا مظهر رضا و سخط او هستند. آنچه آنها می پسندند همان است که خدای متعال ثواب و پاداش برایش قرار داده. و آنچه آنها ناپسند دارند همان است که منشأ عقاب و دوزخ الهی است. دلهای ایشان محلّ قرار گرفتن مشیّت خداست و جز آنچه خدا خواسته در آنها جای ندارند. این است که ملاک بهشتی و جهنّمی شدن افراد، رضا و سخط ایشان می باشد. اطاعت از اینها اطاعت از خداست. بیعت با اینها بیعت با خداست. ناراحت کردن اینها ناراحت کردن خداست. جنگ با اینها جنگ با خداست. دوست داشتن اینها دوست داشتن خداست. ... .خلاصه اینها همان کسانی هستند که بحق «خلیفة الله» نامیده شده اند که درباره این تعبیر قبلاً توضیح داده شد.

عَرشی وَ جَنَّتی وَ بُحبُوحَةِ کَرامَتی وَ سَقَیتُهُ مِن حَظیرَةِ قُدسی. وَ لا یُعادیهِم اَحَدٌ اَو یَعدِلُ عَن وِلایَتِهِم - یا مُحَمَّدُ - اِلّا سَلَبتُهُ وُدّی وَ باعَدتُهُ مِن قُربی وَ ضاعَفتُ عَلَیهِم عَذابی وَ لَعنَتی.

ای محمد، من بر قلبهای بندگانم آگاهی یافتم و علی را خیرخواه ترین و مطیع ترین مخلوقاتم نسبت به تو یافتم. پس او را برادر و جانشین و وصی قرار بده. و دخترت را به همسری او درآور. من به ایشان دو پسر بچه پاک و پاکیزه و منزّه از هر آلودگی خواهم بخشید. پس به خودم قسم یاد کردم و بر خود واجب ساختم که هر کس از مخلوقاتم، ولایت علی و همسرش و فرزندان این دو را به گردن بگیرد، پرچم او را تا عرش خود و بهشت خویش و کرامت خاصّ خود بالا می برم و از (نعمتهای) بهشت خود او را سیراب می سازم. و هر کس - ای محمد - با ایشان دشمنی کند، یا از قبول ولایت آنها سرباز زند، مودّت خود را از او سلب می کنم و از قرب خویش دورش می سازم و عذاب و لعنت خود را بر او مضاعف می نمایم.

یا مُحَمَّدُ، اِنَّکَ رَسُولی اِلی جَمیعِ خَلقی. وَ اِنَّ عَلِّیاً وَلِّیی وَ اَمیرُالمُؤمِنینَ. وَ عَلی ذلِکَ اَخَذتُ میثاقَ مَلائِکَتی وَ اَنبیائی وَ جَمیعِ خَلقی وَ هُم اَرواحٌ مِن قَبلِ اَن اَخلُقَ خَلقاً فی سَمائی وَ اَرضی، مَحَبَّةٌ مِنّی لَکَ - یا مُحَمَّدُ - وَ لِعَلّیٍ وَ لِوَلَدِکُما وَ لِمَن اَحَبَّکُما وَ کانَ مِن شیعَتِکُما وَ لِذلِکَ خَلَقتُهُ مِن طینَتِکُما.

ای محمد، تو فرستاده من به سوی مخلوقاتم هستی. و علی ولیّ من و امیر مؤمنان است. و من هنگامی که هنوز در آسمان و زمینم مخلوقی نیافریده بودم ولی ارواح اینها خلق شده بود، از همه فرشتگان و پیامبران و مخلوقاتم درباره این امر پیمان گرفتم. این پیمان گرفتن به خاطر محبّتی بود که من به تو - ای محمد - و به علی و فرزندان شما و دوستداران و شیعیان شما داشتم و به همین خاطر آنها را از طینت شما دو نفر خلق کردم.

یا مُحَمَّدُ ... اِنّی جَعَلتُکُم مِحنَةً لِخَلقی اَمتَحِنُ بِکُم جَمیعَ عِبادی وَ خَلقی فی سَمائی وَ اَرضی وَ ما فیهِنَّ لِاُکَمِّلَ الثَّوابَ لِمَن اَطاعَنی فیکُم وَ اُحِلَّ عَذابی وَ لَعنَتی عَلی مَن خالَفَنی فیکُم وَ عَصانی. وَ بِکُم اُمَیِّزُ الخَبیثَ مِنَ الطَّیِّبِ.

ص: ۲۰۹

ای محمد ... من شما را وسیله آزمون خلق خود قرار داده، همه بندگانم و مخلوقاتم در آسمان و زمینم و هر چه در آنهاست، به وسیله شما امتحان می کنم تا آنکه پاداش را در حقّ کسانی که مرا در مورد شما اطاعت می کنند، کامل گردانم و عذاب و لعنت خود را بر کسانی که در مورد شما با من مخالفت کرده و معصیت مرا می کنند، حلال گردانم. و به وسیله شما بین پاک و ناپاک فرق می گذارم.

یا مُحَمَّدُ، وَ عِزَّتی وَ جَلالی، لَولاکَ ما خَلقتُ آدَمَ. وَ لَولا عَلِیُّ ما خََلَقتُ الجَنَّةَ. لِاَنِّی بِکُم اَجزی العِبادَ یَومَ المَعادِ بِالثَّوابِ وَ العِقابِ ... فَلا یَدخُلُ الجَّنَةَ لَکُما عَدُوٌّ. وَ لا یَدخُلُ النّارَ لَکُما وَلِیٌّ. وَ بِذلِکَ اَقسَمتُ عَلی نَفسی. (1)

ای محمد، قسم به عزّت و جلال خود، اگر تو نبودی، آدم را نمی آفریدم. و اگر علی نبود، بهشت را نمی آفریدم. زیرا من تنها به واسطه شما بندگان را در روز قیامت پاداش و جزا خواهم داد ... پس هیچ یک از دشمنان شما دو نفر وارد بهشت نمی شوند، و هیچ یک از دوستان شما هم وارد جهنّم نمی گردد. و من به انجام این امر به ذات خود قسم یاد کرده ام.

ملاحظه می شود که حبّ و بغض نسبت به خاندان رسالت و اهل بیت وحی علیهم السّلام محور حبّ و بغض الهی است و در قیامت نیز همین حبّ و بغض منشأ ثواب و عقاب خداوند می باشد. با توجّه به مطالب ذکر شده، می توانیم به راحتی مضمون این حدیث را تصدیق نماییم که امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

لِکُلِّ شَیءٍ اَساسٌ. وَ اَساسُ الاِسلامِ حُبُّنا اَهلَ البَیتِ. (2)

هر چیزی پایه و اساس دارد. و پایه اسلام محبّت ما اهل بیت است.

به اهل بیت علیهم السّلام شکل می گیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند:

فِی الجَنَّةِ ثَلاثُ دَرَجاتٍ. وَ فِی النّارِ ثَلاثُ دَرَکاتٍ. فَاَعلی دَرَجاتِ الجَنَّةِ لِمَن اَحَبَّنا بِقَلبِهِ وَ نَصَرَنا بِلِسانِهِ وَ یَدِهِ. وَ فِی الدَّرَجَةِ الثّانِیَةِ مِن اَحَبَّنا بِقَلبِهِ وَ نَصَرَنا بِلِسانِهِ. وَ فِی الدَّرَجَةِ الثّالِثَةِ مَن اَحَبَّنا بِقَلبِهِ.

وَ فِی اَسفَلِ الدَّرَکِ مِنَ النّارِ مَن اَبغَضَنا بِقَلبِهِ وَ اَعانَ عَلَینا بِلِسانِهِ وَ یَدِهِ. وَ فِی الدَّرَکِ الثّانِیَةِ مِنَ النّار مَن اَبغَضَنا بِقَلبِهِ وَ اَعانَ عَلَینا بِلِسانِهِ. وَ فِی الدَّرَکِ الثّالِثَةِ مِنَ النّارِ مَن اَبغَضَنا بِقَلبِهِ. (۱)

در بهشت سه طبقه - که هر یک از قبلی است - و در جهنم سه طبقه - که هرکدام بدتر از قبلی است - وجود دارد. بالاترین طبقه بهشت برای کسانی است که ما را قلباً دوست داشته و با زبان یاری رسانیده اند. و در طبقه سوم (پایین ترین طبقه) کسانی هستند که ما را (فقط) قلباً دوست داشته اند.

و در پایین ترین طبقه آتش کسانی هستند که در دل با ما دشمنی داشته و با زبان و دست خویش دشمنان ما را یاری کرده اند. و در طبقه دوم کسانی هستند که در دل با ما دشمن بوده و با زبان خود دشمنان ما را حمایت کرده اند. و در طبقه سوم (بالاترین طبقه) آتش کسانی هستند که (فقط) در دل با ما دشمنی داشته اند.

«دست» در این حدیث به عنوان مظهر قدرت آدمی است. کسی که قدرت و امکانات خود را برای یاری رساندن به اهل بیت علیهم السّلام به کار می برد، در بالاترین درجه دوستی با ایشان است. و بر عکس آن قدرت و امکانات خود را در جهت دشمنی با ایشان به کار می برند، دشمن ترین دشمن آنها شناخته می شود و لذا در پایین ترین درکات جهنم جای می گیرد.

ص: ۲۱۱

ص: ۲۱۲

غَیرِهِ لا تُقبَلُ. (۱)

ای مردم! مراقب دین خود باشید! مراقب دین خود باشید! به آن تمسّک کنید. و کسی شما را از آن خارج نسازد و برنگرداند. زیرا کار بد در دین از کار خوب در غیر دین بهتر است. چون کار بد در دین بخشوده می شود، امّا کار خوب در غیر دین پذیرفته نمی شود.

«حَسَنه» به عملی گفته می شود که صرف نظر از قصد انجام دهنده آن، خوب و پسندیده است. و «سیّئه» عملی است که بدون در نظر گرفتن نیّت قلبی انجام دهنده آن، بد و ناپسند است. دیندار به کسی اطلاق می شود که در مسیر بندگی خدا قرار دارد و کارهای خوبش نشان دهنده روح تسلیم و پذیرفتن ربوبیّت پروردگارش است. چنین کسی اگر سیّئه ای مرتکب شود، در حقیقت از وظیفه خود غافل شده و خداوند از روی رحمت و فضل خویش وعده مغفرت و گذشت نسبت به آن سیّئه داده است. چنین کسی خودش محبوب خداست هر چند که عمل معصیت او مبغوض درگاه الهی است. امّا فرد بیدین، چون تسلیم خدا و باب بندگی او نشده، خودش مبغوض خداست، و اگر حسنه ای هم انجام دهد، چون از سر تسلیم و عبودیّت نسبت به خدا نبوده، مقبول درگاه او نیست و ارزشی هم ندارد. بنابراین، معصیتی که انسان متدیّن انجام می دهد، از جهت عاقبت امر - نه از جهت نفس عمل - از کار خوبی که انسان بیدین انجام دهد، بهتر است. زیرا اوّلی را خداوند می بخشاید ولی دومی هیچ یک از کارهای خویش، در حقیقت اطاعت از خدا نیست و لذا نپذیرفته نمی شود.

خلاصه اینکه خداوند از انسانها بندگی می خواهد و بندگی هم خلاصه می شود و در پذیرفتن ولایت اهل بیت علیهم السّلام. اعمال عبادی هم وقتی که در این مسیر باشد، ارزش پیدا می کند، و گرنه هیچ کار خوبی برای انسان باقی نمی ماند. آنچه شخصیّت خود انسان را تشکیل می دهد، معرفت و ولایت اوست نه اعمال عبادی. بنابراین اهل معرفت، خودشان - به لحاظ شخصیّت دینی خویش - محبوب خدا هستند و نسبت به اعمال بد آنها هم وعده مغفرت داده شده است.

ص: ۲۱۵

متقابلاً منکران ولایت، خودشان مبغوض خدا هستند و اعمال خوب آنها شخصیّت بی بهره از نور ایمانشان را تغییر نمی دهد.

کسی که خدا را با پیروی از امام ستمگری که منصوب از طرف خدا نیست، دین ورزی کند، دین ندارد و کسی که با قبول ولایت امام عادل منصوب از طرف خدا، دین ورزی کند، قابل سرزنش کردن نیست.

