انقلاب اسلامى ايران يگانه انقلاب ارزشى‌ دوران معاصر است كه به همّت و پايمردى سلاله پاك رسول اكرم 6 و پيرو مخلص مكتب سيدالشهداء 7، حضرت امام خمينى (ره)، با هدف احياى سنّت نبوى و سيره علوى و نجات امت اسلامى از ستم قدرت‌هاى استكبارى و نظام سلطه جهانى، تكوين يافت و به پيروزى رسيد.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامى از خجسته نهادهايى است كه همزمان با پيروزى انقلاب با تدابير داهيانه امام راحل (ره) تشكيل شد و رسالت خطير پاسدارى و حراست از دستاوردهاى انقلاب را برعهده گرفت. وظيفه سنگين پاسدارى از انقلاب اسلامى و دستاوردهاى آن داراى جنبه‌هاى مختلفى است كه ورود سپاه را به عرصه‌هاى متفاوت نظامى، امنيتى، فرهنگى، سياسى و اجتماعى تمنّا مى‌كند؛ زيرا نوع و عرصه دفاع و حراست از انقلاب و دستاوردهاى آن تابعى از نوع و عرصه تهاجم و تهديد دشمنان است. بنابراين از آنجا كه حضور فعّال، مؤثر و همه‌جانبه سپاه در تمام عرصه‌هاى دفاع از انقلاب و نظام اسلامى ضرورى است، بايد براى تقويت و تثبيت عوامل اصلى و كارساز اين نهاد مقدّس همّت گماشت.

يكى از عوامل اساسى تحقق پاسدارى و كارآمدسازى سپاه، تقويت روحيه معنوى و افزايش بصيرت و فهم عميق آحاد كاركنان آن است كه اين مهم در پرتو مراقبت، تذكر و آموزش، تحقّق مى‌پذيرد.

براى افزايش دانش و بينش پاسداران، آموزش عقيدتى سياسى نقش فعال و كارسازى را برعهده دارد. در اين باره ولى امر مسلمين، فرمانده معظم كل قوا (مدّظلّه‌العالى) مى‌فرمايد:

واحدهاى عقيدتى سياسى را تقويت فرماييد تا با روشهاى برنامه‌ريزى شده و شيوه‌هاى ابتكارى، معنويت و آگاهى و معرفت اسلامى را در سپاه رشد و عمق بخشند.

در ماده ۵۴ قانون استخدامى سپاه نيز آمده است:

سپاه موظف است براى تقويت بينش عقيدتى سياسى و بالا بردن دانش و توان نظامى پرسنل در حين خدمت، نسبت به انتشار نشريات و برگزارى اردوهاى آموزشى، سفرهاى علمى و دوره‌هاى كوتاه مدت توجيهى و نيز تداوم آموزش اقدام نمايد.

در تحقق اوامر ولى امر مسلمين، آموزش عقيدتى سياسى سپاه، نظام آموزشهاى عقيدتى سياسى را طراحى نمود. در اين نظام، دوره‌هاى آموزشى پايوران، سربازان، بسيجيان، خواهران، كارمندان، كاركنان پيمانى و قراردادى به دو مرحله طولى و تداوم آموزش تفكيك شده و فراگيران بايد دوره‌هاى طولى را در ابتداى ورود به سپاه و هر مقطع از روند خدمتى گذرانده و در طول خدمت و براى نيل به درجه بعدى، دوره‌هاى ضمن خدمت يا «تداوم آموزش» را بگذرانند.

دوره‌هاى آموزشى غالباً در سطح ۱ و ۲ سطح‌بندى شده‌اند. سطح ۱ افراد داراى تحصيلات ديپلم و پايين‌تر و سطح ۲ تحصيلات فوق ديپلم و بالاتر را شامل مى‌شود.

موضوعات آموزشى بيش‌تر دوره‌ها در هفت موضوع كلى اعتقادات، احكام، اخلاق، معارف قرآن، تاريخ اسلام، دانش سياسى و نظام دفاعى اسلام تنظيم شده است. كليه دوره‌ها كدگذارى شده است به‌طورى كه به وسيله هر يك از ارقام آن مى‌توان نوع دوره، سطح و موضوع آن را تشخيص داد.

در نظام آموزش ع. س. اگرچه خواهران در طيف كارمندان قرار مى‌گيرند، ولى به واسطه ويژگيهاى خاص فردى و شغلى آنها، دوره آموزش ويژه‌اى براى آنان طراحى شده است.

خواهران در آغاز ورود به سپاه دوره بدو خدمت را مى‌گذرانند. اين دوره داراى دو سطح آموزشى است. سطح ۱ آن با تحصيلات ديپلم و پايين‌تر داراى ۴۲ ساعت و سطح ۲ آن با تحصيلات فوق ديپلم و بالاتر داراى ۳۵ ساعت آموزش عقيدتى سياسى است.

دوره‌هاى تداوم آموزش خواهران از ديگر دوره‌هايى است كه خواهران شاغل در سپاه بايد در طول دوره خدمت خويش سپرى نمايند. سطح ۱ اين دوره‌ها از كد ۱۱۲ براى رتبه‌هاى ۹ آغاز شده و تا كد ۱۳۴ براى رتبه‌هاى ۱۱ پايان مى‌پذيرد. تعداد ساعات آموزشى هر دوره ۶۴ ساعت بوده كه در ۴ موضوع كلى عقايد، اخلاق، احكام و سياسى هر يك به ميزان ۱۶ ساعت تقسيم شده است.

سطح ۲ دوره‌هاى تداوم آموزش نيز مجموعاً داراى ۶ دوره آموزشى بوده كه از كد ۲۱۱ براى رتبه‌هاى ۱۱ آغاز شده و تا كد ۲۳۳ براى رتبه‌هاى ۱۶ پايان مى‌پذيرد. تعداد ساعات آموزشى هر دوره در اين سطح نيز ۶۴ ساعت است كه در ۴ موضوع كلى عقايد، اخلاق، احكام و دانش سياسى و هر يك به ميزان ۱۶ ساعت پيش‌بينى شده است.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى، عهده‌دار تدوين متون آموزشى مورد نياز حوزه نمايندگى ولى فقيه در سپاه است كه با توجه به سطح معلومات و تخصّص نيروهاى آموزشى و نوع و حوزه مأموريت آنان، متن مورد نياز را تهيه و تدوين مى‌نمايد.

متون و جزوات اين پژوهشكده توسط گروه‌هاى تحقيقاتى، تدوين و مورد بررسى علمى و نظارت شرعى قرار مى‌گيرد.

كتاب حاضر با شماره كد ۳/ ۱۲۴ دوره تداوم آموزش خواهران، از نظام آموزش عقيدتى سياسى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى مى‌باشد.

نظرات، پيشنهادها و تجربيات شما مربيان ارجمند و خواهران محترم متربّى راهگشا و مشوق ما در رفع نقايص و كاستي‌هاى متون آموزشى خواهد بود.

از خدا مى‌خواهيم كه بر بينش و آگاهي‌هاى اسلامى ما روز به روز بيفزايد، و آنها را عميق‌تر سازد.

اداره آموزش‌هاى عقيدتى سياسى‌

ستاد نمايندگى ولىّ فقيه در سپاه‌

«خداوند به وسيله رسول اكرم 6، ... براى همه امور قانون و آداب آورده است. و نه تنها براى وظايف عبادى، بلكه براى امور اجتماعى، سياسى، حقوقى وخانواده داراى قوانين مترقى متكامل و جامع است.» [1] از جمله اين قوانين، قوانين مربوط به نحوه ارتباط زنان و مردان مسلمان در خانواده و در اجتماع است كه همه انواع آن را بيان مى‌دارد؛ از ارتباط زن با همسر خود تا ارتباط با ديگر محرمان و نامحرمان و بر عكس. يك جا زن را به آرايش و زينت و دلربايى و شاهدى در برابر همسر شرعى‌اش فرا مى‌خواند و در جايى كه خطر فتنه و خروج از صراط پاك انسانى و الهى است، حتى به پوشاندن چهره طبيعى و پرده نشينى از ديگران فرمان مى‌دهد. در موقعيت خاصى به مرد اجازه مى‌دهد به زيبايى زن نامحرم (همسر آينده) نظر دوزد و در جايى از نگاه به چهره خواهر هم منع مى‌كند! در باب «گفت و گو» و «لمس بدن» نيز چنين است و انسان مؤمن با ايمان و باور قلبى به هر آنچه رنگ خدايى دارد، لبيك گويان كمر خدمت به او را مى‌بندد و مى‌داند كه تحصيلات عالى در دانشگاه‌هاى بزرگ و معتبر جهان، داشتن مقامات و موقعيت‌ها و شهرت جهانى و ثروت كلان و خارج از حد شمار نيز او را از قلمرو حكمرانى قوانين شرع مقدس بيرون نمى‌برد.

امروزه حضور بانوان در فعاليت‌هاى اجتماعى، ارتباط و برخورد زنان و مردان در جامعه را اجتناب‌ناپذير ساخته است. از همين رو آشنايى با احكام ارتباطات زن و مرد نيز

[1]. ولاِیت فقِیه (حکومت اسلامِی)، امام خمِینِی، مؤسسه تنظِیم و نشر آثار امام خمِینِی، ص ۶.

ضرورى گشته و هر مسلمانى بايد بداند با زنان و مردان محرم و نامحرم در محيط كار، دانشگاه و دبيرستان، محيطهاى ورزشى و هنرى در كوچه و خيابان و حتى در ميادين نبرد و مانند آن چگونه برخورد كند كه طبق دستور خداوند و مورد رضايت او باشد.

شرع مقدس اسلام، درباره همه انواع متصور ارتباط زن و مرد، قانون وضع كرده و همه را به اطاعت از آن فرا خوانده است. گزيده اين قوانين كه بيشتر مورد مراجعه و به اصطلاح «مبتلا به» است، در رساله‌هاى عمليه (توضيح المسائل) مراجع معظم تقليد و يا در كتابهايى كه استفتائات از ايشان و پاسخ آنان جمع‌آورى گرديده، بيان شده است.

در كتاب حاضر، ابتدا مطلبى درباره موقعيت اجتماعى زن بيان مى‌گردد و سپس احكام نگاه كردن، پوشش، ارتباطات تحصيلى و شغلى و اجتماعى مردان و زنان، موسيقى، پزشكى و مانند آن مى‌آيد. همه موارد، بر اساس نظرات حضرت امام خمينى (ره) و مقام معظم رهبرى ايده اللَّه تنظيم گرديده و اگر بين فتاواى ايشان اختلافى وجود داشته، در پاورقى ياد آور شده است. گاه به جهت اهميت موضوع، نظر برخى ديگر از مراجع معظم تقليد نيز زينت بخش صفحات شده است.

منابع اين كتاب، رساله‌ها و كتابهاى استفتاء از حضرت امام و مقام معظم رهبرى [1] است. در مواردى كه به جز اين كتابها آدرس داده شده، پرسش در استفتائاتى بوده كه نويسنده آن كتاب‌ها شخصاً از مقام معظم رهبرى داشته و اصل استفتاء و پاسخ آن در نزد وى موجود مى‌باشد.

بديهى است نظرات، انتقادها، پيشنهادها و پرسش‌هاى شما فراگيران محترم و مربيان عزيز، بهترين ياور ما در رفع نواقص و تكميل كتاب خواهد بود.

پژوهشكده تحقيقات اسلامى

[1]. در اِین‌جا مناسب است پرسشِی که از دفتر مقام معظم رهبرِی شده و نِیز پاسخ دفتر، عِیناً آورده شود:

پرسش: من به سن تکلِیف رسِیده‌ام و ماِیل به تقلِید از مقام معظم رهبرِی – دام ظله – هستم. با توجه به اِین‌که رساله معظم له در دسترس نِیست چگونه باِید به فتاواِی اِیشان عمل کنم؟

پاسخ: ترجمه کتاب اَجوِبة الاستفتائات (احکام عبادات و معاملات به صورت پرسش و پاسخ)، مناسک حج و جزوه راهنماِی فتاوا (برخِی از موارد که نظر مقام معظم رهبرِی «مدظله» با فتاواِی حضرت امام خمِینِی (ره) تفاوت دارد) چاپ شده است و در دسترس همگان مِی‌باشد و در مسائلِی که علم به اختلاف فتاوِی ندارِید، مِی‌توانِید به رساله حضرت امام قدس سره مراجعه نموده ِیا به صورت کتبِی ِیا شفاهِی ِیا از طرِیق اِینترنت استفتا نماِیِید. (ساِیت hayaliw، بخش ساِیر استفتائات)

آنگاه كه نهال اسلام در سرزمين وحى روييد و بالنده شد، دست زنان را گرفت و تا مرتبه مردان بالا آورد؛ همان مرتبه‌اى كه شايستگى‌اش را داشتند و خداوند هستى بخش براى آنان مقرر كرده بود. اما ظلمت انديشانى كه به گزاف بر جاى رهبران اسلام و خاندان وحى تكيه زدند، دوباره كرسى منزلت زن را كه با تلاش طاقت فرساى پيامبر اكرم و امامان معصوم استوار گشته بود، شكستند و او را به پايين‌ترين درجات ممكن در حد حيوانات تنزل دادند و در نگه داشتن زن در اين رتبه پست اصرار ورزيدند. تا بتوانند با شكستن شخصيت و عزت و مقام اين مربى انسان [1] و مظهر تحقق آمال بشر، [2] از وجود او براى رسيدن به لذات دنيايى خود بيشترين سود را ببرند و نقش او را در سرنوشت جامعه بى اثر كنند.

تا پيش از وقوع انقلاب اسلامى، «فريبايى» [3] و «آزادى» [4] زن (از قيودات مذهبى)، تنها رسالت زن مدرن اعلام شد و كوشيده مى‌شد با برداشتن همه موانع موجود در اين راه، او را در رسيدن به نهايت فريبا بودن و جلوه‌گرى و بى قيدى، يارى رسانند: برداشتن پوشش اسلامى و حتى ملى از دختران و زنان، اختلاط دختران و پسران جوان در تشكيلات گوناگون و از جمله شير و خورشيد سرخ و پيشاهنگى، صدور مجوز رسمى براى دانسينگ‌ها، كاباره‌ها، مشروب فروشى‌ها، قمارخانه‌ها و خانه‌هاى فساد و

[1]. صحِیفه نور، ج ۶، ص ۱۸۶ و ج ۹، ص ۱۵۵

[2]. همان، ج ۹، ص ۱۵۵

[3]. همان، ج ۶، ص ۱۸۶

[4]. همان، ص ۱۹۴

عشرتكده‌ها، چاپ تصاوير عريان و نيمه عريان و مهيج زنانِ به اصطلاح هنر پيشه در نشريات كشور، پخش فيلم‌هاى مستهجن از رسانه ملى و در سينماها و مانند آن، [1] از جمله برنامه‌هاى رژيم حاكم در اين مسير بود. حكومت مقلد غرب در ايران، مى‌خواست همانند غرب، به اقتصاد و لذت بينديشد و به همين بهانه عده‌اى از زنان را از خانه‌ها به صحن اجتماع كشاند و نام آن را سهيم كردن زنان در سازندگى كشور نهاد. اما اين بذر آفت زده، جز سستى بنياد خانواده، استفاده ابزارى صاحبان قدرت و ثروت از زيبايى‌هاى زن براى تبليغ كالاى مادى و فرهنگى خود و سرانجام افسون جوانان در مقابل فريبندگى و فريبايى دختران و زنان فريب خورده حاصلى نداد! نتيجه ديگر اين خيانت، آن شد كه مؤمنان بسيارى از ترس ورود زنان و دختران خود در چنين لجنزارى، مجبور به ايجاد محدوديت براى ايشان شدند و حفظ ايمان و آبرو را بر تحصيل دانش و دست يابى به پست‌هاى ادارى و مانند آن در جامعه پهلوى ترجيح دادند. مصيبت ديگر آن كه شمار قابل توجهى از همين افراد مؤمن، نادانسته به مرور لفظ «ضعيفه» را براى زن به كار بردند و با همين ديد به آنان نگريستند! لكن امام خمينى (ره) با ديد جامع و صحيحى كه از زلال قرآن و سنت يافته بود، توانست با ايجاد انقلاب فرهنگى همزمان با انقلاب سياسى گرد و خاك‌هاى فتنه و ناراستى را كه از سر شهوت پرستى برخاسته بود، فرو بنشاند و جايگاه حقيقى و ارزشمند بانوان را به آنان بنمايد و شخصيت از دست رفته‌شان را باز ستاند و بدانان بازگرداند.

ايشان با قدرتى كه ريشه در ملكوت داشت، هم به زنان عزت بخشيد و هم به آنان در صحنه‌هاى سرنوشت ساز نهضت، اعم از راهپيمايى‌ها عليه رژيم طاغوت، سرنگونى رژيم شاه، رأى‌گيرى براى نوع حكومت جديد (جمهورى اسلامى) و تصويب قانون اساسى و سپس دفاع مقدس و ديگر صحنه‌هاى كارساز و حياتى نظام جمهورى اسلامى نقشى برابر مردان داد.

بدين سان در عمل ثابت شد كه زنان مؤمن مى‌توانند و بايد همپاى مردان مؤمن، آن‌

[1]. ر. ک: صحِیفه نور، ج ۱۰، ص ۸۷ و ۵۶ و ج ۱۱، ص ۵ و ج ۶، ص ۱۸۱؛ جاِیگاه زن در اندِیشه امام خمِینِی، ص ۲۲۳۲۷۰

چنان كه شايسته يك انسان با اراده، مستقل، عزيز، پاك و فرهيخته است، در لحظه لحظه عمر جامعه اسلامى حضور داشته باشند و «امروز به بركت نهضت اسلامى، زن، عضو مؤثر جامعه، تا حدودى مقام خود را يافته است.» [1]

حضور چشمگير و برابر زنان و دختران با مردان در همه مقاطع تحصيلى موجود، حضور مؤثر در مجامع علمى كشور و جهان، ميدان‌هاى ورزشى، هنرى و ادارات و ...، نشان مى‌دهد كه بانوان كشور اسلامى ايران به غالب حقوق اساسى خود، از جمله «حق تعيين سرنوشت» «حق مشاركت سياسى» «حق انتخاب شغل»، «حق تصرف در اموال» و حق وكالت طلاق و حقوق خانوادگى دست يافته‌اند و به دارايى، اختيار و احترام رسيده‌اند.

سخنان فراوان امام خمينى (ره) مبنى بر جواز و حتى ضرورت حضور زن در كارهاى اجتماعى و سياسى و نيز مخالفت نكردن مراجع عظام ديگر با حضور زنان در جامعه، گوياى آن است كه شرع مقدس اسلام بدون شك حق حضور اجتماعى را براى زنان محفوظ مى‌داند، اما مهم آن است كه حضور قدرتمند و قانون‌مند و منطبق بر فرهنگ اصيل و انسان‌ساز اسلامى باشد تا زمينه‌هاى رشد شخصيت و كمال جامعه زنان و به تبع آن، جامعه انسانى را فراهم آورد، چرا كه «قوانين اسلام همه به صلاح زن و مرد است».

تنها بايد «چشم‌ها را شست» و با نگاهى خالى از تعصبات و هواهاى نفسانى و پيش داورى‌ها بدان نگريست تا راه را به ما بنمايد و درهاى بسته زمين و آسمان را به رويمان بگشايد و بر خوان گسترده هدايت قرآنى صلايمان دهد.

در چنين بستر و فضايى است كه آدمى در مى‌يابد عمر كوتاه و چون برق گذران خود را چگونه سپرى كند و راه برگرفتن توشه براى جهان ابدى را از كه بياموزد، (وَ تَزَوَّدُوا فَانَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقوى‌) (بقره/ ۱۹۷)

از توصيه هاى خاص پيامبر اكرم و ائمه هدى به مؤمنان، فراگيرى احكام و فروع دين و فهم عميق آنها است و نبى مكرم اسلام، تحصيل علم را واجب و حتى تا پايان عمر لازم مى‌داند. [2] اما يكى از علومى كه فراگيرى آن تا رفع نياز انسان واجب است و در روز

[1]. صحِیفه نور، ج ۱۲، ص ۷۲

[2]. نهج الفصاحه، ح ۳۲۷

حساب، از آن پرسيده مى‌شود، احكام است. [1] مراجع بزرگوار شيعه به اين علم اهتمام‌زيادى داشته، رساله‌هاى فقهى خود را بر اساس آن تدوين مى‌كنند و در اختيار مردم قرار مى‌دهند.

از طرف ديگر چون «مسائلى را كه انسان غالباً به آنها احتياج دارد، واجب است ياد بگيرد» [2] و همان گونه عمل كند، هر مسلمانى به جز آنان كه خود مى‌توانند احكام دينى را از روى دليل به دست آورند، يعنى مجتهدان بر اساس عقل و دين، يكى از مراجع تقليد را به عنوان مرجع دينى خود بر مى‌گزيند و متعهد و ملتزم مى‌شود به فتاواى او عمل كند.

در درسهاى بعدى، احكام روابط زن و مرد، طبق رساله امام خمينى (ره) و فتاواى حضرت آية اللَّه العظمى خامنه‌اى بيان مى‌گردد.

[1]. کافِی، ج ۱، ص ۳۲

[2]. توضِیح المسائل، امام خمِینِی، مسئله ۱۱

۱. دين اسلام چگونه مقام و منزلت زنان را بدانان باز گرداند؟

۲. تفاوت شيوه‌هاى جهان جاهليت با جهان مدرن امروز در پايين بردن منزلت زن چيست؟

۳. زنان چگونه مى‌توانند با حفظ ايمان و شخصيت انسانى خود در جامعه حضور فعال داشته باشند؟

۴. فراگرفتن كدام دسته از احكام الهى بر هر انسانى واجب است؟

۵. چرا حضرت امام (ره) به حضور زنان در فعاليت‌هاى سياسى و اجتماعى سفارش مى‌فرمودند؟

خداوند هستى بخش در مقام بر شمردن نعمت‌هاى بزرگ خود به انسان، از جمله به دو چشم او اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: (الَمْ نَجعَلْ لَهُ عَينَين) (بلد/ ۸)؛ يعنى آيا ما به او دو چشم نداديم؟ اين آيه شريفه كه در قالب پرسش تأكيدى بيان شده، با يادآورى نعمت‌هاى خداوند، آدمى را از غرور و كفران نعمت باز داشته، حس شكرگزارى را در درون جانش بر مى‌انگيزد. [1]

سپس در آيات ديگرى از او مى‌خواهد كه علاوه بر انجام امور روزمره كه لازمه ادامه زندگى است نگاه خود را متوجه عظمت آفرينش كند و در هستى با بصيرت و تفكر بنگرد: آيا به شتر نمى‌نگريد كه چگونه خلق شده؟ [2] آيا در زمين به سير و سياحت نمى‌پردازيد تا سرانجام اقوام پيشين را كه از شما قدرتمندتر بودند ببينيد؟ [3] آيا به آسمان‌ها نگاه نمى‌كنيد كه چگونه بنا شده و چنين زيبا زينت شده‌اند؟ ... [4] تا با درك عظمت آفرينش و قدرت قاهره خداوند بر تمامى آفريدگان، [5] جايگاه خود را بهتر بشناسد و مسيرى را در پيش گيرد كه رضايت الهى در آن است و به فرجامى نيك مى‌انجامد.

اما همين چشم كه بيشتر آگاهى‌هاى بشرى از طريق آن به حافظه انسان سپرده مى‌شود و او را به مراتب بلند علم و عرفان مى‌رساند، مى‌تواند با كسب اطلاعات غيرمفيد

[1]. تفسِیر نمونه، ج ۷، ص ۱۵

[2]. أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ (غاشِیه/ ۱۷)

[3]. أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً... (روم/ ۹)

[4]. أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ (ق/ ۶)

[5]. ترجمه تفسِیر المِیزان، ج ۱۸، ص ۵۰۳

و يا غير مجاز، زمينه‌ساز ايستايى، عقب روى و سرانجام انحطاط و سقوط او را فراهم آورد. حديث مشهور «نگاه حرام، تيرى از تيرهاى شيطان است» [1] و مانند آن به صراحت بر اين نكته اشاره دارند. از همين رو در همه اديان الهى از آغاز تا كنون حدودى را براى نگاه تعريف كرده‌اند كه از جمله آن، ممنوع بودن نگاه نامحرمان و حتى محرم‌ها به تمام يا قسمتى از بدن ديگران است.