(ابن ابی یعفور می گوید:) عرض کردم: آنها دین ندارند و اینها هم قابل سرزنش کردن نیستند؟ فرمودند: بله! آنها دین ندارند و اینها هم قابل سرزنش نیستند. سپس فرمود:

اَ لاتَسمَعُ لِقَولِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ: «اللهُ وَلِیَّ الَّذینَ آمَنُوا یُخرِجُهُم مِن الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ»؟ یَعنی [مِن] ظُلُماتِ الذُّنُوبِ اِلی نورِ التَّوبَةِ وَ المَغفِرَةِ؛ لِوِلایَتِهِم کُلَّ اِمامٍ عادِلٍ مِنَ اللهِ. وَ قالَ: «وَ الَّذینَ کَفَرُوا اَولِیاؤُهُمُ الطّاغُوتُ یُخرِجُونَهُم مِنَ النُّورِ اِلَی الظُّلُماتِ». اِنّما عَنی بِهذا اَنَّهُم کانوا عَلی نورِ الاّسلامّ، فَلَمّا اَن تَوَلَّوا کُلَّ اِمامٍ جائِرٍ لَیسَ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ، خَرَجوا بِوِلایَتِهِم [اِیّاه] مِن نُورِ الاِسلامِ اِلی ظُلُماتِ الکُفرِ فَاَوجَبَ اللهَ لَهُمُ النّارَ مَعَ الکُفّارِ. «فَاُولئِکَ اَصحابُ النّارِ هُم فیها خالِدونَ».(۱)

آیا فرموده خدای عزوجل را نمی شنوی: «خداوند ولیّ کسانی است که ایمان آورده اند؛ آنها را از تاریکیها به سوی نور و روشنایی توبه خارج می سازد.»؟! منظور (خارج کردن) از تاریکیهای گناهان به سوی روشنایی توبه و مغفرت است. و علت آن، قبول ولایت پیشوایان عادل منصوب از جانب خداست. و نیز فرمود: «آنها که کافر شدند، سرپرست ایشان طاغوت است؛ آنها را از روشنایی خارج و به تاریکیها وارد می سازند.» مقصود این است که آنها نور اسلام را دارا بودند، اما چون ولایت پیشوای ستمگری را که منصوب از جانب خدا نیست پذیرفتند، به خاطر قبول ولایت ایشان، از نور اسلام خارج شدند و به تاریکیهای کفر وارد گردیدند. آن گاه خداوند هم برای ایشان، همراهی با کافران را در آتش واجب گردانید. (چنانکه می فرماید:) «آنها اهل آتش هستند که همیشه در آن باقی خواهند بود.» (۲).

ص: ۲۱۷

در این حدیث صریحاً به بیدینی منکران ولایت هر چند که کارهای خوب هم داشته باشند، اشاره شده است. و در مقابل تصریح شده است که اهل ولایت، خودشان - صرف نظر از گناهانشان که شایسته نکوهش می باشد - قابل سرزنش نیستند. یعنی شخصیّت دینی آنان تا وقتی اهل ایمان هستند، ارزش خود را از دست نمی دهد. اعمال و صفات نکوهیده آنها را باید تخطئه کرد، ولی ولایت و ایمان ایشان قابل تقبیح نیست. اهل معرفت خودشان خوب هستند؛ هر چند که اعمالشان بد باشد، امّا منکران خودشان بد هستند هر چند که کارهایشان خوب باشد. یعنی کارهای خوب آنها را تحسین می کنیم، ولی خودشان را تقبیح می نماییم، زیرا در مسیر بندگی خدا نیستند.

می شود تا اینکه بر قلب او چیره و مسلط می گردد. پس بعد از آن دیگر هیچ گاه رستگار نمی شود.

گناهان باعث سیاهی و تاریکی قلب انسان می شوند و در صورت توبه نکردن، این سیاهی قلب را فرا می گیرد به طوری که دیگر هیچ گاه سعادتمند نمی گردد. این در وقتی است که شخص ایمان خود را از دست می دهد و بیدین از دنیا می رود. حضرت باقر العلوم علیه السّلام در همین خصوص فرموده اند:

ما مِن عَبدٍ اِلّا وَ فی قَلبِهِ نُکتَةٌ بَیضاءُ. فَاِذا اَذنَبَ ذَنباً، خَرَجَ فِی النُّکتَةِ نُکتَةٌ سَوداءُ. فَاِن تابَ، ذَهَبَ ذلِکَ السَّوادُ. وَ اِن تَمادی فِی الذُّنُوبِ، زادَ ذلِکَ السَّوادُ حَتّی یُغَطِّیَ البَیاضَ. فَاِذا غُطِّیَ البَیاضُ، لَم یَرجِع صاحِبُهُ اِلی خَیرٍ اَبَداً. وَ هُوَ قَولُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ: «کَلّا بَل رانَ عَلی قُلُوبِهِم ما کانُوا یَکسِبُونَ».(1) (2)

بنده ای نیست مگر آنکه نقطه سفیدی در قلبش می باشد. پس چون گناهی مرتکب شود، یک نقطه سیاه در آن پدید آید. آن گاه اگر توبه کند، آن سیاهی از بین می رود. و اگر به انجام گناه ادامه دهد، آن سیاهی افزایش می یابد تا آنکه سفیدی را می پوشاند. پس چون سفیدی پوشیده شود، آن شخص هرگز به خیر (و سعادت) بر نمی گردد. و این همان گفتار خداوند عزوجل است: چنین نیست، بلکه آنچه انجام می دادند، بر قلبهایشان زنگار پدید آورد.

به این ترتیب انجام هر گناهی قلب انسان را تا حدّی آلوده و تاریک می کند و اگر توبه نکند و به ارتکاب گناه ادامه دهد، تاریکی همه قلب را فرا می گیرد و دیگر راهی برای سعادت شخص باقی نمی ماند.

امام باقر علیه السّلام چنین فرموده اند:

الذُّنُوبُ کُلُّها شَدیدَةٌ. وَ اَشَدُّها ما نَبَتَ عَلَیهِ اللَّحمُ وَ الدَّمُ. لِاَنَّهُ اِمّا مَرحُومٌ وَ اِمّا مُعَذَّبٌ. وَ الجَنَّةُ لا یَدخُلُها اِلّا طَیِّبٌ. (۱)

همه گناهان (از جهت نافرمانی خدا و شدّت عقوبت) سخت هستند. و سخت ترین آنها گناهانی است که بر آن گوشت و خون بروید. زیرا شخص گناهکار یا بخشوده می شود و یا مبتلا به عذاب می گردد (تا پاک شود). و جز پاک کسی وارد بهشت نمی شود.

در این حدیث شریف چند مطلب اساسی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است:

اول اینکه: همه گناهان - بدون استثنا - سخت و شدید هستند. سختی گناه به خاطر شدت زشتی و عقوبت آن می باشد. نافرمانی پروردگار به هر صورت و در هر درجه اش بسیار زشت است. اگر انسان قُبح گناه را بفهمد، می یابد که با انجام یک گناه مستحقّ کیفر سنگینی از جانب خداوند می گردد. درست است که بعضی گناهان کبیره و بعضی دیگر صغیره نامیده شده اند، امّا این تقسیم بندی در مقایسه گناهان با یکدیگر می باشد و الّا هر گناهی به خودی خود - بدون مقایسه با سایر گناهان - چون معصیت خدای کریم و مهربان است، بسیار زشت و موجب استحقاق کیفر سخت می گردد.

دوم: در میان همه گناهان، گناهی که گوشت و خون انسان بر آن می روید، سخت تر و سنگین تر است. اگر کسب و کار انسان از راه حرام باشد یا حقوق مالی خود را - نظیر خمس - نپردازد یا حقّ الناس (مظالم عباد) در اموالش باشد، در همه این حالات تغذیه اش از مال حرام بوده و گوشت و خونش با حرام رشد کرده است. همچنین است اگر بر انجام گناه یا گناهانی اصرار ورزیده و مدت طولانی اهل انجام آن باشد. این هم مصداق رویش گوشت و خون بر حرام است. این گونه گناهان به فرمایش امام باقر علیه السّلام سخت ترین گناهان هستند، چون بیشترین و عمیق ترین تأثیر آلودگی را در انسان دارند و در حقیقت بیش از سایر گناهان قلب

ص: ۲۲۰

انسان را تاریک و کثیف می کنند.

سوم: پاک شدن از آثار زشت گناهان به دو صورت امکان دارد؛ یا اینکه خداوند صاحب آن گناهان را عفو کند و او را مورد رحمت خویش قرار دهد، و یا اینکه با چشیدن عذابهای مختلف از آلودگی گناهان خارج گردد. هر چه گناهان بیشتر و شدیدتر باشند، پاک شدن از آثار آنها سخت تر و در نتیجه عذابهای سنگین تری و انسان را تهدید می کند، امّا هر اندازه از گناهان شخص که آمرزیده شود و مورد عفو الهی واقع شود، عذابش هم از او برداشته خواهد شد.

چهارم: علت اینکه گناهکار باید یا بخشوده و یا عذاب شود این است که تا صاحب گناه از آلودگی گناهان پاک شود، وارد بهشت نمی گردد. خداوند بهشت را فقط برای پاکان قرار داده است و بنابراین هیچ کس با وجود آلودگی گناه نمی تواند بهشتی شود.

نتیجه ای که از این حدیث شریف گرفته می شود این است که: انسان برای رسیدن به سعادت ابدی، باید از تاریکی گناهان خارج و به روشنایی مغفرت الهی وارد گردد. این تحوّل به دو شکل ممکن است انجام شود که یکی از آن دو برای بنده خوشایند و آسان است و دیگری ناخوشایند و سخت. بهترین و مطبوعترین راه برای انسان این است که نسبت به همه گناهانش مورد عفو و رحمت الهی قرار گیرد و برای پاک شدن از هیچ گناهی مورد عذاب قرار نگیرد. امّا اگر چنین نشود، تنها راه بهشتی شدن این است که با انواع عذابهای الهی از آلودگی گناهان خارج گردد.

قیلَ لِرَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم: فَهَل یَدخُلُ جَهَنَّمَ اَحَدٌ مِن محِبّیکَ وَ مُحِبّی عَلِیٍّ علیه السّلام؟ قالَ: مَن قَذَرَ نَفسَهُ بِمُخالَفَةِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ وَ واقَعَ المُحَرَّماتِ وَ ظَلَمَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ وَ خالَفَ ما رُسِمَ لَهُ مِنَ الشَّریعاتِ، جاءَ یَومَ القِیامَةِ قَذِراً طَفِساً.

یَقُولُ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله و سلم وَ عَلِیٌّ علیه السّلام: یا فُلانُ اَنتَ قَذِرٌ طَفِسٌ لا تَصلُحُ لِمُرافَقَةِ مَوالیکَ الاَخیارِ وَ لا لِمُعانَقَةِ الحُورِ الحِسانِ وَ لَا المَلائِکَةِ المُقَرَّبینَ. لا تَصِلُ اِلی ما هُناکَ اِلّا بِاَن تُطَهِّرَ عَنکَ ما هاهُنا. یَعنی ما عَلَیکَ مِنَ الذُّنُوِب. فَیُدخَلُ اِلَی الطَّبَقِ الاَعلی مِن جَهَنَّمَ فَیُعَذَّبُ بِبَعضِ ذُنُوبِهِ. (۱)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد: آیا از دوستداران شما و دوستداران علی علیه السّلام هم کسی وارد جهنم می شود؟

فرمودند: کسی که خود را با نافرمانی (از دستورات) محمد صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السّلام آلوده ساخته و مرتکب محرمات شده و به مردان و زنان با ایمان ستم روا داشته و از عمل به احکام شرع تخلّف ورزیده است، (چنین کسی) روز قیامت آلوده و کثیف محشور می شود.

(درآن روز) حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السّلام می فرمایند: ای فلانی، تو آلوده و کثیف هستی، نه صلاحیت همنشینی با مَوالی نیک خود داری و نه شایستگی هم آغوش شدن با حوران زیبا و نه لیاقت (مصاحبت با) فرشتگان مقرّب. به آن نعمتها نخواهی رسید مگر آنکه آلودگی گناهان را از خود بشویی. آن گاه او را به طبقه بالای جهنم داخل می کنند، پس به کیفر برخی از گناهانش می رسد.