قرآن كريم نيز از مؤمنان مرد و زن [2] مى‌خواهد تا چشم خود را از آنچه بدان اجازه ندارند، فرو گيرند: (قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يُغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ) (نور/ ۳۰) و در ادامه آيه، به كسانى كه نگاه هوس‌آلود و آگاهانه به زنان نامحرم مى‌افكنند و آن را غيراختيارى قلمداد مى‌كنند، اخطار مى‌كند: خداوند از آنچه انجام مى‌دهيد مسلماً آگاه است: (إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ). پيامبر گرامى اسلام و ائمه اطهار نيز به پاكى چشم سفارش بسيار كرده‌اند و براى آن بركات بسيارى بر شمرده‌اند [3] و در مقابل، تأكيد كرده‌اند كه نتيجه نگاه حرام به ناموس ديگران، علاوه بر آتش دوزخ، در همين دنيا دامنِ فرد چشم چران را مى‌گيرد و همان گونه كه به دختر و زن مردم نگاه كرده، مردم به همسر و دختر او نگاه خواهند كرد! [4]

در اين درس، احكام نگاه، به اجمال بيان مى‌گردد و سعى شده مسائلى آورده شود كه بيشتر مورد نياز جامعه باشد.

۱

مردان (پسرانى كه به سن بلوغ رسيده‌اند و بالاتر) مى‌توانند به تمام بدن مردان ديگر به استثناى عورتين نگاه كنند، مشروط بر آن كه به قصد لذت و ريبه نباشد. [5] بنابراين نگاه همراه‌

[1]. بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۳۵؛ همان، ج ۷۷، ص ۲۹۴

[2]. آِیه ۳۱ سوره نور از زنان مؤمن مِی‌خواهد تا دِیدگان خود را از هر نامحرمِی فرو بندند.

[3]. دِیدن شگفتِی‌هاِی عالم، راحتِی قلب، نِیک‌خوِیِی، پاداش الهِی و چشِیدن شِیرِینِی اِیمان، در زمره اِین برکات است.

(ر.ک: بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۳۵، ۳۷ و ۴۱؛ شرح غرر الحکم، آمدِی، ج ۵، ص ۴۴۹؛ مِیزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۷)

[4]. وسائل الشِیعه، ج ۱۴، ص ۱۴۴

[5]. توضِیح المسائل، امام خمِینِی، مسئله ۲۴۳۸

با شهوت و لذت به بدن مرد حتى به دستان و صورت وى حرام است. همچنين پدران نمى‌توانند به عورتين پسران بالغ خود در هيچ مكانى نگاه كنند و نيز فرزندان نسبت به پدر.

اما نگاه به حجم بدن مرد ديگر از روى لباس حتى عورتين، در صورتى كه مفسده‌اى نداشته باشد، اشكالى ندارد. [1]

در نگاه كردن به اشخاص (به استثناى همسر) و اشياء، حكم كلى آن است كه نگاه كردن به هر چيزى يا هر كسى به قصد لذت يا با خوفِ افتادن به فساد، حرام است، خواه نگاه به محرم باشد يا نامحرم؛ نگاه به زن باشد يا مرد؛ به حيوان باشد يا جماد؛ به عكس باشد يا فيلم؛ به مجسمه باشد يا هر چيزى ديگر. حتى نگاه كردن به بدن خود در آينه يا هر جاى ديگر به قصد شهوت رانى، حرام است. [2] همچنين حكم نگاه كردن به بدن ميّت همان حكم [نگاه به‌] انسان زنده است. [3] البته «نگاه كردن به چيزى» با «افتادنِ نگاه به آن چيز» فرق دارد كه در مباحث بعدى خواهد آمد.

منظور از عورتين، آلت تناسلى زن و مرد و نيز مخرج غائط آنها (پشت، دُبُر، مقعد) است.

هر مردى مى‌تواند به تمام بدن محارم خويش غير از عورتين آنها نگاه كند، مشروط به آنكه اين نگاه به قصد لذت نباشد. همچنين خوف به فساد افتادن هم نباشد (از اين حكم، همسر استثناء شده است.) [4]

اما احتياط مستحب آن است كه مردان از زانو تا ناف محارم خود را نگاه نكنند. اين موضوع شامل كودكان مميز غير بالغ نيز مى‌گردد. همچنين مردان نمى‌توانند به عكس‌

برهنه زنان محرم خويش يا فيلم آن نگاه كنند. [5]

[1]. استفتائات از محضر امام خمِینِی، ج ۳، ص ۲۶۱، س ۱۳؛ توضِیح المسائل امام خمِینِی، بخش احکام نگاه‌کردن؛ احکام روابط زن و مرد، سِید مسعود معصومِی، ص ۳۹. آِیة الله مکارم: اگر حجم [بدن] کاملاً پِیدا باشد، نگاه‌کردن به آن خالِی از اشکال نِیست (همان).

[2]. توضِیح المسائل، مسائل متفرقه؛ توضِیح المسائل مراجع، ج ۲، ص ۶۷۵؛ احکام روابط زن و مرد، ص ۴۷

[3]. احکام روابط زن و مرد، ص ۸۷

[4]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۷

[5]. توضِیح المسائل، مسئله

مرد مى‌تواند به دستها و چهره زن نامحرم، بدون قصد لذت نگاه كند. اما همين دستها و صورت اگر آرايش شده و همراه با زينت باشد، مرد نامحرم نمى‌تواند بدان نگاه كند. [2] دين مبين اسلام در زمينه ارتباط و نگاه مردان به زنان نامحرم، بسيار سخت گرفته است، تا مسلمانان به دور از مسائل شهوانى و در مرحله بعد، فساد جنسى در فضايى آرام، به تحصيل علوم، عبادت و كار و تلاش و زندگى خود ادامه دهند.

اين سخت‌گيرى تا بدانجاست كه عده‌اى از مراجع بزرگوار اسلام، سفارش مى‌كنند كه حتى به چهره و دستان نامحرمان نيز نگاه نكنيد. [3] بنابراين مرد نمى‌تواند غير از وجه و كفين (چهره و دو دست تا مچ) به هيچ جاى بدن نامحرم نگاه كند، حتى به روى پا، كف پا، پاشنه پا، مقدارى از موى سر كه پيدا باشد، ساق دست و پا. [4]

اما نگاه ناخواسته به نامحرم حرام نيست، بنابراين اگر در مسير رفت و آمد به كوچه و بازار و محيط كار و تحصيل، به طور اتفاقى چشم مردى به نامحرمى افتاد كه حجاب خود را كاملا رعايت نكرده و يا زينت كرده‌اند، اشكالى ندارد، ولى بلافاصله بايد نظر را برگرداند تا حكم نگاه كردن پيدا نكند. همچنين اگر كسى به قصد آن كه چشمش به نامحرمِ غير محجّبه بيفتد، به جايى برود، اين كار او كارى حرام است و هر اقدامى در اين جهت جايز نيست، مثلا رفتن روى پشت بام يا در كنار پنجره، يا وارد شدن به اتاق يا مكانى كه مى‌داند نامحرمى در آنجا وجود دارد، به منظور آن كه چشمش به نامحرم بيفتد، يا سوار شدن به اتوبوسى كه بيشتر نامحرم‌ها در آن هستند يا انتخاب مكانى براى ورزش و تفريح، كه نامحرم در آنجا بيشتر است.

خلاصه آن كه جايز نيست عمداً براى آن كه چشمش به نامحرم بيفتد كارى را انجام دهد و اجتناب از آن لازم است. [5]

[1]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۳

[2]. توضِیح المسائل مراجع، ذِیل مسئله ۲۴۳۳

[3]. توضِیح المسائل مراجع، ج ۲، ص ۴۴۹؛ احکام روابط زن و مرد، ص ۴۳ و ۴۵ و ۴۷

[4]. احکام روابط زن و مرد، ص ۵۰ – ۵۱

نكته قابل توجه آن كه هر كس كه نگاه كردن به او جايز نيست، ديدن او از پشت شيشه يا در آينه يا هر چيز ديگر كه عكس او را منعكس مى‌كند نيز جايز نيست.»

در موضوع نگاه مرد به نامحرم، بايد گفت مرد مى‌تواند به عكس نامحرم محجب، بدون قصد لذت و ريبه نگاه كند، اما نگاه به عكس زن نامحرم غير محجبه در صورتى جايز است كه هم با قصد لذت و ريبه نباشد و هم آن زن براى مرد ناشناس باشد. [2] بنابراين نگاه كردن مردان به آلبوم عكس‌هاى خانوادگى كه عكس زنان فاميل بدون حجاب قرار دارد، حرام است. همچنين جايز نيست انسان عكسى را كه مى‌داند ديدن آن براى ديگرى حرام است، به او نشان دهد. [3]

اما نگاه كردن به دست‌ها و صورت زنان غير مسلمان (چه اهل كتاب و چه كفار) [و ديگر اعضاى بدن آنان كه به طور معمول آن مواضع را نمى‌پوشانند [4]] اشكالى ندارد، مشروط به آن كه به قصد لذت و ريبه نباشد. لكن به احتياط واجب مرد نمى‌تواند به مواضعى كه معمولًا و عادتاً آن را مى‌پوشانند، نگاه كند و بديهى است كه اگر انسان بداند يا بترسد در صورت نگاه كردن به نامحرم غير مسلمان به فساد خواهد افتاد، نبايد به او نگاه كند. [5]

نگاه كردن به فيلم و تصاوير، حكم نگاه به انسان نامحرم را ندارد، اما ديدن تصوير (فيلم و عكس) انسان‌هاى برهنه‌اى كه شهوت برانگيز است، غالباً از روى شهوت بوده و به همين دليل مقدمه ارتكاب گناه مى‌باشد. بنابراين ديدن آنها حرام است. [6] ديدن فيلم‌هاى جنسى محرك براى زن و شوهر در خانه و براى افراد متأهل نيز جايز نيست. حتى افراد معلول نيز نمى‌توانند به منظور تمكن از نزديكى با همسر، به فيلم‌هاى مذكور نگاه كنند. [7]

[1]. احکام روابط زن و مرد، ص ۵۴

[2]. اجوبة الاستفتائات، (ترجمه فارسِی)،آِیة الله العظمِی سِید علِی خامنه‌اِی، در پاسخ به پرسش شماره ۱۱۸۳

[3]. توضِیح المسائل، امام خمِینِی(ره)، مسئله ۲۴۳

[4]. نظر آِیات عظام: بهجت، سِیستانِی، فاضل، خوِیِی و تبرِیزِی(توضِیح المسائل مراجع، ص ۴۱۷)

[5]. همان، مسئله ۲۴۳۴ و توضِیح المسائل مراجع، ص ۴۱۷

[6]. اجوبة الاستفتائات (ترجمه فارسِی)، پاسخ به پرسش شماره ۱۱۸۸

[7]. همان، پاسخ به پرسش‌هاِی شماره ۱۲۰۴ و ۱۲۰۵

به نظر حضرت امام (ره) و آية اللَّه خامنه‌اى حفظه اللَّه اگر فيلمى به طور مستقيم و زنده پخش شود، احكام نگاه به آن فيلم، همان احكام نگاه كردن به خود انسان را دارد.

اما اگر فيلم غير مستقيم باشد، يعنى قبلًا ضبط شده و اكنون به نمايش در آمده، حكم نگاه كردن به عكس را دارد. مثلًا مردان در صورتى مى‌توانند فيلم عروسى و عقد و جشن تولد و مانند آن را ببينند كه زنان غير محجب در آن، يا محرم او باشند و يا آنها را نشناسد. [2] نيز ديدن زنان غير مسلمان در تلويزيون كه پوشش مناسب و كافى ندارند، بدون قصد لذت يا ترس از وقوع در مفسده، اشكال ندارد. [3]

۱. پير زنان: مرد مى‌تواند به دست‌ها تا آرنج، مقدارى از موى سر، پا تا زانو زير چانه و گردن پير زنان نامحرم، بدون قصد لذت نگاه كند. [4]

۲. زنان باديه نشين: نگاه (بدن قصد لذت) به زنان باديه نشين و اهل روستا كه عادت ندارند حجاب خود را به طور كامل رعايت كنند، نيز اشكال ندارد. [5]

۳. مقام معالجه: نگاه پزشك به غير همجنس در صورت ناچارى، بلا اشكال است. [6]

۴. نگاه به زنى كه مرد قصد ازدواج با او دارد: مرد مى‌تواند به صورت، مو و ديگر محاسن زنى كه با او قصد ازدواج دارد، نگاه كند، مشروط بر آن كه اولًا مانع شرعى در ازدواج او نباشد، دوم اين كه احتمال بدهد زن ازدواج با او را قبول مى‌كند، سوم اين كه احتمال دهد با اين نگاه، اطلاع تازه‌اى پيدا مى‌كند و بهتر است از روى چادر نازك باشد. [7] بنابراين، نگاه بايد آخرين مرحله تحقيق باشد.