آری؛ کسی که مرتکب گناه می شود، خود را آلوده و کثیف می کند و به همین جهت از ورود به بهشت و همنشینی با مَوالی خود محروم می شود. تا وقتی از کثافت گناهان پاک نشده، هرگز به آن نعمتهای بهشتی نمی رسد. سخت ترین عذاب الهی در قیامت به صورت جهنم بروز می کند و کسانی از اهل ایمان که مرتکب گناهان بزرگ شده اند، فقط با آتش جهنم پاک می گردند. البته به خاطر ایمان و محبتی که به اهل بیت علیهم السّلام داشته اند، در بالاترین طبقه جهنم - که از جهت عذاب سبکتر است - مورد عذاب واقع می شوند. در ادامه فرموده اند:

ص: ۲۲۲

هؤُلاءِ اَشَدُّ مُحِبّینا عَذاباً وَ اَعظَمُهُم ذُنُوباً. لَیسَ هؤُلاءِ یُسَمُّونَ بِشیعَتِنا وَ لکِنَّهُم یُسَمَّونَ بِمُحِبّینا وَ المُوالینَ لِاَولیائِنا وَ المُعادینَ لِاَعدائِنا. اِنَّ شیعَتَنا مِن شَیَّعَنا وَ اتَّبَع آثارَنا وَ اقتَدی بِاَعمالِنا.

اینها در میان دوستان ما، سخت ترین عذاب و بیشترین گناه را دارند. البته اینها شیعه ما نامیده نمی شوند، بلکه دوستداران ما نامیده می شوند و کسانی که با دوستان ما دوستی و با دشمنان ما دشمنی می کنند. همانا شیعه ما کسانی هستند که دنبال ما می آیند و از ما پیروی کرده و به اعمال ما اقتدا می نمایند.

شیعه واقعی در لسان اهل بیت به کسی اطلاق می شود که علاوه بر اعتقاد به ولایت خاندان رسالت، در عمل خود را مقیّد به پیروی از آن ذوات مقدّس کند. و اگر چنین نکند، تنها عنوان «محبّ» بر او صدق می کند. البته گاهی به کسی که فقط در حدّ اعتقاد به ایشان است نیز اطلاق «شیعه» شده است (1) که در این صورت باید به تفاوت معنای این لفظ در هر تعبیری توجّه شود.

به هر حال در میان اهل ایمان (شیعیان اعتقادی)، کسانی که گناهان بزرگ مرتکب شده اند، در صورتی که مورد عفو و رحمت الهی قرار نگیرند، باید با آتش جهنم پاک شوند تا لیاقت ورود بهشت و استفاده از نعمتهای آن را پیدا کنند. اینها با چنین عذاب سخت و دردناکی از تاریکی گناهان خارج و به روشنایی مغفرت الهی وارد می شوند.

شریف از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است:

مِنهُم مَن یُصیبُهُ الشَّدائِدُ فِی المَحشَرِ بِبَعضِ ذُنُوبِهِ ثُمَّ یَلقِطُهُ مِن هُنا وُ مِن هُنا مِن یَبعَثُهُم اِلَیهِ مَوالیهِ مِن خِیارِ شیعَتِهِم کَما یَلقِطُ الطَّیرُ الحَبَّ.

گروهی از آنان (اهل ایمان) به خاطر بعضی گناهانشان به تحمل سختی های محشر مبتلا می شوند، سپس بعضی از شیعیان خاصّ - که از سوی امامانشان فرستاده شده اند - آنها را (که با تحمل سختیهای محشر پاک شده اند) همچون مرغی که دانه از زمین بر می چیند، از این گوشه و آن گوشه محشر بر می چینند.

در اینجا برای آنکه عذاب بودن شداید محشر قدری ملموس گردد، خوب است به نمونه ای که در قرآن کریم اشاره شده است، توجه شود:

«یا اَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُم اِنَّ زَلزَلَةَ السّاعَةِ شَیءٌ عَظیمُ * یَومَ تَرَونَها تَذهَلُ کُلَّ مُرضِعَةٍ عَمّا اَرضَعَت وَ تَضَعُ کُلُّ ذاتِ حَملٍ حَملَها وَ تَرَی النّاسَ سُکاری وَ ما هُم بِسُکاری وَ لکِن عَذابَ اللهِ شَدیدٌ». (۱)

ای مردم، از پروردگارتان پروا کنید زیرا زلزله قیامت چیز بزرگی است روزی که آن زلزله را ببینید، هر زنی که مشغول شیر دادن می باشد، از ترس و وحشت شیرخواره را واگذاشته و فراموش می کند و هر زن بارداری، جنین خود را سقط می نماید و مردم را (به جهت اینکه عقل و هوش خود را از ترس و وحشت از دست داده اند) مست می بینی، امّا آنها مست نیستند ولی عذاب خداوند سخت است.

مواجهه با همین صحنه ها و درک این سختیها، خود عذابی دردناک و شدید است. امیرالمؤمنین علیه السّلام در ضمن نامه خود به اهل مصر چنین فرموده اند:

یا عِبادَ اللهِ، اِنَّ بَعدَ البَعثِ ما هُوَ اَشَدُّ مِنَ القَبرِ، یَومَ یَشیبُ فیهِ الصَّغیرُ وَ یَسکُرُ فیهِ الکَبیرُ وَ یَسقُطُ فیهِ الجَنینُ وَ تَذهَلُ کُلُّ مِرضِعَةٍ عَمّا اَرضَعَت، یَومٌ عَبُوسٌ قَمطَریرٌ، یَومٌ کانَ شَرُّهُ مُستَطیراً، اِنَّ فَزَعَ ذلِکَ الیَومِ لِیُرَهِّبُ المَلائِکَةَ الَّذینَ لا ذَنبَ لَهُم. (۲)

ص: ۲۲۴

ای بندگان خدا، همانا پس از مبعوث شدن (در قیامت) روزی سخت تر از قبر (عالم برزخ) در پیش است. روزی که در آن کودکان پیر می شوند و هوش از سر بزرگسالان می رود و ارحام جنین های خود را سقط می کنند هر زن شیرده بچه شیرخوار را - در حال شیردادن - رها می کند. روزی که (به خاطر ناراحت و ترش رو بودن انسانها در آن) به شدت گرفته و عبوس است. روزی که شرّ آن همه جا را می گیرد، ترس و وحشت آن روز فرشتگان بیگناه را هم به ترس و وحشت می اندازد.

اینها بعضی از سختی های روز قیامت است که قبل از رسیدگی به نامه اعمال انسان و روشن شدن تکلیف او اتفاق می افتد. اگر کسی بتواند این مصادیق را به درستی تصور کند، شاید بتواند تا حدّی سخت بودن شداید محشر را باور کند. امّا انسان تا در دنیا به سر می برد، محال است بتواند درک صحیحی از شداید محشر داشته باشد. تنها کسانی که چیزهایی شبیه به این مصیبت ها را در دنیا دیده اند، می توانند با قیاس به آنها نوع و سنخ عذابهای اخروی را بچشند. ولی آنها هم باید بدانند درجه سختی شداید محشر بسیار بیش از آن مصائبی است که در دنیا دیده اند.

به هر حال با چشیدن این سختیها، گروهی دیگر از مؤمنان گناهکار پاک شده، لیاقت ورود به بهشت را پیدا می کنند.

و کسانی از اهل ایمان که گناهانشان کمتر و سبک تر است (در همین دنیا) از آن گناهان پاک می شوند، به وسیله سختیها و انواع گرفتاریهایی که از جانب سلاطین و دیگران به آنها می رسد و با دردها و مرضهایی که به بدنهای ایشان در دنیا وارد می شود؛ تا آنکه پاک و پاکیزه در قبر خویش سرازیر گردند.

یکی از رموز و اسرار گرفتاریهای دنیوی این است که انسان با انجام گناهان مستحقّ عذاب الهی می گردد و خدای منّان - که می تواند به خاطر این گناهان او را به انواع عذابهای اخروی و دنیوی مبتلا گرداند - با ابتلای او به برخی از ناراحتیها و دردهای دنیا، از آلودگی گناهان پاکش می سازد. ظلم و ستمی که از ناحیه زورمندان به او می رسد و امراضی که به آنها مبتلا می شود، نتیجه همان گناهانی است که انجام داده و اکنون با تحمل این رنجها - به لطف و تفضل الهی - پاک می گردد و پس از مرگ عذابی نمی بیند. هر چند این نوع تطهیر در مقایسه با عفو کلی خداوند از گناهانش، سخت تر و سنگین تر می باشد، امّا اگر خداوند عقوبت گناهانش را در عوالم پس از مرگ مقدر می فرمود، به مراتب برایش سخت تر و تحملش مشکل تر می شد. پس به مقتضای «عدل» الهی عذاب می شود ولی به اقتضای «فضل» خداوند عذابش تخفیف داده می شود.

در همین خصوص شخصی به نام «یعقوب بن شعیب» به امام صادق علیه السّلام عرض می کند: شخصی است که مرتکب گناهان متعدّد و مختلف می شود، امّا در عین حال اهل معرفت و ولایت اهل بیت علیهم السّلام می باشد. سرنوشت چنین شخصی چگونه است؟ حضرت در پاسخ به او فرمودند:

هذا یُرجی لَهُ. وَ النّاصِبُ لا یُرجی لَهُ. وَ اِن کانَ کَما تَقُولُ، لا یَخرُجُ مِنَ الدُّنیا حَتِی یُسَلِّطَ اللهُ عَلَیهِ شَیئاً یُکَفِّرُ اللهُ عَنهُ بِهِ اِمّا فَقراً وَ اِمّا مَرَضاً. (۱)

به حُسن عاقبت چنین فردی امید هست، امّا امیدی به دشمن اهل بیت علیهم السّلام نیست. و اگر چنین باشد که می گویی (یعنی واقعاً اهل ولایت ائمة علیهم السّلام باشد) از دنیا بیرون نمی رود تا آنکه خداوند بر او بیماری یا فقری مسلّط گرداند

ص: ۲۲۶

کفّاره گناهانش باشد.

روشن است که خدای متعال به خاطر ارزشی که برای ولایت و محبّت اهل بیت علیهم السّلام قرار داده، وسیله ای را در دنیا برای پاک کردن شخصی از آلودگی گناهانش قرار می دهد تا او عاقبت به خیر گردد. امّا کسی که گوهر ولایت را ندارد، امیدی به حُسن عاقبتش نیست.

فرمودند:

اِنَّهُ اِذا کانَ ذلِکَ، اِبتَلَی اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی اَحَدَهُم فی جَسَدِهِ. فَاِن کانَ ذلِکَ کَفّارَةً لِذُنُوبِةِ، وَ اِلّا ضَیَّقَ اللهُ عَلَیهِ فی رِزقِهِ، فَاِن کانَ ذلِکَ کَفّارَةً لِذُنُوبِةِ، وَ اِلّا شَدَّدَ اللهُ عَلَیهِ عِندَ مَوتِهِ حَتّی یَأتِیَ اللهَ وَ لا ذَنبَ لَهُ ثُمَّ یُدخِلُهُ الجَّنَةَ. (۱)

اگر مؤمنان اهل گناه باشند، خدای تبارک و تعالی ایشان را به بلاهای جسمانی (بیماریهای مختلف) مبتلا می کند. اگر با این وسیله پاک شدند که هیچ، و گرنه خداوند روزی خود را بر آنها تنگ می کند (مبتلا به فقر می شوند). اگر با این وسیله پاک شدند که هیچ، و گرنه خداوند مرگشان را بر آنها سخت می کند تا اینکه بدون گناه به پیشگاه خداوند حاضر شوند سپس ایشان را (که پاک شده اند) وارد بهشت می گرداند.

با این ترتیب عقوبت مؤمن در دنیا متناسب با میزان زشتی و بزرگی گناهانش می باشد. هر قدر آلودگی شخص به خاطر گناه بیشتر باشد، کیفرهای دنیوی اش - تا هنگام مرگ - هم سخت تر و شدیدتر خواهد بود. البته ناگفته نماند که تناسب زشتی گناه با شدت عقوبت یک امر ضروری و لا یتخلّف نیست بلکه به طور کلی به مشیّت و اراده آفریدگار عالم بستگی دارد. او مطابق با سنّت خویش - که دست خودش را نمی بندد - با گناهکاران چنین رفتار می کند. هر چند که در مورد هر مؤمنی و نسبت به هر گناهی می تواند خلاف سنّتی که خود قرار داده است، عمل نماید. آنچه در احادیث آمده بیان سنّت های الهی می باشد که به وسیله ذات مقدّسش وضع شده است. اینکه کدام گروه از مؤمنان مشمول کدام سنّت پروردگار واقع شدند، علاوه بر شدّت و بزرگی گناهانشان، به مشیّت خداوند متعال در مورد ایشان مربوط می شود و اینکه بخواهد تا چه اندازه با «فضل» یا «عدل» خود با آنها رفتار نماید.

حدیث دیگری از امیرالمؤمنین علیه السّلام در همین خصوص وارد شده است:

ما مِنَ الشّیعَةِ عَبدٌ یُقارِفُ اَمراً نَهَیناهُ عَنهُ فَیَمُوتُ حَتّی یُبتَلی بِبَلِیَّةٍ تُمَحَصُّ بِها .

ص: ۲۲۸

ذُنُوبُهُ اِمّا فی مالٍ وَ اِمّا فی وَلَدٍ وَ اِمُا فی نَفسِهِ حَتّی یَلقَی اللهَ عَزَّوَجَلَّ وَ ما لَهُ ذَنبٌ. وَ اِنَّهُ لِیَبقی عَلَیهِ الشَّیءُ مِن ذُنُوبِهِ فَیِشَدَّدُ بِهِ عَلَیهِ عِندَ مَوتِهِ. (1)

هیچ شیعه ای مرتکب گناه نمی شوند مگر آنکه پیش از مرگ به یک گرفتاری مبتلا می گردد که گناهانش به وسیله آن پاک شود. این گرفتاری یا به اموالش می خورد یا به فرزندانش و یا به خودش تا آنکه خدای عزّوجل را پاک و پاکیزه ملاقات نماید. و اگر چیزی از آلودگی گناهان بر او باقی بماند، مرگش بر او سخت می شود (تا از آن آلودگی هم پاک گردد).

همان طور که گذشت اینکه هر مؤمنی به کدام گرفتاری مبتلا شود، به مشیّت خداوند در حق او بستگی پیدا می کند.

همه آنچه در اینجا بیان شد مربوط به اهل ایمان است. کافران حساب دیگری دارند که فعلاً محل بحث نیست. تنها به یک نکته اشاره می کنیم که: گاهی مرگ بر کافر سهل و آسان می شود و بر مؤمن سخت. در این صورت نباید تصوّر شود که خداوند کافر را بیش از مؤمن دوست می دارد.

راحتی مؤمن در هنگام مرگ مصداق پاداش زودهنگامش می باشد و سختی کشیدن او در آن هنگام برای پاک شدنش از گناهانش است تا اینکه پاک و پاکیزه وارد آخرت شود در حالی که چیزی مانع استحقاقش نسبت به گرفتن پاداش ابدی نباشد. امّا راحت جان دادن کافر به این جهت است که پاداش کارهای خوبش را در دنیا به طور کامل دریافت کند تا اینکه وقتی وارد آخرت می شود، چیزی جز آنچه مایه عذاب گردد، برایش نباشد. و سختی کشیدنش در هنگام مرگ، در واقع شروع عذاب الهی در حق اوست پس از آنکه پاداش خوبیهایش را دریافت کرده باشد. همه اینها به این جهت است که خداوند عادل می باشد و ظلم و ستمی نمی کند.

با این ترتیب مؤمنانی که مرتکب گناه شده اند، پیش از مرگ کیفر اعمال زشت خود را دریافت می کنند و کافرانی هم که کافرانی هم که کارهای خوبی داشته اند، پاداش خود را در همین دنیا پیش از مرگ می گیرند و اگر کارهای خوبشان زیاد باشد، با آسان شدن مرگ، همه پاداش خود را دریافت می کنند. امّا کافرانی که پیش از مرگ پاداش خوبیهایشان را گرفته اند، دیگر حسنه ای برایشان نمانده تا مرگ بر ایشان آسان گردد، لذا مبتلا به سختی جان دادن می شوند.

بنابراین هم برای کفار و هم مؤمنان احتمال سخت یا راحت جان دادن وجود دارد و این امر بستگی به اعمال خوب یا بد ایشان پیدا می کند. نتیجه اینکه ایمان و کفر علت سهل یا سخت جان دادن انسان نیست و اعمال خوب یا بد انسان تعیین کننده نوع مرگ اوست.

فَاِن بَقِیَ شَیءٌ اُتِیَ بِهِ وَ لَمّا یُلحَد فَیُوضَعُ فَیَتَفَرَّقُونَ عَنهُ فَیُطَهَّرُ. (1)

پس اگر چیزی (از آلودگی گناهان) باقی بماند، او را در حالی که هنوز دفن نشده می آوردند. پس به خاک سپرده می شود و اطرافیانش از گرد او پراکنده می شوند، آن گاه (در عالم قبر) پاک می گردد.

انسان وقتی از دنیا می رود، با اینکه هنوز دفن نشده - در صورتی که با گرفتاریهای دنیوی پاک نشده باشد - عذابهای برزخی اش شروع می شود. و آن گاه که به خاک سپرده می شود نیز این عذابها ادامه می یابد تا آنکه از آلودگی گناهان - قبل از آغاز قیامت - به کلی پاک گردد یا اینکه حداقل بخشی از آنها تا قبل از وقوع قیامت از بین برود.

می کردند و با مرحوم آیه الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی هم درس و هم مباحثه بودند. از ایشا ن نقل شده است که:

«دردوران جوانی که در اصفهان بودم، نزد دو استاد بزرگ ، مرحوم آخوند کاشی و جهانگیرخان، درس اخلاق و سیر و سلوک می آموختم و آنها مربی من بودند. به من دستور داده بودند که شبهای پنجشنبه و شبهای جمعه بروم بیرون اصفهان و در قبرستان تخت فولا د قدری تفکر کنم درعا لم مرگ و ارواح و مقداری هم عبادت کنم و صبح برگردم .

عادت من این بود که شب پنشنبه و جمعه می رفتم و مقدار یکی دو ساعت در بین قبر ها و در مقبره ها حرکت می کردم و تفکر می نمودم و بعد چند ساعت استراحت نموده و سپس برای نماز شب و مناجات بر می خاستم و نماز صبح را می خوا ندم و پس ازآن به اصفهان می آمدم.

شبی بود از شبهای زمستان، هوا بسیار سرد بود، برف هم می آمد. من برای تفکر در ارواح و ساکنان وادی آن عالم از اصفهان حرکت کردم و به تخت فولاد آمدم و در یکی از حجرات رفتم و خواستم دستمال خود را باز کرده چند لقمه ای از غذا بخورم و بعد بخوابم تا در حدود نیمه شب بیدار و مشغول کارها و دستورات خود از عبادت گردم.

دراین حال در مقبره را زدند تا جنازه ای را که از ارحام و بستگان صاحب مقبره بود و از اصفهان آورده بودند آنجا بگذارند و شخص قاری قرآن که متصدی مقبره بود مشغول تلاوت شود و آنها صبح بیایند و جنازه را دفن کنند. آن جماعت جنازه را گذاردند و رفتند و قاری قرآن مشغول تلاوت شد.

من همین که دستمال را باز کرده و می خواستم مشغول خوردن غذا شوم، دیدم که ملائکه عذاب آمدند و مشغول عذاب کردن شدند - عین عبارت خود آن مرحوم است - چنان گرزهای آتشین بر سر او می زدند که آتش به آسمان زبانه می کشید و فریادهایی از این مرده بر می خاست که گویی تمام این قبرستان عظیم را متزلزل می کرد. نمی دانم اهل چه معصیتی بود ... ابداً قاری قرآن اطلاعی نداشت، آرام بر سر جنازه نشسته و به تلاوت اشتغال داشت.

ص: ۲۳۲

من از مشاهده این منظره از حال رفتم، بدنم لرزید، رنگم پرید و اشاره می کنم به صاحب مقبره که در را باز کن من می خواهم بروم. او نمی فهمید، هر چه می خواستم بگویم زبانم قفل شده و حرکت نمی کرد، بالاخره به او فهماندم: چفت در را باز کن، من می خواهم بروم.

گفت: آقا هوا سرد است، برف روی زمین را پوشانیده، در راه گرگ است، تو را می درد. هر چه می خواستم بفهمانم به او که من طاقت ماندن ندارم، او ادراک نمی کرد. به ناچار خود را به اطاق کشاندم. در را باز کرد و من خارج شدم و تا اصفهان، با آنکه مسافت زیادی نیست، به سختی آمدم و چندین باز به زمین خوردم. آمدم در حجره، یک هفته مریض بودم و مرحوم آخوند کاشی و جهانگیر خان می آمدند حجره و استمالت می کردند و به من دوا می دادند. و جهانگیر خان برای من کباب باد می زد و به زور به حلق من فرو می برد تا کم کک قدری قوه گرفتم.» (1)

سخت تر و سنگین تر است، خدای متعال خواسته است مؤمنان نتیجه گناهان خود را در برزخ ببینند و پاک شوند تا در قیامت کمتر به عذاب الهی مبتلا شوند. از طرف دیگر شفاعت اهل بیت علیهم السّلام در عالم برزخ به گستردگی قیامت نیست و ایشان هر چند از طرف خداوند هم قدرت و هم اجازه اِعمال شفاعت را به طور گسترده در عالم برزخ دارند، امّا به فرموده خودشان، آن گونه که در قیامت از اهل ولایت دستگیری می نمایند، در عالم قبر چنین نمی کنند، لذا به مؤمنان در مورد تحمل کیفر گناهانشان در برزخ هشدارهای جدّی داده اند.

از حضرت صادق علیه السّلام نقل شده است:

وَ اللهِ ما اَخافُ عَلَیکُم اِلَّا البَرزَخَ. فَاَمّا اِذا صارَ الاَمرُ اِلَینا، فَنَحنُ اَولی بِکُم. (1)

قسم به خدا بر شما جز از برزخ نمی ترسم. امّا وقتی که کار به ما برسد، پس ما سزاوارتر (از دیگران به شما) هستیم.

مقصود از اینکه فرموده اند: «اِذا صارَ الاَمرُ اِلَینا» این نیست که ائمه علیهم السّلام درعالم برزخ قدرت رسیدگی و تعیین تکلیف شیعیان را ندارند. آنها در هیچ عالَمی از اِعمال ولایت خویش ناتوان نیستند، امّا بِنای خداوند و خواست خود ائمه علیهم السّلام - که عین خواست خداست - چنین است که اهل ایمان در برزخ عموماً نتیجه اعمالِ خوب یا بد خود را ببینند.

ملاّجعفر پیش از مرگ او مردند و او را وصیّ اموال خود قرار دادند. او تمام آن مالها را به دست گرفت؛ ولی پیش از آنکه آنها را به مصرف شرعی برساند، به مرض وبا از دنیا رفت و همه آن اموال تلف شد.

ملاّ ابوالحسن می گوید: در سالی که به زیارت عتبات و مجاورت قبر مولایمان اباعبدالله الحسین علیه السّلام مشرّف شده بودم، شبی مردی را در خواب دیدم که زنجیری از آهن بر گردنش بسته بودند و از آن شعله های آتش زبانه می کشید. دو سر زنجیر را دو نفر در دست داشتند. زبان آن مرد از دهانش بیرون آمده و به روی سینه اش افتاده بود. از دور که مرا دید خود را به طرف من کشید. وقت نزدیک شد، متوجّه شدم که ملاّجعفر است! خیلی تعجّب کردم. همین که خواست با من حرف بزند و کمک بخواهد، زنجیر را به عقب کشیدند و او را از من دور کردند و نتوانست چیزی بگوید. بار دیگر نزدیک آمد و باز به همان نحو او را برگردانیدند. بار سوم خود را نزدیک من رسانید؛ ولی باز هم موفّق به گفتن چیزی نشد. از مشاهده این حالت ترس و اضطراب شدیدی به من دست داد. فریاد بلندی زدم و از خواب جَستم.

یکی از علما - که در کنار من خوابیده بود - از فریاد من بیدار شد. ماجرا را برای او تعریف کردم. آن ساعت، موقع مناجات و باز کردن درهای صحن و حرم شریف بود. گفتم: سزاوار است برخیزیم و به حرم مطهّر برویم و پس از زیارت، برای ملاّجعفر طلب مغفرت کنیم تا اگر آنچه دیده ام رؤیای صادقه باشد، شاید خداوند او را مورد رحمت خود قرار دهد. پس برخاستیم و قصد خود را به انجام رسانیدیم.

مدّتی نزدیک به بیست سال از آن تاریخ گذشت و دیگر از حال ملاّجعفر خبری به دست نیامد. من عقیده داشتم آن حالت که از او در خواب دیدم، به واسطه تقصیری است که در سال وبایی نسبت به اموال مردم از او سرزده بود؛ تا اینکه خداوند به زیارت خانه اش بر من منّت نهاد. پس از انجام مناسک حج - موقعی که خواستیم به مدینه برگردیم - من به بیماری سختی گرفتار شدم که قدرت حرکت نداشتم. وقتی وارد مدینه شدیم، به همراهان خود گفتم: مرا غسل دهید و لباسم را عوض کنید و به حرم مطهّر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ببرید. می ترسم مرگ مرا مهلت ندهد و از

ص: ۲۳۵

این فیض محروم شوم. آنها خواهش مرا انجام دادند. همین که داخل روضه منوّره شدم، حالت غش بر من عارض شد. مرا در گوشه ای خواباندند و دنبال کار خود رفتند.