ديدن عكس بى حجابِ زنى كه انسان قصد ازدواج با او را دارد با شرايط فوق نيز اشكال ندارد.

[1]. احکام روابط زن و مرد، ص ۸۴

[2]. توضِیح المسائل، امام خمِینِی(ره)، برگرفته از مسئله ۲۴۳۴

[3]. احکام روابط زن و مرد، ص ۵۲ و ۵۳؛ توضِیح المسائل، آِیة الله بهجت، مسئله ۱۹۴۳

[4]. تحرِیر الوسِیله، ج ۲، ص ۲۴۴، مسئله ۲۷ (دار التعارف)

[5]. توضِیح المسائل، امام خمِینِی(ره)، مسئله ۲۴۴۱

[6]. تحرِیر الوسِیله، ج ۲، ص ۲۴۵، مسئله ۲۸. در اِین صورت نگاه مستحب نِیز هست، زِیرا از نزاع بعد از عقد جلوگِیرِی مِی‌کند(توضِیح المسائل، آِیة الله العظمِی بهجت، مسئله ۱۹۴۴)

۱. چرا خداوند با يادآورى نعمت بينايى، به انسان توصيه مى‌كند كه همواره به عظمت خلقت بنگرد و در آن بينديشد؟

۲. به نظر شما دليل سخت‌گيرى شرع مقدس در امر نگاه به نامحرمان چيست؟

۳. نگاه با ريبه به چه مفهومى است؟

۴. حكم كلى نگاه به اشخاص (به جز همسر) و اشياء چيست؟

۵. ديدن عكس‌هاى خانوادگى افراد فاميل چه حكمى دارد؟

مردان مى‌توانند بدون قصد لذت و ريبه، به همه اندام پسران تا قبل از زمان تمييز نگاه كنند و بعد از آن، بنابر احتياط واجب جايز نيست به عورتين او نگاه كنند. مثلًا پدران نمى‌توانند به همه جاى بدن فرزند مميز خود نگاه كنند.

و اگر دختر محرم باشد (مانند دختر خود فرد، دختر خواهر، دختر برادر، خواهر و ...) انسان تا قبل از سن تميز مى‌تواند با شرط فوق به همه بدن او نگاه كند. اما بعد از سن تميز و سپس بلوغ نبايد به عورتين او نگاه كند.

نگاه معمولى به دختر نامحرم نيز تا قبل از سن تميز، بلا اشكال است، اما بعد از آن، بنابر احتياط واجب، نبايد به اندام و مواضعى كه به طور معمول و از روى عادت آن را مى‌پوشانند، مثلًا ران، شكم، عورتين و سينه، نگاه كند. [1]

زنان مى‌توانند به طور معمول به همه بدن زنان ديگر به جز عورت نگاه كنند. [2] موضوع نگاه از روى لذت و شهوت به بدن ديگرى كه حرام است، در اينجا نيز صدق مى‌كند و اگر زنى با نگاه به بدن زن ديگرى به حرام مى‌افتد [مثلا نگاه او جنبه‌شهوانى‌پيدا مى‌كند و از نگاه لذت مى‌برد] يا مى‌ترسد كه به حرام بيفتد، نبايد به نگاه خود ادامه دهد. [3] همچنين هيچ زنى نمى‌تواند با لذت به صورت و دستهاى زن ديگر نگاه كند. اينجا نيز اين مسئله و حكم كلى را يادآور مى‌شويم كه هر گونه نگاهى كه محرك شهوت باشد، اعم از

[1]. توضِیح المسائل، مسئله‌هاِی ۲۴۳۳ و ۲۴۳۶

[2]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۶

[3]. همان، مسئله ۲۴۳۸

نگاه به هم جنس و غير هم جنس و نيز پير و جوان، فيلم و عكس و تصويرى كه به طور زنده يا غير مستقيم پخش مى‌شود، حرام است، مگر در مورد همسر شرعى. [1]

همچنين قبلًا بيان شد كه نگاه به عورت ديگرى، به استثناى همسر و كودكان غير مميز، حتى بدون قصد لذت حرام است. از اين رو نگاه به عورتين زنها براى زنهاى ديگر نيز حرام است، مگر در مقام اضطرار. [2] نيز اگر انسان براى معالجه كسى ناچار شود به عورت او نگاه كند، بنابر احتياط واجب بايد آينه را در مقابل او بگذارد و در آن نگاه كند ولى اگر چاره‌اى جز نگاه كردن به عورت نباشد، اشكال ندارد. [3]

از جمله مسائل مبتلا به و مورد نياز زن‌ها در جوامع امروزى، دانستن پاسخ اين مسئله است كه آيا در حالى كه استفاده از دستگاههاى درون رحمى (مانند آ يو دى) براى پيش‌گيرى از حاملگى مستلزم نگاه پزشك يا پرستار به عورت آنان مى‌باشد، مى‌توانند از آن استفاده كنند؟ در پاسخ اين پرسش، فرموده‌اند تنها در صورتى زنان مى‌توانند از چنين روشهايى استفاده كنند كه همسر آنان پزشك يا پرستار بوده و دستگاه مذكور (يا بستن لوله‌ها) توسط آنان انجام گيرد. اما در غير اين صورت، فقط در صورتى جايز است كه از روشهاى ديگر پيش‌گيرى نتوان استفاده كرد و پيش‌گيرى نيز لازم تشخيص داده شود. يعنى به مرحله اضطرار برسد. اما چون فعلًا روش‌هاى ديگرى نيز وجود دارد، اضطرارى در بين‌نيست. [4]

زن مى‌تواند به همه بدن همسر خود با قصد لذت و ريبه و بدون آن، نگاه كند. اما در مورد ديگر محارم (برادر، پدر، دايى، داماد و ...) اولًا ديدن عورتين حرام است و ثانياً نگاه به بقيه اندام آنان بايد خالى از لذت و ريبه باشد. [5]

يادآور مى‌شويم كه نگاه از روى قصد لذت به هر جاى بدن محارم، حرام است.

[1]. همان، مسائل متفرقه

[2]. همان، مسئله ۲۴۳۶، مانند درمان، ِیا نجات از آتش، زلزله و کلاً جاِیِی که خطر جان در مِیان باشد. (استفتائات ج ۳، ص ۲۷۶ و ۲۷۹)

[3]. همان، مسئله ۲۴۴۲

[4]. احکام روابط زن و مرد، ص ۶۶ (استفتاء از مقام معظم رهبرِی)

[5]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۷

زنان مى‌توانند به سر و گردن و موى سر و صورت و دستها و پاهاى مردان نامحرم، تا آنجا كه معمولًا نمى‌پوشانند، بدون قصد لذت نگاه كنند. [1] از همين رو است كه زنان نمى‌توانند براى تماشاى مسابقات ورزشى كه ورزشكاران مرد در آنها پوشش كافى ندارند، حاضر شوند، ورزشهايى از قبيل شنا، كشتى، فوتبال، وزنه‌بردارى و مانند آن.

همچنين، ديدن مسابقات كشتى از تلويزيون به صورت پخش زنده و يا با وجود خوف افتادن در گناه، جايز نيست. [2]

همچنين زنان مى‌توانند به حجم بدن مردان نامحرم، از روى پوشش، نگاه كنند، مشروط بر آن كه مفسده‌اى بر آن مترتب نباشد و به قصد ريبه و تلذذ نباشد. [3]

تا قبل از رسيدن كودك به سن تمييز، زن مى‌تواند به همه بدن او دختر يا پسر نگاه كند. اما بعد از رسيدن به سن تمييز، بنابر احتياط واجب، نبايد به عورتين او نگاه كند. [4] مثلا مادران نمى‌توانند به بهانه حمام كردن كودكان مميز خود، به همه بدن آنان نگاه كنند.

اما اگر شك كرد كه به اين سن رسيده يا نه، حكم كودك غير مميز را دارد. [5]

بديهى است نگاه به بدن پسر بچه نابالغ در صورتى جايز است كه انسان نترسد كه به حرام بيفتد. [6]

مراد از سن تميز، سنى است كه بچه بالغ نشده ولى خوب و بد را مى‌فهمد و احتمال مى‌رود كه نگاهش به بدن نامحرم موجب تحريك شهوتش شود، يا آنچه را كه مردان و زنان از روابط بين خود مى‌دانند، آنها نيز بدانند. [7]

[1]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۴۷

[2]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ به پرسش شماره ۱۱۹۰

[3]. روابط زن و مرد، ص۷۱؛ استفتائات، ج ۳، ص ۲۶۱

[4]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۶

[5]. احکام روابط زن و مرد، ص ۷۳

[6]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۳

[7]. احکام روابط زن و مرد، ص ۵۸، سؤال ۳۵ و پاورقِی ۲

۱. والدين تا چه زمانى مى‌توانند به همه بدن فرزندان خود نگاه كنند؟

۲. چرا زنان نمى‌توانند براى تماشاى مسابقات ورزشى مانند كشتى و شنا و وزنه‌بردارى مردان حاضر شوند؟

۳. مراد از «سن تميز» چه سنى است؟

۴. حكم نگاه به نامحرمان بيگانه با نامحرمان خويشاوند چه فرقى دارد؟

۵. حكم نگاه زنان به بدن مردان محرم خود چيست؟

هرگاه سخن از پوشش به ميان مى‌آيد، غالباً نوع و چگونگى پوشش و به تعبير شرعى حجاب زنان مورد بحث قرار مى‌گيرد. تكليف زنان در اين زمينه، هم در ارتباط با عبادات و هم در ارتباط با ديگران بيشتر است مثلًا زن بايد به هنگام نماز، تمام بدن از جمله سرو موى خود را بپوشاند، اما مرد چنين نيست. [1]

در ارتباط با ديگران، زن در مكانى كه در معرض ديد نامحرم قرار مى‌گيرد، لازم است بدن و موى خود را بپوشاند، [و بيرون گذاشتن هر مقدار از مو، به هر انگيزه‌اى حرام است. [2]] حتى اين حد پوشش به احتياط واجب بايد از پسرى كه بالغ نشده ولى خوب و بد را مى‌فهمد و به حدّى رسيده كه مورد نظر شهوانى است، رعايت گردد. [3] با اين توضيح، بديهى است كه پوشاندن عورت از غير همسر حتى كودكان نابالغ كه خوب و بد را مى‌فهمند و نيز ديوانگان مميز واجب است.»

خداوند هستى بخش، پس از آن كه در سوره نور، آيه ۳۱ [5] به زنان مؤمن دستور مى‌دهد

[1]. اِین تفاوت مِی‌تواند نشان‌دهنده توجه بِیشتر خداوند به زنان باشد، چرا که تکلِیف بِیشتر، در بسِیارِی مواقع، نشانه قرب بِیشتر مکلف در نزد خداست ِیا چنان که نماز شب بر پِیامبر6 واجب بود. (زن در آِینه جمال و جلال، آِیة الله عبدالله جوادِی آملِی، ص ۳۵۲)

[2]. توضِیح المسائل مراجع، ص ۴۴۸ (استفتاء از آِیة الله العظمِی خامنه‌اِی)

[3]. توضِیح المسائل، مسئله ۲۴۳۵

[4]. توضِیح المسائل، مسئله ۵۷

[5]. وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ

گردن و سينه خود را به مقنعه بپوشانند، در آيه ۵۹ سوره احزاب [1] به صراحت از پيامبرش مى‌خواهد تا به زنان و دختران خود و به زنان مؤمنين بگويد كه خود را به روسرى‌هاى بلند [چادر] فرو پوشند. سپس در ادامه آيه، به فلسفه و دليل پوشش زنان اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: زنان مؤمنه به گونه‌اى خود را بپوشانند كه پيام سالم به ديگران منتقل كنند و مردان بيگانه به ويژه مريض القلب و هوسرانان را به سوى خود نخوانند.