چون به هوش آمدم، مرا برداشتند و نزدیک ضریح مقدّس بردند.پس از زیارت، مرا به پشت ضریح مطهّر نزدیک خانه صدیقه طاهره علیها السّلام - که یکی از مواضع زیارت است - رسانیدند. در آنجا نشستم و هر چه توانستم زیارت کردم و از آن حضرت شفا خواستم و عرض کردم: روایات زیادی به ما رسیده است مبنی بر اینکه نسبت به پسرت حسین علیه السّلام خیلی محبّت دارید. و من مجاور قبر شریف او هستم. شما را به حقّ او قسم می دهم که به من شفا مرحمت فرمایید. بعد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را مخاطب قرار دادم و حاجات خود را بیان کردم و برای دوستانی که از این جهان چشم بسته و در دل خاک خفته اند طلب شفاعت کردم و از آنها یک به یک نام بردم. همین که به ملاّجعفر رسیدم، آن خواب یادم آمد و حالم منقلب شد و در طلب مغفرت و درخواست شفاعت از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم برای او الحاح بسیار کردم و گفتم: من بیست سال پیش او را در خواب به حال بدی دیده ام که نمی دانم رؤیای صادقه است یا از خوابهای پریشان. آنچه توانستم از دعا و تضرّع در حقّ او انجام دادم. پس در خود احساس سبکی و راحتی کردم. برخاستم و به خانه رفتم. به برکت حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام اثری از مرض و کسالت در من باقی نبود.

از مدینه بیرون آمدم. در اُحُد - که کوه معروفی در پشت مدینه و اوّلین منزل از منازل بین راه بود - یک روز توقّف کردیم. من شهدای اُحُد را زیارت کردم و در گوشه ای دراز کشیدم و به خواب رفتم. در خواب دیدم که ملاّجعفر به طرف من می آید. چهره اش شاد بود. لباس سفیدی پوشیده بود. عِمامه ای با حَنَک بر سر داشت و عصایی در دست گرفته بود. وقتی نزدیک آمد، سلام کرد و گفت: آفرین بر برادری و دوستی تو! شایسته است دوست در حقّ دوست این گونه باشد. من در این مدّت، گرفتار سختی و شدّت و بلا و محنت بودم، ولی تو در حرم مطهّر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هنوز از جا برنخاسته بودی که من از عذاب نجات یافتم. دو سه روز

ص: ۲۳۶

پیش، مرا به حمّام بردند و از آلودگیها و کثافات پاک کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این جامه را برایم فرستاد و این عبا را صدّیقه طاهره علیها السّلام به من مرحمت فرمود. الحمدلله، حال من به خیر و عاقبت انجامید. اکنون آمده ام که تو را بدرقه کنم و به تو بشارت دهم که دل خوش دار؛ به سلامت به خانه بر می گردی و همه اهل بیت تو صحیح و سالمند. با شکرگزاری و خوشحالی از خواب بیدار شدم.» (۱)

این داستان و امثال آن نشان می دهد که دست پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت ایشان علیهم السّلام در عالم برزخ هم مانند دنیا و قیامت کاملاً باز است و هر وقت اراده نمایند از دوستان خود دستگیری می کنند. امّا همین طور که بیان شد بنای خودشان در برزخ بر این نیست و جز در موارد استثنایی این قدرت الهی را اعمال نمی کنند. به این رؤیای صادقه توجّه کنید:

«حاج علاء الدّین ایلخانی در یادداشتی که برای مؤلّف فرستاده است می نویسد: «شب جمعه ای به زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام مشرف شدم. پس از زیارت در صحن مطهّر حضرت عبدالعظیم، چشمم به چادر بزرگی که جلو ی ایوان مطهّر حرم آن حضرت نصب بود افتاد. نظر مرا جلب کرد. به یاد مرحوم حاج جعفر افتادم، چون مخارج چادر را ایشان داده بودند، قُربَةً اِلی الله، زیارتی و فاتحه ای از طرف او خواندم و به منزل رفتم.

شب، ایشان را در خواب دیدم. در اتاقی نشسته بودم که مثل هیأتی بود که افراد می آمدند و نشستند. یکدفعه دیدم حاج جعفر از در اتاق وارد شد. لباس خیلی کثیف و پاره ای در تن او بود. تا چشمم به او افتاد، به یاد آوردم که از دنیا رفته است. او را مخاطب قرار دادم و گفتم: حاجی جعفر! چرا لباست این قدر کثیف است و مندرس؟! بدون آنکه جواب مرا بدهد گفت: فلانی! دستم به دامنت! خیلی گرفتارم. به هیچ عنوان تا حساب مردم را ندهم، مرا رها نمی کنند. پسرم مسعود را ببین و به او بگو حساب مردم را بدهد تا مرا رها کنند.

من - مثل اینکه دارم با یک فرد زنده صحبت می کنم - گفتم: من مسعود را دیدم و به او گفتم: حساب مرا برس و بدهی های پدرت را بده. در جواب من گفت: وقتی

ص: ۲۳۷

انحصار وراثت ما تمام شد، بدهی پدرم را می دهم ... ناگهان صحبت مرا قطع کرد و گفت: به او بگو اینجا انحصار وراثت سرشان نمی شود. من به او گفتم: تو برو دامان فاطمه زهرا علیها السّلام را بگیر (چون در دنیا خیلی به ایشان و ائمه اطهار علیهم السّلام علاقه داشت). در جواب من گفت: مگر حضرت زهرا علیها السلام یک زن معمولی است که من دامان او را بگیرم؟! مگر آن حضرت را می بینم که از او استمدا بطلبم؟! مقام بزرگ خدا چه پایه است؟ مقام فاطمه زهرا علیها السّلام مادون مقام خداست! سپس گفت: چیزی به شما می گویم: خداوند راجع به حقّ الناس گوش ندارد و به حرف هیچ کس گوش نمی دهد!

من از خواب بیدار شدم. فردا صبح به پسرش مسعود تلفن کردم و از او خواستم که بدهی مردم را بدهد؛ با همکاری من مقداری از وام پدرش را ادا کرد.

یک سال از این خواب گذشت. باز شب جمعه ای او را به خواب دیدم. این دفعه دیدم حاج جعفر لباسی خیلی شیک و مشکی رنگ به تن دارد؛ با سر و روی تمیز و اندامی لاغر؛ برعکس سابق که خیلی چاق و قیافه ناراحت کننده ای داشت. تا چشمش به من افتاد گفت: فلانی! خدا به تو اجر دهد! خیلی به درد من خوردی.» (۱)

آری؛ اگر کسی دستش به دامان اهل بیت علیهم السّلام برسد و آنها هم بخواهند شفاعت او را بکنند، از هر عذابی در برزخ نجات می یابد. ولی از آنجا که خداوند چنین نخواسته و اهل بیت علیهم السّلام نیز چیزی برخلاف مشیّت الهی نمی خواهند، بنابراین اکثر شیعیان گناهکار در برزخ دستشان به دامان پیشوایان خود نمی رسد و مواردی مانند مرحوم ملاّ جعفر مازندرانی را باید اسثنا تلقّی کرد. امّا در قیامت چنین نیست و شفاعت اهل بیت علیهم السّلام به صورت گسترده و فراگیر شامل مؤمنان می گردد ولی در آنجا هم زمان و حدّ شفاعت نسبت به افراد مختلف معیّن نشده و هیچ کس نمی داند که در محشر چه وقت و تا چه اندازه مورد شفاعت قرار می گیرد. چه بسا این شفاعت پس از تحمل صدها هزار سال آتش جهنّم شامل کسی بشود. در ادامه مباحث، این موضوع را بیشتر توضیح خواهیم داد.

ص: ۲۳۸

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مراسم تشییع بازگشتند و مردم نیز برگشتند و به حضرت عرض کردند: ای رسول خدا، ما دیدیم که شما در مورد سعد کارهایی انجام دادید که برای کسی نکرده بودید. شما بدون کفش و بدون عبا جنازه او را تشییع کردید! حضرت فرمودند:

اِنَّ المَلائِکَةَ کانَت بِلا رِداءِ وَ لا حِذاءٍ، فَتَأَسَّیتُ بِها.

همان فرشتگان بدون عبا و کفش (در تشییع) بودند، من هم به آنها تأسّی کردم.

عرض کردند: شما گاهی طرف راست و گاهی طرف چپ جنازه را می گرفتید. فرمودند:

کانَت یَدی فی یَدِ جَبرَئیلَ آخُذُ حَیثُ یَأخُذُ.

دست من در دست جبرئیل بود، هر جا را که او می گرفت، من هم می گرفتم.

(معلوم شد که فرشتگان زیادی از جمله حضرت جبرئیل امین در تشییع جنازه سعد شرکت داشتند.) سپس با تعجّب به پیامبر عرض کردند: شما دستور به غسل او دادید و بر او نماز گزاردید و او را در قبر جا دادید آن گاه فرمودید: سعد تحت فشار (قبر) قرار گرفت؟! فرمودند:

نَعَم؛ اِنَّهُ کانَ فی خَلقِهِ مَعَ اَهلِهِ سُوءٌ. (۱)

بله؛ زیرا او نسبت به نزدیکان خود قدری بداخلاق بود.

این نمونه ای از کیفر برزخی اعمال زشت انسان مؤمنی است که با وجود جلالت قدر او گریبانگیرش شد. ملاحظه می شود که تشییع کردن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و فرشتگان الهی (۲) و حتی دفن کردن و به خاک سپردن شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هم مانع تحقیق این کیفر نگردید.

فشار قبر از سخت ترین عذابهای برزخی است که مؤمن گناهکار بلافاصله

ص: ۲۴۰

پس از دفن شدن آن را می چشد. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمودند:

ضَغطَةُ القَبرِ لِلمُؤمِنِ کَفّارَةٌ لَمّا کانَ مِنهُ مِن تَضییعِ النِّعَمِ. (1)

فشار قبر برای مؤمن کفّاره ضایع کردن نعمتها از جانب اوست.

ضایع نمودن نعمتهای الهی این است که انسان آنها را در جهتی که مورد رضا و دستور خداوند بوده استفاده نکند و حتی از آنها در مسیر مخالفت با پروردگار سوء استفاده نماید. کیفر برزخی این ناشکری نمودن، تحمّل فشار قبر می باشد. متأسّفانه این بی توجّهی و ناشکری نسبت به نعمتهای الهی دردی فراگیر در میان اهل ایمان است. و به همین جهت وقتی ابوبصیر از امام صادق علیه السّلام می پرسد که آیا کسی (از مؤمنان) از فشار قبر رهایی می یابد، حضرت می فرمایند:

نَعوذُ بِاللهِ مِنها. ما اَقَلَّ مَن یَفلِتُ مِن ضَغطَةِ القَبرِ!(2)

از فشار قبر به خدا پناه می بریم، چه اندک هستند کسانی که از فشار قبر خلاصی می یابند!

است - بنّای قابلی شده بودم. خان (=رئیس عشیره)ای بود ثروتمند. به شوشتر آمد و به پدربزرگم گفت: یک بنّا به ما بده ببرم قلعه ده خودمان تا برای ما حمّام بسازد. پدربزرگم مرا به او معرّفی کرد. من همراه خان به «قلعه تل» رفتم. شش ماه کار کردیم تا خشت زدیم. حمّام تقریباً تمام شده بود. خُرده کاریهایی داشت.

شخصی از شوشتر آمد.به من گفت: علیرضا، پدربزرگت فوت شد. چهلم او هم تمام شد. خیلی ناراحت شدم؛ چون خیلی به پدربزرگم علاقه داشتم. آمدم به خان گفتم: من باید بروم شوشتر. خان گفت: کارت را تمام کن و برو. من اعتنا نکردم. نصف شب با قافله رو به شوشتر کردم. وقتی که به شوشتر رسیدم، دیدم پدربزرگم فوت شده است. به خدمت آقا سیّد محمّد امام جمعه شوشتر رفتم و عرض کردم: آقا، شما دعایی در نظر دارید که انسان مرده را خواب ببیند؟ ایشان مرحوم ملاّ عبّاس شباب (۱) را به من معرّفی فرمود و گفت: برو نزد ملاّعباس. او دعا دارد.

رفتم نزد ملاّعبّاس شباب. ایشان دعایی نوشت و به من دستور داد. گفت: شب وقتی که می خواهی بخوابی، وضو بگیر، دو رکعت نماز بخوان و این دعا را زیر سربگذار و بخواب. من هم انجام دادم. همین که چشمم را خواب برد، در خواب دیدم یک بیابان گرم و صحرای خشکی است و یک نفر در آتش آویزان و مشتعل است. نزدیک آمدم. دیدم پدربزرگم است که در آتش است!

گفتم: ای بابا! تو نماز و روزه و همه کارهایت خوب بود. پس چرا این جور؟! گفت: راست می گویی. اشاره کرد به آن طرف و گفت: تقصیر آن شخص بود. رفتم طرف آن شخص، دیدم او به طوری آویزان است که سرش به طرف زمین و پای به طرف بالا و مشتعل از آتش است. گفتم: قضیّه شما چیست؟ گفت:

من حاج حسین جلودارم. حکایت ما این است که ما عدّه مان زیاد بود و خانه برایمان کم بود. مجاور خانه ما منزل بزرگی بود مال دو دختر که خانه ارثی پدری آنها بود و خانه بزرگی بود. مدّتها بود که من از آن دو دختر خواهش می کردم که اجازه بدهید مقداری از منزل شما را بخرم و ضمیمه منزل خود کنم زیرا عدّه ما

ص: ۲۴۲

زیاد است و جایمان کم است، گفتند: ما ارث پدر را نمی فروشیم.

یک روز پدر بزرگت در خانه ما کار بنّایی می کرد. ما به دخترها گفتیم: تا بنّا در خانه است، اجازه دهید دیوار فاصل را خراب کنیم و مقداری جلو بیاوریم. گفتند:

حاضر نیستیم. ما هم رفتیم و به خان محله گفتیم: شما بیایید و اینها را نصیحت کنید. خان آمد و آنها را صدا زد: فلانی! بیا. فلانی! بیا. یک تکه از خانه را به فلان کس بفروشید. گفتند: خان! ما ارث پدری را نمی فروشیم. خان گفت: غلط می کنید! مرده شور شما را ببرد! آن گاه به ما گفت: شما تصرّف کنید.

طبق دستور خان حصار را خراب و مقداری از زمین آنها را وارد خانه خود کردیم. حال من اینجا گرفتارم و پدربزرگت آنجا. من یک خواهشی از شما دارم بلکه برای ما چاره ای باشد و آن این است که به خانه من بروی. خانه ما کوچه پهلوی مسجد شیخ علی است. وارد کوچه می شوی و دست چپ تا آخر کوچه می روی. در دو لنگه بزرگی هست. آن خانه ماست. زیر دالان که وارد شدید، پلّه ای هست. می روید بالای دالان. اتاق کوچکی هست که دیوار فلان (مثلاً جنوبی یا شرقی) آن دو در نمای تیغه شده است. پشت تیغه دومی خمره کوچک - به قول خودشان «خمبلیزه» - هست که بیست و هفت لیره (سکّه طلا) در آن هست و کسی از آن خبر ندارد. لیره ها را بدهید بلکه ما را از این برهوت نجات بدهید. پسر بزرگ من محمّد علی نام دارد.

حاج علیرضا می گوید: از خواب بیدار شدم. اوّل اذان صبح برخاستم و نماز صبح را خواندم و طبق همان نشانه هایی که در خواب به من داده بود به راه افتادم. با اینکه من اهل موکهی بودم و به محلّه اشکفتی نرفته بودم و کوچه های آنجا را درست تشخیص نمی دادم، طبق نشانه ای که در خواب به من داده بود رفتم تا مسجد شیخ علی. به کوچه ای که گفته بود وارد شدم تا آخر کوچه که بن بست بود رسیدم. در حیاط بزرگی را که گفته بود دیدم. در زدم. جوانی آمد در را باز کردم. گفتم: چه نام داری؟ گفت: محمّد علی. گفتم: یک ساعت با تو حرف دارم. گفت: اجازه بدهید نماز صبح را بخوانم که قضا نشود. نزدیک طلوع آفتاب بود. نمازش را خواند. بعد که آمد گفتم: پدر جناب علی در برزخ گرفتار است. باید برای او

ص: ۲۴۳

چاره ای کنی.

گفت: می دانم که آن قسمت از حیاط ما غصبی است و عدواناً تصرّف شده است. بعد از فوت پدرم، هر کس بهره میراث خود را گرفت و رفت و از من به تنهایی این کار ساخته نیست که او را نجات دهم؛ زیرا که به آن دخترها باید پول بدهم و از عهده من برنمی آید.

گفتم: پدرت به من سفارش کرده و گفته است که زیر دالان پله ای هست. بالای دالان غرفه کوچکی هست که دو درنما دارد که ما تیغه کرده ایم؛ یعنی با آجر نازک بسته ایم. پشت در نمای دومی بیست و هفت لیره عثمانی دارم و کسی خبر ندارد. گذاشته بودم برای روز نبادا که اگر یک وقتی دستم خالی شد خرج کنم. پیش نیامد. لیره ها سر جای خود ماندند و کسی خبر ندارد.

حاج علیرضا می گوید: به محمّد علی گفتم: برو چکشی بیاور تا من به تو بگویم کجای دیوار را بشکاف. البتّه چون خانه شماست، شما اختیار دارید که خراب کنید.

چکشی آورد. گفتم: اینجا را پدرت نشان داد. دیوار نازک را بشکن. شکافت. همان خمره (کوزه) پیدا شد. بیست و هفت لیره در او بود. به اتّفاق لیره ها را به حسینیه مرحوم حاج شیخ جعفر شوشتری بردیم. پسر مرحومش آقا شیخ محمّد علی تشریف داشتند. قضیّه را گفتیم. مرحوم شیخ فرستاد آن دو دختر به حسینیّه آمدند. تمام لیره ها را جلو ایشان گذاشت و گفت: هر قدر می خواهید ببرید و حاجی را حلال کنید. دخترها هفت لیره بردند و گفتند: نوش جانش و خوش و حلالش باشد! همان شب حاجی را خواب دیدند. گفت: خیر ببینید که ما را از برهوت نجات دادید!»(۱)

این نمونه ای از عذابهای برزخی است که نشانگر دقّت در حساب و کیفر الهی می باشد و اینکه اگر لطف خداوند شامل شود در همین برزخ موجبات رفع عذاب فراهم می گردد.

ص: ۲۴۴

پس (حال که چنین است) اهل عمل باشید و (ما را) اطاعت کنید و (به شفاعت ما بدون عمل) تکیه نکنید. و عقوبت خدای عزوجل را کوچک مشمرید. زیرا بعضی از گناهان هستند که شفاعت ما پس از سیصد هزار سال عذاب به آنان می رسد!

در این حدیث شریف به روشنی حساب مؤمنانی که اهل عمل و تقوای الهی هستند، از مؤمنان گناهکار جدا شده است. تنها کسانی که مطیع اوامر ائمه علیه السّلام هستند، با مرگ بشارت به نعمت همیشگی داده می شوند و اهل گناه در حال بلاتکلیفی و سرگردانی همراه با ترس و هراس از سرنوشت خویش، باقی می مانند تا در نهایت وضعیتشان روشن شود، و چه بسا تا سیصد هزار سال عذاب بکشند تا بعد به خاطر ایمانشان، از شفاعت اهل بیت علیهم السّلام بهره مند گردند.

بنابراین همان طور که در خود حدیث فرموده اند، اهل ایمان نباید به ایمان و ولایت خود دلخوش کنند و نسبت به اعمال و وظایف خویش سستی به خرج دهند و بدون عمل امید به سعادت اخروی داشته باشند. عذاب الهی یک سال و یک ماه و حتی یک روز و یک ساعت هم قابل تحمل نیست، چه رسد به سیصد هزار سال عذاب! پس نمی توان به امید شفاعت و دستگیری اهل بیت علیهم السّلام نسبت به عمل بی تفاوت بود، چون معلوم نیست که این فضل الهی چه وقت شامل حال انسان می گردد.

مرحله (تا برزخ) پاک شود، آن گاه نوبت به قیامت و شداید آن می رسد. در ادامه حدیث به مرحله چهارم و پنجم تطهیر این گونه اشاره شده است:

فَاِن کانَ ذُنُوبُهُ اَعظَمَ وَ اَکثَرَ، طُهِّرَ مِنها بِشَدائِدَ عَرَصاتِ یَومِ القِیامَةِ. فَاِن کانَت اَکثَرَ وَ اَعظَمَ، طُهِّرَ مِنها فِی الطَّبَقِ الاَعلی مِن جَهَنَّمَ. (۱)

پس اگر گناهانش بزرگتر و بیشتر باشد، با تحمل سختیهای روز قیامت از آنها پاک می شود. و اگر گناهانش از این هم بیشتر و بزرگتر باشد، با داخل شدن در بالاترین طبقه جهنّم از آن پاک می شود.

سپس اشاره کرده اندکه این مرحله پنجم مربوط به مؤمنانی است که بزرگترین گناهان را مرتکب شده و بیشترین عذاب را تحمّل می کنند و ما قبلاً این قسمت از حدیث را نقل کرده و شرح نموده ایم. درهر کدام از این پنج مرحله - که دو تا در دنیا، یکی در برزخ و دو تا در قیامت است - انواع بیشتری هم قابل فرض هست که بحث از آنها فعلاً مورد نیاز نیست.

آنچه باید در اینجا مورد توجه قرار بگیرد این است که این اقسام تطهیر با هم قابل جمع هستند. در مورد هر گناهکاری همه اینها قابل تحقّق می باشند.ممکن است از آلودگی بعضی از گناهانش با بلاهای دنیوی پاک شود و از برخی دیگر با عذابهای برزخی و از برخی هم با عذاب اخروی. چنانکه ممکن است کسی از همه گناهانش فقط در دنیا یا فقط در برزخ یا تنها در قیامت پاک گردد.

فضل الهی و شفاعت اهل بیت علیهم السّلام هم در همه این اقسام می تواند مطرح باشد. چه بسا بعضی گناهان شخص در دنیا بخشوده شود و برخی دیگر در برزخ و بعضی هم در قیامت. شفاعت اهل بیت علیهم السّلام هم در همه عرصه ها ممکن است شامل حال گناهکاری از اهل ایمان بشود. شفاعت هم در دنیا و هم در برزخ و هم در قیامت واقع می شود، ولی چنانکه قبلاً گذشت، مطابق خواست پروردگار - که خواست اهل بیت علیهم السّلام هم عین آن است - شفاعت گسترده در عالم برزخ برای نوع گناهکاران از اهل ایمان صورت نمی پذیرد و بِنای کلّی و قاعده اکثری این است که

ص: ۲۴۷

مؤمنان نتایج و آثار طاعات و معاصی خود را در برزخ ببینند.

به هر حال هیچ مؤمنی نمی داند که از آلودگی گناهانش چه وقت (در دنیا، برزخ یا قیامت) و با چه نوع عذابی خارج و پاک می شود. همان طور که نمی داند کدام گناهش با شفاعت اهل بیت علیهم السّلام یا نوع دیگری از فضل الهی ممکن است مورد عفو قرار گیرد. از همین جهت برای همه اهل ایمان نگرانی و بلاتکلیفی از جهت اینکه بالاخره خداوند چگونه با ایشان رفتار می کند، تا پایان عمر وجود دارد. همیشه و نسبت به هر گناهی، امید به عفو و رحمت و ترس از عذاب و عقوبت در دنیا و برزخ و قیامت وجود دارد.و همان طور که امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند سرنوشت مؤمنان گناهکار از امّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به صورت مبهم و همراه با ترس و وحشت برای ایشان باقی می ماند تا آنکه بالاخره شفاعت اهل بیت علیهم السّلام شامل حالشان گردد.

مردی همسر خود را خدمت حضرت زهرا علیها السّلام فرستاد تا از ایشان بپرسد که او از شیعیان اهل بیت علیهم السّلام هست یا نه. حضرت در پاسخ آن زن فرمودند:

قُولی لَهُ: اِن کُنتَ تَعمَلُ بِما اَمَرناکَ وَ تَنتَهی عَمُا زَجَرناکَ عَنهُ، فَاَنتَ مِن شیعَتِنا. وَ اِلّا فَلا.

به او بگو: اگر به آنچه ما به تو فرمان داده ایم، عمل کنی و از آنچه ما تو را نهی کرده ایم پرهیز نمایی، تو از شیعیان ما هستی. و گرنه، نه.