اين استدلال بيانگر اين نكته مهم است كه لباس، علاوه بر پوشش بدن از گرما و سرما، مى‌تواند كاركردهاى بالاترى همچون بار فرهنگى و شخصيتى داشته باشد و در بسيارى موارد، بيانگر شخصيت آدمى است و پيام و زبان دارد. استاد شهيد مرتضى مطهرى، اين استدلال قرآنى را چنين بازگو مى‌كنند:

زن مسلمان بايد آن چنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علائم عفاف و وقار و سنگينى از آن هويدا باشد ... و با بى زبانى بگويد كه دست تعرض از اين حريم كوتاه است! [2]

بديهى است كه در تفاوت پوشش زن و مرد، تفاوت هويت جنسى آنان نيز مورد توجه است. زن زيباتر از مرد است و در مقابل، مرد نيز از ناحيه چشم آسيب پذيرتر از زن است. از اين رو زن ممكن است با بى توجهى در پوشش (كه نوع و رنگ آن پيام دارد) زمينه جرم عليه خود را فراهم نمايد. رعايت حجاب و عفاف، همچنين زن را از آزار بولهوسان در امان نگاه مى‌دارد. [3] امام خمينى (ره) نيز در پوشش خانم‌ها روى رنگ خاصى نظر نداشتند و در كل معتقد بودند كه پوشش نبايد مفسده‌انگيز باشد. البته چادر را بهتر مى‌دانستند؛ چون معتقد بودند چادر براى زن برازنده‌تر است و سمبل انقلاب اسلامى است. [4] ايشان معتقد بودند (و در پاسخ استفتاء فرمودند) لباس بلند آزاد و

[1]. (يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ)

[2]. مسأله حجاب، شهِید مرتضِی مطهرِی، ص ۱۶۰ – ۱۶۱، حضرت امام(ره): حجابِی که اسلام قرار داده است، براِی حفظ آن ارزش‌هاِی شما است. (صحِیفه نور،ج ۱۹، ص ۱۲۱)

[3]. امروزه به دلاِیل زِیادِی، از جمله رواج نوارهاِی تصوِیرِی و لوح‌هاِی فشرده(CD) مستهجن در بازار و دسترسِی عده زِیادِی به ماهواره، و نِیز بالارفتن سن ازدواج، رعاِیت حجاب کامل اسلامِی، ضرورت بِیشترِی پِیدا کرده است.

[4]. برداشت‌هاِیِی از سِیره امام خمِینِی، غلامعلِی رجاِیِی، ص ۲۷۷

شلوار و روسرى، اگر تمام بدن زن به جز قرص صورت و دستها از مچ، را از نامحرم بپوشاند كافى است، ولى پوشيدن چادر بهتر است و از لباسهايى كه توجه نامحرم را جلب مى‌كند، بايد اجتناب شود. [1]

البته اگر دست‌ها زينت و صورت [2] آرايش داشته باشد و يا كسى به قصد لذت و ريبه به آنها نگاه مى‌كند، بايد پوشانده شوند. [3] و اين حكم شامل كف و قوزك و پاشنه و روى پا نيز مى‌شود. بنابراين خانم‌ها نمى‌توانند در مقابل نامحرم، بدون جوراب باشند، گرچه نامحرم، برادر شوهر و شوهر خواهر و مانند آن باشد. همچنين به هنگام تدريس براى آقايان، در ميهمانى‌ها، هنگام غذا خوردن، هنگام جا به جا كردن وسائل و مانند آن كه احتمال عقب رفتن آستين يا كنار رفتن لباس از روى بدن مى‌شود، دقت بيشترى لازم است. نيز جوراب‌هاى نازك كه پوست از پشت آن پيداست حكم پوشش را ندارند. [4]

شرع مقدس اسلام از زنان با ايمان مى‌خواهد كه با رعايت ادب اسلامى، لباس‌هاى نازك بدن‌نما نپوشند و نيز از پوشيدن لباس شهرت، [5] لباس مخصوص مردان [6] و لباسهايى كه از نظر دوخت، رنگ و شكل، تقليد از فرهنگ مهاجم و منحط غرب محسوب شده موجب ترويج آن مى‌گردد، خوددارى كنند. [7] بعلاوه، كفش‌هايى نپوشند كه به هنگام راه رفتن با آنها، صدا يا رنگ آنها، توجه نامحرمان را جلب و زمينه گناه را فراهم مى‌آورند. [8]

امر حجاب، امر خداوند متعال است و اطاعت از آن واجب. در پوشش اسلامى، بر رعايت آن توسط بانوان جوان تأكيد بيشترى شده و حتى فرموده‌اند زنانى كه چهره

[1]. استفتائات، ج ۳، ص ۲۵۴

[2]. وجه عبارت است از آن مقدار از صورت که در وضو شسته مِی‌شود. (احکام روابط زن و مرد، ص ۱۰۹)

[3]. استفتائات، ج ۳، ص ۲۵۵ و ۲۵۷

[4]. توضِیح المسائل مراجع، ج ۲، ص ۴۴۸

[5]. لباس شهرت به لباسِی گوِیند که به دلِیل نوع دوخت، رنگ ِیا علل دِیگر، توجه نامحرم را جلب کند و ِیا براِی پوشنده آن معمول نباشد.

[6]. استفاده محدود از لباس زن براِی مرد و برعکس(مانند استفاده از دمپاِیِی و مانند آن) که پوشش محسوب نشود، اشکال ندارد. (احکام روابط، ص ۱۴۰، پاورقِی)

[7]. توضِیح المسائل امام، مسئله ۸۴۵ و ۸۴۶؛ اجوبة الاستفتائات، ص ۳۰۴ – ۳۰۸)

[8]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۳۶۲

طبيعى آنان [به گونه‌اى است كه آشكار بودن آن‌] باعث مفسده مى‌شود، بايد چهره خود را نيز از بيگانگان بپوشانند. [1]

مردان نيز بايد عورتين خود را از مردان و زنان نامحرم و نيز بچه‌هاى مميز و حتى ديوانگان مميز [كه خوب و بد را مى‌فهمند] بپوشانند. [2] و پوشاندن بقيه بدن بر آنان واجب نيست، امّا در موردى كه مى‌دانند اگر بدنشان برهنه باشد، زن‌ها عمداً نگاه مى‌كنند به فتواى امام خمينى (ره) بنابر احتياط مستحب بدن خود را بپوشانند. [3] و به فتواى آيةاللَّه خامنه‌اى براى پرهيز از كمك در گناه، واجب است ساير قسمت‌هاى بدن به استثناى سر و گردن و دستان را نيز بپوشانند. [4]

نيز به طور كلى پوشيدن كراوات و ديگر لباس‌هايى كه پوشش و زىّ غير مسلمانان محسوب و استفاده از آن منجر به ترويج فرهنگ منحط و معاند غربى مى‌شود، جايز نيست [حتى در عروسى و ميهمانى‌هاى خصوصى[5]] بنابراين زنان نبايد همسران و يا فرزندان خود را مجبور به پوشيدن كراوات و مانند آن كنند.

بيان شد كه زنان مؤمن، بايد زينت خود را نيز از نامحرم بپوشانند. زينت غالباً در صورت و در دستهاى زنان مصداق پيدا مى‌كند و تشخيص آن عرفى است و هر چيزى است كه عرفاً زينت محسوب شود و مردم به آن زينت بگويند. [6]

خداوند در قرآن كريم، سوره نور، آيه ۳۱، دو بار كلمه زينتهُنَّ (زينت‌هاى آن زنان) را آورده و از زنان مسلمان و مؤمن خواسته تا آن را از مردان نامحرم پوشيده دارند. [7]

[1]. احکام خانواده، ص ۲۸۳ و ۲۸۶؛ استفتائات، ج ۳، ص ۲۶۶ و ۲۵۵

[2]. توضِیح المسائل، مسئله ۵۷

[3]. استفتائات، ج ۳، ص ۲۵۰، مسئله ۱۴

[4]. توضِیح المسائل مراجع، ج ۲، ص ۴۴۹

[5]. اجوبة الاستفتائات، ص ۳۰۷، پاسخ شماره ۱۳۷۹

[6]. احکام روابط زن و مرد، ص ۱۲۰

[7]. (قُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا). (نور/۳۱)

از نظر حضرت امام(ره) هر گونه حلقه‌اى كه در دست باشد، زينت محسوب شده، پوشاندن آن واجب است، اما آيت اللَّه خامنه‌اى مى‌فرمايند: «اگر عرفاً زينت محسوب مى‌شود، بايد از نگاه نامحرم پوشيده باشد. اما چنانچه از آنهايى است كه چشم گير نيست و صدق زينت نمى‌كند، اشكالى ندارد.» [1] كشيدن سرمه، اگر حتى براى فوايد طبى آن صورت گيرد، ولى در عرف، زينت محسوب شود، بايد پوشانده شود. [2] و در پوشاندن چهره زينت شده، فرقى بين بيگانه و خويشاوند غير محرم نيست؛ يعنى چهره آرايش شده و يا دست زينت شده، هم بايد از بيگانگان پوشانده شود، هم از برادر شوهر و شوهر خواهر و پسر عمو و پسر دايى!

برداشتن ابرو، گذاشتن مژه مصنوعى، كلاه گيس، استفاده از هر نوع لوازم آرايش، گوشواره، النگو، لاك زدن، بعضى ساعتهاى مچى زينتى، دستكشهاى تورى زينتى، همگى از زينت‌هاى دست و صورت به شمار آمده مى‌توانند آنها را فقط در مقابل محرم و زنان ديگر آشكار سازند و نشان دادن آنها به نامحرم، حرام است.

استفاده از حنا و [كِرِم‌ها و پودرهاى زيبايى‌] نيز اگر عرفاً زينت به حساب آيند، در شمار موارد فوق خواهند بود.

عطر زدن [و يا خوش بو كردن به وسيله مواد و مايعات ديگر] براى زنان اشكال ندارد. ولى اگر موجب مفسده و تحريك باشد، جايز نيست [3] و جايز نيست خانمى به قصد آن كه نامحرم او را ببيند، آرايش كند. [4]

و سرانجام آن كه هرگاه شوهر خواستار تميزى و آرايش زن خود باشد، بر زن واجب است كه اين كار را انجام دهد. [5] در نماز نيز براى خانم‌ها مستحب است كه خود را با زيور

آلات زينت كنند و استفاده از مواد آرايشى هم اشكال ندارد. ولى براى وضو [و غسل‌] بايد چيزهايى مانند لاك ناخن و كِرِم، رنگ، ريمل و مانند آن كه مانع رسيدن آب به

[1]. پِیشِین، ص ۱۲۴ – ۱۲۵

[2]. همان، ص ۱۲۱

[3]. احکام روابط زن و مرد، ص ۱۲۱ – ۱۲۸

[4]. همان، ص ۲۵۶

[5]. تحرِیر الوسِیله، امام خمِینِی(ره)، ج ۲، ص ۳۰۵، قبل از مسئله ۱

اعضاى وضو و بدن است بر طرف نمايند. [1] بديهى است كه بعد از وضو و غسل دوباره مى‌توانند از مواد آرايشى استفاده كنند، به شرط آن كه مانعى بين پيشانى و مُهر نباشند.

زينت براى مردان: پوشيدن طلا، خواه حلقه انگشترى باشد يا غير آن، مانند گردنبند و دست بند و ساعت، براى مردان مطلقاً حرام است، هر چند به قصد زينت نبوده، از ديد ديگران مخفى باشد، يا براى مدت زمان كوتاهى، مانند زمان عقد، باشد. نماز با آنها نيز باطل است. پوشاندن دندان‌هاى جلو با طلاى زرد، اگر به قصد زينت باشد نيز خالى از اشكال نيست. همچنين بنابر احتياط واجب، از عينك طلا نيز استفاده نكنند. ولى استفاده مردان از انگشتر پلاتين مانع ندارد. [2]

همچنين شبيه ساختن مردان خود را به زنان، مانند استفاده از زينت آلات آنان، پوشيدن لباس مخصوص زنان و يا آرايش صورت خود همانند زنان (مانند زير ابرو برداشتن ...)، جايز نيست. و آيت اللَّه العظمى بهجت به حرمت آن فتوا داده‌اند. به طور كلى، از نظر همه مراجع عظام، تشبه مرد به زن و زن به مرد، جايز نيست. [3]

[1]. توضِیح المسائل، مسئله ۱۰۶۰، و نِیز قبل از مسئله ۲۹۰ (شرط سِیزدهم از شراِیط صحت وضو)

[2]. اجوبة الاستفتائات، ص ۹۰ و ۹۱؛ توضِیح المسائل، مسئله ۸۳۲

[3]. احکام روابط زن و مرد، ص ۱۴۴ – ۱۴۵، پاورقِی

۱. درباره چگونگى حركت و پوشش زنان مسلمان در جامعه توضيح دهيد.