وقتی آن زن، پاسخ حضرت زهرا علیها السّلام را برای شوهرش گفت، او برآشفت و گفت: وای بر من! کیست که اهل گناه و خطا نباشد؟! پس من برای ابد در آتش جهنم خواهم بود! زیرا کسی که از شیعیان ایشان نباشد، هیچ گاه از آتش خارج نمی شود. زن خدمت حضرت زهرا علیها السّلام برگشت و سخنان شوهرش را برای ایشان بازگو کرد. حضرت فرمودند:

قُولی لَهُ: لَیسَ هکَذا. شیعَتُنا مِن خِیارِ اَهلِ الجَنَّةِ. وَ کُلُّ مُحِبّینا وَ مُوالی اَولِیائَنا وَ مُعادی اَعدائَنا وَ المُسَلِّمُ بِقَلبِهِ وَ لِسانِهِ لَنا، لَیسُوا مِن شیعَتِنا اِذا خالَفُوا اَوامِرَنا وَ نَواهینا فی سائِرِ المُوبِقاتِ. وَ هُم مَعَ ذلِکَ فی الجَنَّةِ وَ لکِن بَعدَ ما یَطَهَّروُنَ مِن ذُنُوبِهِم بِالبَلایا وَ الرَّزایا اَو فی عَرَصاتِ القِیامَةِ بِاَنواعِ شَدائِدِها اَو فِی الطَّبَقِ

ص: ۲۴۸

الاَعلی مِن جَهَنَّمَ بِعَذابِها اِلی اَن نَستَنقِذَهُم بِحُبِّنا مِنها وَ نَنقُلَهُم اِلی حَضرَتِنا. (1)

به او بگو: چنین نیست (که هر کس از شیعیان ما نباشد، در عذاب جهنّم به طور همیشگی باقی بماند). شیعیان ما جزء برگزیدگان اهل بهشت هستند. و همه دوستداران ما و دوستان دوستان ما و دشمنان دشمنان ما و هر کس که با دل و زبان خود تسلیم ماست، اگر با اوامر و نواهی ما در معاصی هلاک کننده مخالف باشند، جزء شیعیان ما نیستند، امّا با این حال اهل بهشت خواهند بود، ولی البتّه پس از آنکه از گناهان خود پاک گردند به وسیله بلاها و مصیبتها (در دنیا) و یا در عرصه های مختلف قیامت به واسطه سختیهایی که آنجا متحمّل می شوند و یا وارد بالاترین طبقه جهنّم شده و عذاب می شوند که وقتی که ایشان را به خاطر محبّتی که به ما داشته اند نجات دهیم و آنها را به حضور خود منتقل سازیم.

تفاوتی که در نوع پاک شدن افراد از آلودگی گناهان خود بیان شده، بستگی به میزان کم یا زیاد بودن گناهان شخص دارد. اگر گناهان کمتر باشد، در همین دنیا تطهیر و تصفیه صورت می پذیرد و به عذاب قیامت که بسیار بسیار سخت تر و شدیدتر از مصائب و بلاهای دنیوی است موکول نمی شود. ولی اگر فرد خیلی گناه کرده و آلوده شده باشد، پاک شدنش به قیامت و عذاب جهنّم موکول می گردد.

در عذاب الهی نیستند و اگر هم پاک شدن بعضی از آنها به ورود در آتش جهنّم موکول شود، امّا این عذاب برای آنها دائمی نیست و پس از مدتی (که ممکن است سیصد هزار سال باشد) بالاخره از آن خارج می گردند.

بنابراین مؤمنان «اهل جهنّم» نیستند و «جهنّمی» نامیده نمی شوند. اهل جهنّم کسانی هستند که برای همیشه در آن باقی می مانند و هرگز خارج نمی شوند. عذاب جهنّم برای مؤمنانی که گناهان شدید و بزرگ دارند، پاک کننده آنهاست، در حالی که برای اهل جهنّم پاک کننده نمی باشد. اینها اهل شقاوت هستند و همواره مبغوض درگاه الهی خواهند بود. پس عذاب جهنّم همیشه و برای همه کس جنبه «تطهیر» ندارد و فقط برای مؤمنان چنین می باشد. این امر فقط و فقط به برکت «ولایت» اهل ایمان نصیب ایشان می شود. خداوند در آیه شریفه «اَللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا» خود را، صرفاً ولیّ این افراد دانسته است. اینها به برکت قبول ولایت و سرپرستی ائمه علیهم السّلام چنین عاقبتی خواهند داشت.

کسی که زیر بار ولایت ایشان برود، در واقع خود را در پناه چتر نجات و رسیدگی آن بزرگواران قرار داده و زمام امر خود را به ایشان سپرده است. آنها هم به مقتضای ولایتشان پناهندگان به خود را ناامید نمی سازند و بالاخره آنها را دستگیری می کنند؛ یا در دنیا و یا در آخرت. ولی غیر اهل ایمان چنین پناهی ندارند و در واقع سرپرستی و ولایت الهی را که در ولایت و سرپرستی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت گرامی ایشان تجلّی کرده است، نپذیرفته اند. اینها هرچند اسلام ظاهری داشته باشند - که همین اسلام ظاهری هم نور و هدایت خداست - ولی چون در مخالفت با کسانی که خدا ایشان را به عنوان ولیّ امر مسلمانان نصب کرده، به دنبال امامت ستمکارانی رفته اند که منصوب از طرف خدا نیستند و تسلیم آنچه خدا بر ایشان واجب فرموده، نشده اند، خدا هم ایشان را به حال خود رها کرده، از آنها دستگیری نمی کند. به همین جهت دستخوش فریبهای شیطان قرار می گیرند و از نور اسلام خارج شده، به تاریکیهای کفر فرو می روند و بدین ترتیب مستحقّ عذاب همیشگی خدای متعال می شوند.

امام صادق علیه السّلام می فرمایند:

ص: ۲۵۰

اِنَّ اللهَ لا یَستَحیی اَن یُعَذِّبَ اُمَّةً دانَت بِاِمامٍ لَیسَ مِنَ اللهِ وَ اِن کانَت فی اَعمالِها بَرَّةٌ تَقِیَّةً. وَ اِنَّ اللهَ لَیَستَحیی اَن یُعَذِّبَ اُمَّةً دانَت بِاِمامٍ مِنَ اللهِ وَ اِن کانَت فی اَعمالِها ظالِمَةً مُسیئَةً. (۱)

خداوند شرم نمی کند از عذاب کردن امّتی که خدا را با امامی که از جانب خدا نیست دینداری کنند، اگر چه آن امّت در اعمال خود نیکوکار و پرهیزکار باشند. و خداوند شرم می کند از عذاب کردن امّتی که خدا را با (قبول) امامی از جانب خدا دینداری کنند، هر چند که آنها در اعمال خود ستمکار و بدکردار باشند.

حیا و شرم از صفات مخلوقات است که نمی توان به خدای متعال منسوب دانست. این گونه صفات وقتی به خدا نسبت داده شوند، فقط آثار و لوازمشان مقصود می باشد. در مورد حیا می توان گفت که انسان وقتی از چیزی شرم داشته باشد، هرگز مرتکب آن نمی گردد. خدای متعال هم بعضی از اموری را که خود مقرّر فرموده، نمی خواهد از آن عدول کند و خلاف آن را اراده نماید. از این اراده عدول نکردن، در برخی از روایات - مانند حدیث مذکور - تعبیر به شرم و حیا شده است. بنابراین سنّت قطعی پروردگار که هرگز از آن عدول نمی کند، این است که اهل ولایت، یعنی کسانی را که خدا را با قبول امامت امام منصوب از جانب خدا بندگی می کنند، هیچ گاه عذاب جاوید نمی کند و بالاخره آنها را می بخشد، ولی گروه مقابل اینها را هرگز نمی بخشد.

اینکه عذاب را در حدیث فوق به عذاب جاوید برگرداندیم، به خاطر رعایت مجموعه احادیثی است که در این موضوع وارد شده که در بسیاری از آنها عذاب به طور مطلق نفی نشده و به تناسب میزان آلودگی شخص در اثر ارتکاب گناه، عذاب قیامت یا برزخ اثبات شده است. بنابراین در احادیثی که عذاب به صورت مطلق نفی شده، اطلاق آن به وسیله احادیث دیگری که عذاب مقیّد را ثابت کرده اند، قید می خورد. پس قدر مسلّم از عذابی که رفع می شود، همان عذاب جاوید است.

نجات نهایی مؤمنان مقتضای وعده ای است که خداوند به پیامبر گرامی اش

ص: ۲۵۱

داده و فرموده است:

«وَ لَسَوفَ یُعطیکَ رَبُّکَ فَتَرضی».(1)

و پروردگارت چنان به تو می بخشد تا راضی شوی.

مطابق احادیث ائمه علیهم السّلام آنچه خداوند به پیامبرش می بخشد، حقّ شفاعت عُظمی درباره مؤمنان است. از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که:

رِضا جدّی أَن لا یَبقی فِی النّارِ مُوَحِّدٌ. (2)

رضایت جدّ من (پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم) این است که هیچ موحّدی در آتش باقی نماند.

موحّد در لسان ائمه علیهم السّلام - چنانکه در مباحث گذشته کتاب به اثبات رسید - به امام شناس واقعی اطلاق می شود. کسی که خداوند را به خدایی پذیرفته ولی به نبوّت رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم یا امامت امامان علیهم السّلام معتقد نیست، اهل توحید به شمار نمی آید. بنابراین رضایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این است که همه معتقدان به ولایت ائمه علیهم السّلام از آتش نجات پیدا کنند. تعبیر «لا یَبقی» در حدیث فوق دالّ بر این واقعیّت است که بعضی از مؤمنان در آتش جهنّم وارد شده اند و سپس با شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از آن خارج گشته اند.

باشد؛ ایمان مستقر و ایمان مستودَع. در قرآن کریم می فرماید:

«وَ هُوُ الَّذی اَنشَأَکُم مِن نَفسٍ واحِدَةٍ فَمُستَقَرٌّ وَ مُستَودَعٌ». (۱)

و او کسی است که شما را از یک نَفس آفرید، آن گاه به مستقرّ و مستودع تقسیم شدید.

دو تعبیر «مستقرّ» و «مستودع» اشاره به دو نوع اهل ایمان است که در تفسیر این آیه شریفه از ائمه علیهم السّلام نقل شده است. امام باقر علیه السّلام می فرمایند:

المُستَقَرُّ مَا استَقَرَّ الایمانُ فی قَلبِهِ فَلا یُنزَعُ مِنهُ اَبَداً. وَ المُستَودَعُ الَّذی یُستَودَعُ الایمانَ زَماناً ثُمَّ یُسلَبُهُ. وَ قَد کانَ الزُّبَیرُ مِنهُم. (۲)

مستقرّ اشاره به کسی است که ایمان در دلش قرار گرفته پس هیچ گاه از او گرفته نمی شود. و مستودع به کسی گفته می شود که مدّت زمانی ایمان در او به ودیعه گذاشته شده و سپس از او سلب می گردد. و زبیر جزء همین گروه دوم بوده است.

به طور کلّی ایمان افراد دو گونه است. ایمان بعضی مستقرّ و ماندنی است و گروهی دیگر ودیعه ای و عاریه ای است. گاهی برای دومی تعبیر «مُعار» (۳) به کار رفته است که هر دو تعبیر نشانگر موقّتی و متزلزل بودن این نوع از ایمان می باشند. مثالی که برای ایمان مُعار ذکر شده، زبیر بن عوّام پسر عمّه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد که با وجود سابقه درخشانش در ایمان به خدا و رسول صلی الله علیه و آله و سلم و دفاع سرسختش از امیرالمؤمنین علیه السّلام در ماجرای سقیفه، مبتلا به سلب ایمان گردید و بیدین از دنیا رفت. در مورد سابقه ایمان زبیر بن عوّام، امام صادق علیه السّلام فرمودند:

لَقَد مَشَی الزُّبَیرُ فی ضَوءِ الایمانِ وَ نُورِهِ حینَ قُبِضَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم حَتّی مَشی بِالسَّیفِ وَ هُوَ یَقُولُ: لا نُبایِعُ اِلّا عَلِیّاً. (۴)

همانا زبیر هنگام رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در پرتو نور ایمان حرکت می کرد تا

ص: ۲۵۳

آنجا که با شمشیر (در دفاع از امیرالمؤمنین علیه السّلام) حرکت کرد درحالی که می گفت: با کسی جز علیّ علیه السّلام بیعت نمی کنیم.

معلوم می شود که زبیر در وقت رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم منافق نبود، بلکه مؤمن بود و چهارمین نفری بود که در کنار سلمان و ابوذر و مقداد در دفاع از امامت و خلافت امیرالمؤمنین علیه السّلام ثابت قدم ماند. امّا همین فرد کارش به جایی رسید که حاضر شد با آن حضرت وارد جنگ شود و حتی دیگران را نیز به جنگ با ایشان تهییج کند و بالاخره ایمان خود را از دست داد و با حال کفر از دنیا رفت. این سرنوشت شوم در انتظار همه کسانی است که ایمان عاریه ای دارند.