۲. حد شرعى حجاب براى بانوان مسلمان چيست؟

۳. حكم پوشش لباس شهرت را بيان داريد.

۴. درباره حدود پوشش مردان در مقابل زنان محرم و نامحرم توضيح دهيد.

۵. حكم تشبّه مرد به زن و زن به مرد چيست؟

۶. پوشيدن طلا (حلقه، انگشترى، ساعت، زنجير و مانند آن) براى مردان چه حكمى دارد؟

حضرت امام خمينى (ره)، مقام معظم رهبرى و ديگر مراجع بزرگوار به اتفاق به حرمت موسيقى مطرب و مناسب مجالس لهو و لعب، فتوا داده‌اند؛ حال چه با وسائل و آلات مخصوص موسيقى نواخته شود و چه با وسائل ديگرى مانند ظروف؛ و چه به طور زنده پخش شود يا از نوار ضبط شده.

همچنين ملاك در تشخيص موسيقى مطرب را از غير مطرب، به خود افراد و به عرف واگذاشته‌اند. [2]

پخش موسيقى از صدا و سيما يا با مجوز سازمان تبليغات اسلامى و مانند آن به تنهايى ملاك حرام نبودن موسيقى نيست.»

امّا اگر پزشكى متخصص و امين معالجه بيمارى خاصى را متوقف بر استفاده از موسيقى بداند، به كارگيرى آن به مقدارى كه معالجه اقتضا مى‌كند، اشكال ندارد. [4]

ممكن است كسى بپرسد كه موسيقى مطرب و غير مطرب در او هيچ اثرى نمى‌گذارد. در اين مورد نيز شنيدن موسيقى حرام، حرام است و فرقى بين موسيقى كلاسيك و غير كلاسيك، ايرانى و غير ايرانى، سنتى و غير آن نيست. [5]

[1]. در اِین درس علاوه بر منابعِی که در پاورقِی مشخص شده‌اند از ساِیت www.hayaliw.ir )دفتر مقام معظم رهبرِی در قم) و نِیز نرم‌افزار «پرسمان» استفاده شده است.

[2]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، ص ۲۴۸، پاسخ‌هاِی ۱۱۲۷ و ۱۱۲۹؛ تحرِیر الوسِیله، ج ۲، ص ۵۶۶، مسئله ۶

[3]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ‌هاِی شماره ۱۱۲۹ و ۱۱۴۰

[4]. همان، پاسخ پرسش شماره ۱۱۵۱

[5]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۱۲۸ و ۱۱۳۶ و ۱۱۴۷ و ۱۱۴۸

بنابراين اگر موسيقى مطرب نبود، شنيدن آن [از هر نوع وسيله‌اى بر خيزد، از قابلمه تا گيتار] اشكال ندارد. انواع موسيقى كه قصد از گوش دادن به آنها، لهو و لعب نيست، مانند موسيقى‌هايى كه بعضى اطبا براى معالجه يا آرامش اعصاب توصيه مى‌كنند و يا موسيقى‌هايى كه براى جنگ ساخته مى‌شود در اين شمارند. [1]

[زدن بر ظرفها و ساير وسايلى كه جزو آلات موسيقى نيستند در عروسى‌ها توسط زنان‌] اگر به شيوه متداول در عروسى‌هاى سنتى باشد و لهو محسوب نشود و فسادى هم بر آن مترتب نشود، اشكالى ندارد. [2] يادآور مى‌شويم كه موسيقى لهوى و مطرب آن است كه به سبب ويژگى هايى كه دارد، انسان را از خداوند متعال و فضايل اخلاقى دور نموده، به سمت بى بند و بارى گناه سوق دهد. مرجع تشخيص موضوع [هم‌] عرف است. [3]

توجه به يك نكته در اينجا ضرورى است و آن، اين كه «شنيدن» غنا يا موسيقىِ لهوى و طرب آور، حكم گوش دادن را ندارد. مگر در بعضى از موارد كه شنيدن از نظر عرف، گوش دادن محسوب مى‌شود. بنابراين شنيدن آن بدون توجه، اشكالى ندارد. [4]

از اين نكته مى‌توان استفاده كرد كه در مكان هايى كه موسيقى مطرب پخش مى‌شود و انسان مجبور است مدتى در آنجا باشد، مانند محل كار، اتوبوس‌ها [تاكسى‌ها، مجالس عروسى نزديكان و پارك‌ها، نمايشگاه‌ها، مغازه‌ها رستوران‌ها مانند آن‌] در صورت تحقق زمينه نهى از منكر، بيش از نهى از منكر زبانى، انسان وظيفه‌اى ندارد و چنانچه مؤثر واقع نشد، بايد از گوش دادن به خوانندگى و نوازندگى حرام خوددارى كند. در اين حال وقتى صدا بدون اختيار به گوش برسد، بر او گناهى نخواهد بود. [5]

گاه آدمى در تشخيص بين موسيقى مطرب و غير مطرب، شك مى‌كند. در اين حال، شنيدن موسيقى مشكوك مانعى ندارد. [6]

[1]. همان، پاسخ پرسش شماره ۱۱۵۲

[2]. پاسخ شماره ۱۱۳۴ و ۱۱۳۵

[3]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، اسخ شماره ۱۱۳۰، استفتائات، ج ۳، ص ۶۰۳

[4]. همان، پاسخ شماره ۱۱۵۹ و ۱۱۶۰

[5]. همان، پاسخ شماره ۱۱۳۹ و ۱۱۵۵ و ۱۱۵۹

[6]. استفتائات، ج ۳، ص ۶۰۳ – ۶۰۴

حضرت آيةاللَّه خامنه‌اى در باره اين سخن كه «موسيقى ريشه در اسلام دارد و با موسيقى مى‌توان به خدا رسيد (موسيقى عرفانى) فرموده‌اند: رسيدن به خدا و پى بردن به عظمت جهان هستى و شناختن خالق متعال از راه موسيقى نيست و ترويج موسيقى با هدفهاى نظام اسلامى منافات دارد. [1]

گوش دادن به «غنا» به طور مطلق حرام است، چه در خانه به تنهايى شنيده شود و يا در حضور ديگران، چه در او تأثير بگذارد يا خير. [2] حتى غناى زن براى شوهر و بر عكس. [3]

اما غنا چيست كه حرام است؟ غنا عبارت است از كشيدن صدا همراه با ترجيع با كيفيتى مخصوص كه متناسب مجالس لهو لعب و محافل طرب و معصيت باشد. [4]

خواندن هر چيزى اعم از شعر و نثر، قرآن و يا مدايح به نحو غنايى حرام است و حتى خواندن قرآن و دعاها و امثال آن به شيوه ياد شده، عقوبت بيشترى دارد. [5]

آواز خواندن به نحو غنايى در همه موارد (مرد براى زن محرم و نامحرم و بر عكس) حرام است، حتى گوش دادن به غنا، به منظور افزايش تمايل به همسر و يا به قصد لذت بردن از همسر، آن را مباح نمى‌كند. [6] در مجالس مولوديه‌ها نيز زنان نمى‌توانند به نحو غنايى بخوانند. [7]

[1]. احکام روابط زن و مرد، ص ۲۳۳، پاورقِی

[2]. ترجمه اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۱۳۶ و ۱۱۵۶

[3]. همان، پاسخ شماره ۱۱۵۶

[4]. همان، پاسخ شماره ۱۱۵۱: آِیت الله العظمِی فاضل: غنا آوازِی است که در آن، صدا را در گلو مِی‌گردانند که به زبان عرفِی چهچهه مِی‌گوِیند و طرب‌انگِیز هم باشد و مناسب مجالس لهو و لعب هم باشد. (احکام روابط زن و مرد، ص ۲۳۶)

[5]. همان، پاسخ شماره ۱۱۵۱

[6]. ترجمه اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۱۵۳

[7]. همان، پاسخ شماره ۱۱۴۳

حرمت آواز خواندن به نحو غنايى براى خانم‌ها، فقط در يك جا برداشته شده و آن هم در مجلس شب عروسى و مجلسى كه به طور عرفى قبل يا بعد از آن مى‌گيرند، مشروط به آن كه صداى آنان را نامحرم نشنود، اگرچه احتياط مستحب در ترك آن است. [1]

در مقابل آواز غنايى، آواز معمولى است كه زن مى‌تواند براى شوهرش بخواند. [2] نيز تك خوانى آقايان براى مردان يا براى زنان در صورتى كه به نحو غنايى نباشد و بر آن مفسده‌اى مترتب نشود، اشكال ندارد. حتى جمع خوانى زنان در بين خانم‌ها و يا در مقابل مردان نامحرم، اگر به نحو غنايى نباشد و بر آن مفسده‌اى مترتب نشود، اشكال‌ندارد. [3] آيت اللَّه خامنه‌اى، گوش دادن به صداى زن را اگر به صورت غنا نباشد و به قصد لذت و ريبه هم نباشد و مفسده‌اى هم بر آن مترتب نگردد، براى محرم و نامحرم جايز مى‌دانند. [4]

وقتى موسيقى مطرب حرام باشد، طبيعى است كه دعوت از نوازندگان براى اجراى موسيقى مطرب نيز حرام باشد، چه در مجلس مردانه و چه در مجلس زنانه. همچنين است دعوت از مداحان [و آواز خوانان‌] براى خواندن شعر به نحو غنايى. [5]

و نكته آخر آن كه به كارگيرى آلات موسيقى و آموختن و ياددادن نوازندگى براى اجراى برنامه‌هاى فرهنگى مفيد، اجراى سرودهاى ملى يا انقلابى يا هر امر حلال و مفيدى، تا زمانى كه به حد طرب و لهو مناسب با مجالس لهو و معصيت نرسد، اشكال ندارد. [6]

[1]. احکام روابط زن و مرد، ص ۲۳۷، پاورقِی؛ اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ شماره ۱۱۳۵

[2]. احکام روابط زن و مرد، ص ۲۳۹

[3]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ پرسش‌هاِی شماره ۱۱۴۶ و ۱۱۵۴؛ استفتائات، ج ۳، ص ۲۷۲

[4]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ پرسش‌ شماره ۱۱۴۶. آِیت الله العظمِی بهجت و آِیة الله مکارم، آوازخواندن زن در مقابل مردان را خالِی از مفسده ندانسته، لذا جاِیز نمِی‌دانند، مگر در پشت پرده و عدم مفسده، که آن هم احتِیاط مستحب در ترک آن است. آِیة الله مکارم مِی‌فرماِیند: در هر صورت اشکال دارد. (احکام روابط، ص ۲۴۰، پاورقِی)

[5]. احکام روابط زن و مرد، ص ۲۱۰ ۲۱۱

[6]. اجوبة الاستفتائات(ترجمه فارسِی)، پاسخ‌هاِی ۱۱۴۵ و ۱۱۴۶

۱. ملاك تشخيص موسيقى مطرب از غير مطرب چيست؟

۲. ملاك حرمت موسيقى چيست؟

۳. وظيفه انسان در مكانهايى كه موسيقى مطرب و حرام پخش مى‌شود چيست؟

۴. درباره غنا توضيح دهيد؟

۵. در چه صورت جمع خوانى زنان در مقابل مردان اشكال ندارد؟

در جهان امروز، بسيارى از زنان به تحصيل روى آورده و كثيرى نيز در بيرون از خانه به كار مشغول شده‌اند و تقريباً همه خانم‌ها براى خريد، به همراه همسر و پدر و يا به تنهايى، به مغازه‌ها مى‌روند. اين امور و مانند آن، زمينه ارتباط با مردان نامحرم را فراهم آورده است. ارتباط با نگاه كردن شروع مى‌شود و سپس با صحبت كردن ادامه مى‌يابد و گاه به تماس‌هاى بدنى مى‌انجامد.

احكام نگاه كردن در درس‌هاى قبل بيان شد. در اين درس، احكام صحبت با نا محرم و سپس تماس‌هاى بدنى بيان مى‌گردد. قبل از شروع احكام، ياد آور مى‌شويم كه دين مبين اسلام بر افزايش دانش و فهم و معرفت مسلمانان اعم از زن و مرد تأكيد كرده و از آنان مى‌خواهد كه با بصيرت به هستى بنگرند و عواقب زشت و پر از زيان انسان‌هاى كافر و مشرك و گناهكار گذشته را ببينند و خود طريق صحيح در پيش گيرند و عمر كوتاه را كه به سرعت سپرى مى‌شود، در انجام بهترين و شايسته‌ترين كارها به پايان رسانند.

بهترين كار در اين دنيا، عمل به تكليف در برابر خالق هستى بخش و سپس اندوختن زاد و توشه براى جهان آخرت است و بهترين توشه، تقوا است. [1]

خداوند متعال در عين دستور به كسب معرفت و دانش و يادگيرى احكام الهى، از زنان و مردان مى‌خواهد تا حدود الهى را در ارتباطات خود با يكديگر مراعات كنند و به هيچ بهانه‌اى مگر به اضطرار آن قوانين محكم رانقض نكنند. زمينه‌هاى نقض اين

[1]. بقره(۲)، آِیه ۹۷ ‌

قوانين، با ورود زنان به جامعه فراهم مى‌گردد و هواى نفس و شيطان، با وسوسه‌هاى مكرر، ياد خدا را از ذهن انسان برده، آدمى به نافرمانى امر خدا اقدام مى‌كند. پس همان طور كه در روايات شريف آمده و در احكام دينى بيان گرديده، تا آنجا كه ممكن است بايد مردان از زنان جدا باشند و در محيطها و مكان هايى كه به ناچار دركنار يكديگر قرار مى‌گيرند، حدود الهى را رعايت كنند تا زمينه‌ى خير و بركت و پيشرفت مهيا گردد و جامعه، راه رشد و تعالى را در پيش گيرد. پيامبر اكرم 6، در پاسخ زنى كه از ايشان پرسيد: جهاد و نماز جمعه و جماعات، عيادت از مريض‌ها براى شما مردان است و ما چگونه مى‌توانيم در اين پاداش‌هاى عظيم شريك شويم، فرمودند: به همه زنان اعلام كن كه خوش رفتارى يكى از شما با شوهرش و جلب رضايت او، با همه آن فضايل و اعمال مردان، برابرى مى‌كند. [1]

اين سخن پيامبر 6 گوياى اين نكته مهم است كه زنان مى‌توانند بدون آنكه از خانه خارج شوند، رضايت الهى را كسب و بدين ترتيب دنيا و آخرت خود را آباد كنند. از جمله مهم‌ترين وظايف زنان در خانه، تربيت فرزند است: «.. شغل تربيت فرزند، كه اين از همه شغل‌ها بالاتر است. يك فرزند خوب شما اگر به جامعه تحويل بدهيد، براى شما بهتر است از همه عالم، اگر يك انسان شما تربيت كنيد، براى شما به قدرى شرافت دارد [كه‌] من نمى‌توانم بيان كنم.» [2] «اين مادر كه بچه در دامن او بزرگ مى‌شود، ... شريف‌ترين شغل را دارد ... اين [شغل‌] همان بود كه خداى تبارك و تعالى در طول تاريخ براى انبيا فرستاد.» [3]

صحبت كردن با نامحرم، به غير ضرورت مكروه است، خصوصاً اگر مخاطب جوان‌باشد.

بنابراين مرد مى‌تواند بدون قصد لذت و ريبه و آلوده نشدن به گناه، در مواقع لازم با زن نامحرم صحبت كند. بنابراين اگر مردى بداند كه با صحبت با نامحرم، به گناه مى‌افتد،

[1]. المِیزان، ج ۴، ص ۳۷، به نقل از زن در آِینه جمال و جلال، ص ۴۱۵

[2]. صحِیفه نور، ج ۷، ص ۷۶

[3]. همان، ج ۶، ص ۲۶۱

نبايد با او صحبت كند، خواه نوع حرف زدنِ زن، مرد را به گناه بيندازد، خواه موضوع مورد بحث. عكس اين مطلب نيز صادق است، يعنى اگر مردى بداند كه زنى مى‌خواهد با او به قصد به گناه انداختن او صحبت كند، نبايد با او صحبت كند؛ چه گناه شهوانى باشد و چه غير آن، مانند غيبت، دروغ، تهمت و مانند آن. مرد نيز نبايد به گونه‌اى سخن بگويد كه نامحرم به حرام بيفتد.

مردانى كه علاقه دارند با زنان نامحرم هم صحبت شوند، در يك جا كار كنند، نزديك به هم بنشينند يا حتى حضور زن نامحرم موجب كار بيشتر آنان مى‌شود، علاقه‌مند هستند با نامحرمان شوخى و بذله گويى كنند و مانند آن بايد توجه داشته باشند كه شيطان در دل آنان رسوخ كرده است. [1]

زنان نيز مى‌توانند بدون قصد لذت و بدون تغيير صدا و نازك و لطيف كردن آن، و نيز در صورتى كه ترس افتادن در گناه نباشد، با مردان صحبت كنند. [2] اما جايز نيست خانمى به قصد به حرام انداختن نامحرم با او صحبت كند. خواه مطالبى را بگويد كه او به گناه بيفتد يا به گونه‌اى بگويد كه نامحرم به گناه آلوده شود، مانند تعريف صحنه‌هاى محرك و يا بيان چيزهايى كه نامحرم با شنيدن آن تحريك مى‌شود. [3] نامه‌نگارى با نامحرم [گفت‌وگوى تلفنى، كامپيوترى(چَت كردن) و امثال آن‌] و طرح مسائل عشقى و شهوانى در آنها نيز چون غالباً مفسده دارد جايز نيست. [4]

هر كس كه نگاه كردن به او جايز نيست، تماس بدنى نيز با او جايز نيست و هر گونه لمس كردن بدن با هر عضوى باشد حرام است و بايد از آن اجتناب كرد، حتى صورت و

[1]. احکام روابط خانواده، ص ۱۵۳ – ۱۵۷. امام خمِینِی(ره) چنِین مِی‌فرماِید: «سخن‌گفتن [زن با نامحرم] اگر مهِیج باشد، حرام است و اگر مهِیج نبوده و خوف فتنه هم در کار نباشد، احتِیاط مستحب آن است که ترک نماِید مگردر حال ضرورت، به وِیژه اگر مخاطب او جوان باشد.» (تحرِیر الوسِیله، ج ۲، کتاب النکاح، ص ۲۴۵، مسئله ۲۹)

[2]. تحرِیر الوسِیله، ج ۲، کتاب النکاح، ص ۲۴۵، مسئله ۲۹ (دار التعارف)

[3]. احکام روابط زن و مرد، ص ۱۵۸

[4]. ر.ک: همان، ص ۱۶۲، پاورقِی، نظرات آِیات عظام سِیستانِی، تبرِیزِی، مکارم، بهجت و گلپاِیگانِی؛ نِیز ساِیت hayaliw.gro، بخش پرسش‌هاِی متداول

دست‌ها كه نگاه كردن بدون ريبه به آن اشكال ندارد. از اين رو دست دادن با نامحرم، حرام است، مگر از روى لباس كه در اين حالت نيز به احتياط واجب، نبايد دست او را بفشارد. [1]

پيامبر اكرم 6 فرمود: هر كس با زن نامحرمى دست بدهد و مصافحه كند، روز قيامت با دست غل (و زنجير) شده به گردنش محشور مى‌شود. سپس امر مى‌شود تا او را به آتش ببرند.»

زنان و مردان روستايى و عشاير و مانند آن نيز نمى‌توانند به بهانه رسم و رسوم محلى و اعتقادات محلى، خلاف احكام شرع عمل كنند، مثلًا زنى با برادر شوهر خود دست دهد يا دختر عمو و پسر عمو با هم روبوسى و مصافحه كنند. حتى بهتر است كه از روى پارچه نيز اجتناب كنند. [3] اما تماسهايى كه در محل‌هاى شلوغ (مانند بازارها، تظاهرات، نماز جمعه، تشييع جنازه، حرم‌ها يا بيت اللَّه الحرام به طور ناخود آگاه بين زن و مرد نامحرم واقع مى‌شود اشكال ندارد، مشروط به آنكه براى اين كه تماس بگيرد عمداً به آنجا نرفته باشد. همچنين نشستن در كنار نامحرم در وسائل نقليه، بدون قصد لذت، اشكالى ندارد.

راه رفتن با نامحرم نيز به قصد لذت و ريبه حرام است و جايز نيست. همچنين مردان بنابر احتياط نبايد دختران نامحرم را از شش سالگى به بالا بغل كنند و روى پاى خود بگذارند يا ببوسند. [4]

بوسيدن هر جاى بدن محارم كه ديدن آن جايز باشد اشكال ندارد، مشروط به آن‌كه به قصد لذت نباشد. به طور كلى بوسيدن هر چيزى به قصد لذت شهوانى، حرام است، اعم از سنگ، چوب، مجسمه و ... (همسر استثناء شده است). [5]

[1]. تحرير الوسيله، امام خمينى(ره)، ج ۲، كتاب النكاح، مسئله ۲۰، ص ۲۴۳

[2]. وسائل الشيعه، ج ۲، ص ۱۹۸، حديث ۲۵۴۱۸

[3]. تحرير الوسيله، ج ۲: كتاب النكاح، مسئله ۲۰، ص ۲۴۳؛ احكام روابط زن و مرد، ص ۱۶۵

[4]. تحرير الوسيله، ج ۲، كتاب النكاح، مسئله ۲۵؛ استفتائات، ج ۳، ص ۲۷۵؛ احكام روابط زن و مرد، ص ۱۶۳ ۱۶۸

[5]. همان، ص ۱۷۰

بوسيدن عكس [امام شهدا و ...] به عنوان احترام و تبرك جستن و اظهار محبت، اشكال ندارد. [1]

مردان آزاد هستند تا شغلى متناسب با شأن فردى و خانوادگى خود برگزينند و كسى نمى‌تواند ديگرى را به اشتغال در كار خاصى مجبور كند. درآمد شغل نيز از آن خود اوست و مى‌تواند به دلخواه خود آن را به مصرف برساند. بديهى است پاره‌اى از كارها، حرام و پاره‌اى مكروه هستند كه در جاى خود از آنها بحث شده است.

زنان مجرد نيز مى‌توانند پس از رسيدن به سن رشد و بلوغ، آزادانه و در خور شأن و منزلت خانوادگى و اجتماعى خود، پييشه‌اى مشروع و آبرومند انتخاب كنند. اما رضايت پدر را بايد جلب كنند. [2]

اما زنان متأهل با دو شرط مى‌توانند به كارى در بيرون خانه مشغول شوند: اول آن كه اجازه همسر خود را براى بيرون رفتن از خانه جلب كرده باشند. [3] و ديگر آن كه شغل آنان شرافتمندانه و سازگار با شأن و حيثيت خانوادگى خود و همسرش باشد. [4]

دو شرط فوق، به حقوق همسران بر مى‌گردد و زنان مى‌توانند به هنگام عقد نكاح، با شوهر خود شرط كند كه بعد از ازدواج، ادامه تحصيل دهد و يا كار كند يا بتواند از منزل خارج شود. اگر عقد بر چنين شرطى بنا شد، شوهر نمى‌تواند بعد از ازدواج، همسرش را از تحصيل يا كار منع كند و يا از خارج شدن او جلوگيرى نمايد. [5]

اما اگر در زمان عقد، شرط نشده كه زن به كار (بيرون از منزل) مشغول باشد، يا عقد مبنى بر اين شرط واقع نشده، براى خارج شدن از منزل بايد از شوهر اجازه بگيرد و اگر بدون اجازه برود، ناشزه شده است. [6]

[1]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ پرسش شماره ۱۱۸۷

[2]. استفتائات از محضر امام خمينى، ج ۱، ص ۵۰۳

[3]. توضيح المسائل، مسئله ۲۴۱۲

[4]. چرا كه شوهر مى‌تواند زن خود را از حرفه يا صنعتى كه منافى مصالح خانوادگى يا حيثيات خود زن مى‌باشد، منع كند. (قانون مدنى، هوشنگ ناصر زاده، ماده ۱۱۱۷)

[5]. احكام خانواده، ص ۱۱۱؛ استفتائات، ج ۳، ص ۱۲۲ و ۱۲۳

[6]. استفتائات، ج ۳، ص ۱۵۳. نشوز، عدم اجراى وظايف زوجيت از طرف زن بدون وجود مانع شرعى و قانونى است كه در اين صورت وى استحقاق نفقه نخواهد داشت. (تحرير الوسيله، ج ۲، ص ۳۰۵)

در اشتغال به كار در خارج از خانه نيز بايد حدود الهى رعايت شود، يعنى هم با گناهى همراه نشود و هم به حقوق همسر و فرزندان لطمه‌اى وارد نگردد. با اين اوصاف، زنان مى‌توانند همانند مردان هم در بازار اقتصادى (خريد و فروش، كارهاى توليدى، آموزشى، هنرى و مانند آن) وارد شوند و هم در ادارات به كار ادارى مشغول شوند.