با این وصف باید دید که چه کسانی مستقر و چه کسانی مستودع هستند. امام صادق علیه السّلام فرمودند:

اِنَّ اللهَ جَبَلَ النَبِیّینَ عَلی نُبُوَّتِهِم فَلا یَرتَدُّونَ اَبَداً. وَ جَبَلَ الاَوصیاءَ عَلی وَصایاهُم فَلا یَرتَدُّونَ اَبَداً. وَ جَبَلَ بَعضَ المُؤمِنینَ عَلَی الایمانِ فَلا یَرتَدُّونَ اَبَداً.. وِ مِنهُم مِن اُعیرَ الایمانَ عارِیَةً، فَاِذا هُوَ دَعا وَ اَلَحَّ فِی الدُّعاءِ، ماتَ عَلَی الایمانِ. (۱)

خداوند پیامبران را بر سرشت نبوّتشان آفرید، پس هرگز (از سرشت خویش) برنمی گردند. و اوصیا (ی ایشان) را بر سرنوشت وصایایشان (آنچه به آنها سفارش شده) آفرید، پس هرگز (از سرنوشت خود) برنمی گردند. و بعضی از مؤمنان را بر سرشت ایمان آفرید، پس آنها هم (از ایمان خود) برنمی گردند. و به گروه دیگری از مؤمنان ایمان به صورت عاریه داده شده است. پس اینها اگر دعا کنند و در دعا اصرار بورزند، با ایمان از دنیا می روند.

پیامبران و اوصیای ایشان چون حجّتهای خدا بر مردم هستند و خداوند از طریق آنها با مردم سخن گفته است، از لغزش و انحراف مصون داشته شده اند و خداوند هم ایمان آنها و هم نبوّت و وصایت ایشان را تضمین فرموده است. پس احتمال اینکه در انجام رسالت یا اجرای وصیّت الهی لغزش پیدا کنند، وجود ندارد. حساب این دوگروه روشن است.

ص: ۲۵۴

نسبت به سایر مؤمنان، خداوند ایمان عدّه ای از ایشان را هم تضمین فرموده است، امّا نسبت به بقیه چنین ضمانتی وجود ندارد. پس مردم عادی (غیر از پیامبران و اوصیای آنها) دو گروه می شوند؛ مستقرّ و مستودع. اینها اگر می خواهند جزء کسانی باشند که ایمانشان تا لحظه مرگ باقی بماند، پیش از هر چیز باید دین و اعتقادات خود را منحصراً از کتاب و سنّت اخذ کنند و درکسب دین سراغ استحسانات به ظاهر عقلی و امور تقلیدی و تأویلات بی پایه نروند.

اسبابی برایش فراهم می کند تا دین خود را از کتاب خدا و سنّت پیامبرش با علم و یقین و بصیرت اخذ کند. چنین کسی در دینش از کوههای استوار ثابت قدم و محکم تر است. و خداوند اگر بخواهد کسی را به حال خودش واگذارد و دینش عاریه ای و ودیعه ای باشد، راه پیروی از سلیقه های شخصی و تقلید بی دلیل و تأویلات بی پایه بدون علم و بصیرت را برایش باز می گذارد.

توفیق و خذلان از ناحیه خداوند است. اگر توفیق الهی - مطابق فرمایش کلینی - شامل حال کسی گردد، اسبابی برای او فراهم می شود تا در دین خود بر غیر عقل سلیم و قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و عترت پاک ایشان اعتماد نکند، هر رأی و سلیقه ای را تحت عنوان حکم عقل بها ندهد، حقّ اظهار نظر و اِعمال دیدگاه های شخصی را در دین برای خود یا دیگری قائل نشود، کورکورانه از شخصیت ها تقلید نکند، به هیچ کس اجازه تأویل غیرمأثور ادلّه و عدول از نصوص دینی ندهد و ... . و اگر در هر یک از این زمینه ها بلغزد، مبتلا به خذلان الهی شده است.

پس یک عامل در ثبات دین انسان، استحکام پایه های اعتقادی آن است که تنها از طریق التزام جدّی و عمیق به قرآن و حدیث به دست می آید.

مُوافِقاً، فَاِنَّما ذلِکَ مُستَودَعٌ. (۱)

هر کس عملش مطابق با گفتار یا اعتقادش باشد، گواهی بر اهل نجات بودنش داده می شود. و هر کس عملش با گفتار یا اعتقادش مطابق نیست، ایمانش عاریه می باشد. (معلوم نیست اهل نجات باشد.)

این حدیث شریف بسیار تکان دهنده و درس آموز است. اهل ایمان باید قدر لطف خداوند را در حقّ خویش بشناسند و این قدر شناسی با بهره برداری صحیح و کامل از نعمت ایمان و ولایت اهل بیت علیهم السّلام محقّق می گردد. اگر مؤمنی از این نعمت بی نظیر بهره برداری نکند، چیزی جز حسرت و پشیمانی و عذاب برایش نمی ماند. در اینجا نعمت بصیرت و تفقّه در دین بسیار بسیار نقش اساسی دارد، چون راه بهره برداری صحیح از نعمت ایمان را به انسان می آموزد. (۲) انسان مؤمنن باید بداند که چگونه می تواند از ایمانش سود سرشار معنوی ببرد.

چیزی که در این حدیث مورد تأکید فراوان قرار گرفته، همانا عمل کردن به اعتقاد و گفتار ایمانی است. کلمه «قول» در عربی هم به معنای اعتقاد به کار می رود و هم گفتار. در اینجا گفتار توأم با اعتقاد و برخاسته از آن مراد است. بنابراین اگر معتقد و مدّعی است که ائمه علیهم السّلام از جانب خدا سخن می گویند و آنچه فرموده اند انسان را به سعادت ابدی می رساند، پس باید مطابق اعتقادش عمل کند. اگر چنین باشد می توان او را اهل نجات دانست؛ و گرنه ایمانش عاریه است و ممکن است تا هنگام مرگ از او ستانده شود.

مرحوم علاّمه مجلسی در قسمتی از بیان خود در مورد جمله آخر این حدیث شریف می فرمایند:

«وَ مَن لَم یَکُن فِعلُهُ لِقَولِهِ مُوافِقاً» اَی بِاَن یَکُونَ قَولُهُ حَقّاً وَ فِعلُهُ باطِلاً کَما هُوَ شَأنُ اَکثَرِ الخَلقِ «فَاِنَّما ذلِکَ مُستَودَعٌ» ایمانُهُ غَیرُ ثابِتٍ فیهِ. فَیَحتَمَلُ اَن یَبقی عَلَی الحَقِّ وَ یَثبُتَ لَهُ الایمانُ وَ تَحصُلَ لَهُ النَّجاةُ وَ اَن یَزُولَ عَنِ الحَقِّ وَ یَعُودَ اِلَی الشِّقاوَةِ وَ یَستَحِقَّ الوَیلَ وَ الحَسرَةَ وَ النَّدامَةَ. (۳)

ص: ۲۵۷

« و هر کس عملش مطابق با اعتقاد و گفتارش نباشد» یعنی اعتقاد و گفتارش حق و عملش باطل باشد، آنچنانکه بیشتر مردم چنین هستند «پس ایمانش عاریه ای است» و بی ثبات است. پس احتمال دارد بر اعتقاد حق باقی بماند و ایمان برایش ثبوت پیدا کند و اهل نجات گردد. چنانکه ممکن است از اعتقاد حق خود عدول کند و به شقاوت برگردد و استحقاق عذاب و حسرت و پشیمانی پیدا کند.

همان طور که مرحوم علامه مجلسی فرموده است، بیشتر مؤمنان در عمل مسیری متفاوت با اعتقاد و ادّعای خود طی می کنند و اینها همگی جزء کسانی هستند که ایمانشان عاریه است و به همین جهت نگرانی جدّی نسبت به عاقبت امرشان وجود دارد.

«اَساَلُ اللهَ الجَنَّةَ.»: از خداوند درخواست بهشت می کنم. ایشان به او فرمودند:

اَنتُم فِی الجَنَّةِ. فَاساَلُوا اللهَ اَن لا یُخرِجَکُم مِنها.

شما (اکنون) در بهشت هستید. پس از خدا درخواست کنید که شما را از بهشت بیرون نکند.

گفتند: «جُعِلنا فِداکَ نَحنُ فِی الدُّنیا!»: جانهای ما به فدای شما، ما در دنیا هستیم (هنوز به بهشت وارد نشده ایم)! حضرت فرمودند:

اَلَستُم تُقِرُّونَ بِاِمامَتِنا؟

آیا شما به امامت ما معترف نیستید؟

گفتند: «نعم»: بلی. حضرت فرمودند:

هذا مَعنَی الجَنَّةِ الَّذی مَن اَقَرَّ بِهِ کانَ فِی الجَنَّةِ. فَاساَلُوا اللهَ اَن لا یَسلُبَکُم. (1)

مقصود از بهشت همین امامت است که هر کس اقرار به آن نماید در بهشت می باشد. پس از خدا درخواست کنید تا این را از شما نگیرد.

آری؛ بهشت همان اعتقاد و اقرار به امامت و ولایت ائمه علیهم السّلام است. چون تنها و تنها همین امر انسان را بهشتی می کند. پس کسانی که این نعمت گرانقدر را در اختیار دارند، باید با دعا و تضرّع به پیشگاه الهی و نیز پاسداری و مراقبت شدید از آن، موجبات بقای این نعمت را فراهم آورند و خود را - با اعمال زشت خویش - مستحقّ سلب آن نکنند. پس برای حفظ و نگهداری از این نعمت بی بدیل، علاوه بر آنچه از علاّمه کلینی در مقدمه کتاب شریف کافی نقل کردیم، دو عمل مهم دیگر وجود دارد: دعا همراه با اصرار و الحاح برای بقای ایمان تا لحظه مرگ؛ و صیانت از دین و ایمان به وسیله ورع.

«رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ اِذ هَدَیتَنا وَ هَب لَنا مِن لَدُنکَ رَحمَةً اِنَّکَ اَنتَ الوَهّابُ». (۱)

ای پروردگار ما، دلهای ما را پس از آنکه هدایت کردی، از حق برمگردان و از جانب خود به ما رحمتی ارزانی بدار. همانا تو بسیار بخشنده ای.

«زیغ» به معنای انحراف و عدول از حقّ است و از دعایی که در آیه شریفه ذکر شده معلوم می شود که اگر رحمت خداوند شامل حال انسان نشود، قلبش از ایمان و حق منحرف می شود و به گمراهی می افتد. ذیل همین آیه شریفه از امام صادق علیه السّلام چنین نقل شده است:

اَکثِرُوا مِن اَن تَقُولُوا: «رَبَّنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ اِذ هَدَیتَنا». وَ لا تَأمَنُوا الزَّیغَ. (۲)

فراوان بگویید: «ای پروردگار ما، دلهای ما را پس از آنکه هدایت کردی، از حق برمگردان.» و از انحراف (قلب) ایمن نباشید.

۲- دعای دیگری که برای همین منظور تعلیم داده شده، دعایی است که به عنوان تعقیب نمازهای واجب نقل شده است. محمد بن سلیمان دیلمی می گوید:

فدایت شوم؛ همان شیعیان شما می گویند: ایمان مستقر و مستودع دارد. به من چیزی بیاموزید که چون آن را بخوانم، ایمانم کامل گردد (زائل نشود). حضرت فرمودند:

قُل فی دُبُرٍ کُلِّ صَلاةٍ فَریضَةٍ. رَضیتُ بِاللهِ رَبّاً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبِیّاً وَ بِالقُرآنِ کِتاباً وَ بِالکَعبَةِ قِبلَةً وَ بِعَلٍّی وَلِیّاً وَ اِماماً وَ بِالحَسَنِ وَ الحُسَینِ وَ الاَئِمَّةِ صَلَواتُ اللهِ عَلَیهِم. اللّهُمَّ اِنّی رَضیتُ بِهِم اَئِمَّةً، فَارضَنی لَهُم. اِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ. (۳)

بعد از هر نماز واجب بگو: خداوند را به عنوان پروردگار و حضرت محمد را به عنوان پیامبر و قرآن را به عنوان کتاب و کعبه را به عنوان قبله و امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین و سایر ائمه صلوات الله علیهم را به عنوان ولیّ و امام پذیرفتم. خدایا، من امامت ایشان را قبول کردم. پس مرا نیز

ص: ۲۶۰