بديهى است مردان نيز بايد به هنگام مراجعه به زنان كارمند يا كاسب، حدود الهى را نگاه دارند و به مقدار نياز با آنان سخن بگويند و از نگاه‌هاى مستقيم و طولانى به چهره ايشان خوددارى ورزند. نيز از انجام حركات مهيج بپرهيزند؛ همان گونه كه زنان بايد ضمن حفظ عفت دينى، از صحبت‌هاى زايد و نيز نگاه‌هاى مديد يا خنده‌ها و كردارهاى تهييج كننده، در مقابل ارباب رجوع و يا كارمندان و فروشندگان مرد، خوددارى ورزند.

در روايات توصيه شده كه بعد از مشاغل اجتماعى كه اشتغال به آنها واجب كفايى است كارهايى را در پيش گيرند كه ارتباط كمترى با مردان داشته باشند، مانند بافندگى و ريسندگى. امروزه مشاغل بى‌شمارى را مى‌توان به اين مثال‌ها اضافه كرد: خياطى، گلدوزى، نويسندگى و پژوهشگرى، كار با رايانه، طراحى جلد كتاب و كارهاى گرافيكى، هنرهاى دستى و از اين قبيل.

مناسب است در اينجا به داستان برخورد حضرت موسى 7 و دختران حضرت شعيب 7 در مدين اشاره كنيم: آن گاه كه حضرت موسى بر سر چاه مدين رسيد، در كنار مردم، دو زن را ديد كه مراقب گوسفندان خويش بودند اما به چاه نزديك نمى‌شدند. حضرت موسى كنجكاو شد. از آنان پرسيد چرا جدا از مردم ايستاده‌اند و كارشان چيست؟ آن دو زن كه دختران حضرت شعيب 7 بودند، پاسخ دادند: منتظر هستيم چوپان‌ها بروند تا ما به گوسفندان خود آب دهيم. حضرت موسى به آنان كمك كرد تا زودتر گوسفندان خود را سيراب نمايند سپس به سايه‌اى روى آورد و خطاب به خداوند عرض كرد خدايا هر چه از خير و نيكى بر من فرستى من بدان نيازمندم.

وقتى حضرت شعيب متوجه كمك جوان غريبه‌اى به فرزندانش مى‌شود و صفات خوب او را از زبان آنها مى‌شنود، علاقه‌مند مى‌گردد كه او را ببيند و با او صحبت كند.

يكى از دختران شعيب، در حالى كه با كمال حيا راه مى‌رفت، به نزد موسى آمد و گفت:

پدرم تو را مى‌خواند تا در عوض آب دادن به گوسفندان، پاداشى به تو بدهد: [1] (فَجاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ) (قصص/ ۲۳ ۲۵)

اين داستان حاوى چند نكته است:

۱. دختران پيامبر خدا، به كار خارج از خانه مشغول بودند و منعى در اين زمينه نبوده است.

۲. دختران شعيب، با مردم ديگر مختلط نشده بودند، بلكه در محلى دورتر، به كار خويش مشغول بودند.

۳. برخوردهاى زنان با مردان و ظهور آنان در اجتماع و بازار و مراكز تحصيلى و عبادى و مانند آن، بايد با عفت و حياء همراه باشد.

پيامبر اكرم 6 نيز كار و كسب را بعد از فراگيرى احكام مربوط به آن واجب و فريضه بر مى‌شمرند: «طَلَبُ الكَسْبِ فَريضَةٌ بعَد الفريضَة» [2]

[1]. تفسِیر نمونه، ج ۱۶، ص ۵۶ – ۵۸

[2]. بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۷

۱. در مكان‌هاى عمومى كه مرد و زن در كنار يكديگر قرار مى‌گيرند، چگونه مى‌توان حدود الهى را حفظ كرد؟

۲. پيامبر اكرم 6 كدام عمل زنان را مساوى جهاد و نمازهاى جماعت مردان معرفى كرد؟

۳. بانوان با چه شرايطى مى‌توانند با نامحرمان صحبت كنند؟

۴. آيا لمس صورت و دست نامحرم، بدون قصد لذت جايز است؟

۵. زنان متأهل با حصول چه شرايطى مى‌توانند به كارى در بيرون از خانه مشغول شوند؟

«سرچشمه تمام خوبى‌ها، علم و دانش و ريشه تمام فسادها، جهل و بى سوادى است.» [1]

حضرت على 7 در اين سخن ارزنده، راه را براى دست يابى به خوبى‌ها و گريز از بديها و فسادها، نشان مى‌دهد و آن، فراگيرى علم و به چنگ آوردن چراغ دانش است.

در كلامى ديگر، انسانى كه در پى تعليم و تعلم نباشد، از جرگه انسان‌ها خارج شده و در رديف خار و خاشاك در آمده است: «النّاس ثلاثه: عالمٌ و متعلم و غثاء» [2]؛ به ديگر سخن: اى انسان‌ها و اى مؤمنان و اى شيعيان مرد و زن، در همه مراحل زندگى و در همه آنات عمر خود يا مدرس باشيد و يا دانشجو: و جز اين نباشيد!

فراگيرى پاره‌اى از علوم، واجب است كه در مرحله نخست، همان واجبات دينى، اعم از اعتقادات (اصول دين) و احكام لازم و سنت نبوى است و بر هر مرد و زن تكليف شرعى است كه احكام و مسائل مورد نياز خود را فرا گيرد. [3] اما تحصيل ساير دانش‌ها براى زنان، با حفظ حدود اسلامى و اخلاقى، مايه كمال و شايستگى است و در صورتى كه ضرورت‌هاى اجتماعى فراگيرى آن را ايجاب نمايد، گاهى تا حد «وجوب كفايى»، پيش مى‌رود. اما در موضوع علم آموزى بانوان، دو نكته بايد مورد توجه قرار گيرد: اول‌

[1]. غرر الحکم آمدِی، ص ۲۹

[2]. اصول کافِی، ج ۱، ص ۳۴

[3]. توضِیح المسائل، مسئله شماره ۱۱

پوشيدگى از اجانب و خوددارى از اختلاط با آنان و ديگرى، همكارى همه مردم در ايجاد فرهنگ سالم و مكان‌هاى مناسب براى ادامه تحصيل خانمها.

هر چقدر محيط كارى مردان از زنان جدا باشد، به همان ميزان از زمينه‌هاى وقوع گناه و فساد نيز كاسته مى‌شود. شرع مقدس اسلام براى ارتباط زنان با مردان نامحرم قوانين سخت و دقيقى را مقرر فرموده به عنوان مثال نگاه طولانى مرد به زن را به ويژه اگر همراه با لذت باشد، ممنوع اعلام كرده و سخن گفتن را نيز تنها به مقدار ضرورت و بدون تغيير در صدا جايز مى‌شمارد.

در درس‌ها و مباحث قبل، برخى از احكام نگاه و احكام صحبت با نامحرمان و نيز حكم تماس بدنى با ديگران بيان گرديد و گفته شد كه هر گونه تماس بدنى با نامحرمان، و نيز همه نگاه‌ها و صحبت‌هاى همراه با لذت؛ «و نيز لبخند زدن به صورت نامحرم و هر كارى كه موجب تهييج او شود» [1] ممنوع مى‌باشد. حتى در مورد محارم نيز (به جز همسر) بايد نگاه‌ها، صحبت‌ها و تماس‌ها خالى از ريبه و شهوت و لذت باشد. خداوند متعال مى‌خواهد كه نياز جنسى انسان كه نيازى طبيعى است و براى ادامه حيات بشرى، ضرورى، و از جمله بزرگ‌ترين نعمت‌هاى الهى است كه به انسان عطا شده، تنها در چارچوب خانه و از طريق همسر قانونى و شرعى انسان بر آورده گردد و آن گاه كه مرد يا زن از خانه به اجتماع قدم مى‌گذارد، تنها در فكر خدمت به جامعه و تلاش در مسير برآوردن نيازهاى ديگر دنيايى و آخرتى خود و خانواده‌اش باشد.

در اينجا تنها چند نكته در موضوع ارتباط تحصيلى زن و مرد نامحرم بازگو مى‌شود:

در مسير دانشگاه و مدرسه [و خيابان ...] دختران نبايد عمداً به پسران نگاه كنند و بر عكس. اما نگاه كوتاهِ ناخودآگاه كه ادامه نيابد، اشكالى ندارد.

نگاه كردن مردان به صورت و دست‌هاى استاد زن بدون قصد لذت بلا مانع است.

نگاه كردن زنان به سرو گردن، دست‌ها و آن قسمت از بدن استاد مرد، كه مردها

[1]. پرسمان (لوح فشرده). خودنماِیِی به منظور (تهِیِیج و) به حرام انداختن دِیگرِی حرام است، چه از طرف مرد باشد ِیا زن (احکام روابط، ص ۱۸۰ و ۱۸۲)

غالباً نمى‌پوشانند، به قصد بهتر فهميدن درس اشكالى ندارد. بديهى است هرگاه اين نگاه‌ها با لذت همراه شود، بايد از ادامه آن جلوگيرى و خوددارى كرد. [1]

دختران و پسران دانشجو، به حكمِ هم‌كلاسى بودن. گاه با يكديگر درباره موضوعات درسى و موضوعات و مرتبط با آن گفت و گو مى‌كنند. در اين ميان بعضى از اين صحبت‌ها، با خنده و شوخى [در حد معمول‌] همراه مى‌شود. اين كار اگر همراه با حجاب و بدون قصد ريبه و همراه با اطمينان به عدم وقوع مفاسد باشد اشكال ندارد و الا جايز نيست. [2] روشن است كه هر فرد خود بهتر مى‌تواند تشخيص دهد كه كجا از مرز فراتر رفته است «بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى‌ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ»؛ آدمى به نفس خويش بينا و آگاه است. [3] همچنين در صحبتهاى بين دختر و پسر، بايد به حد ضرورت اكتفا شود. ادامه تحصيل تا هر مقطعى، از نظر حضرت امام (ره) بلا مانع است، اما شرط آن، پوشيدگى از نامحرمان و خوددارى از اختلاط با آنها است، تا حدى كه اگر ادامه تحصيل مستلزم اختلاط با اجانب باشد و مفاسد دينى و اخلاقى در بر داشته باشد، بايد از ادامه تحصيل خوددارى كند. [4]

نكته ديگر در موضوع تحصيل، آن است كه اگر دو دانشجوى پسر و دختر و يا يك دانشجوى پسر به همراه استاد زن يا بر عكس، در كلاس يا آزمايشگاه يا كارگاه آموزشى و امثال آن باشند و غير آن دو كسى نباشد و ديگرى هم نتواند بدان محل وارد شود، چنانچه بترسند كه به حرام بيفتند، بايد از آنجا بيرون روند و ماندن آنها در آن مكان حرام است. [5]

برگزارى ارودهاى دانشجويى مختلط فى نفسه بلامانع است، اما در همين اردوها زمينه‌هاى ايجاد روابط نگاه و گفت و گو بيش از حد مجاز آن فراهم مى‌گردد، لذا هوشيارى و پارسايى بيش از پيش جوانان را مى‌طلبد.

[1]. استفتائات، ج ۳، ص ۱۲۲ و ۲۵۸ و ۲۵۹. برنامۀ «پرسمان»، (لوح فشرده حاوى ۸۸۰۰ پرسش از مقام معظم رهبرى، تنظيم از مركز فرهنگى نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، تهيه شده در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى)

[2]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۳۳۰

[3]. برنامه پرسمان. همان

[4]. توضيح المسائل، مسائل متفرقه، ص ۳۴۲، توضيح المسائل مراجع، ج ۲، ص ۶۷۶

[5]. توضيح المسائل، مسئله ۲۴۴۵

در اينجا دو مسئله شرعى ديگر بيان مى‌گردد:

اول آن كه اگر كسى به دليل نداشتن زن به حرام مى‌افتد، واجب است ازدواج كند. [1]

ديگر آن كه اجراى صيغه موقت يا دائم بين دختر و پسر، در صورتى كه دختر باكره باشد (قبلا ازدواج نكرده باشد)، بدون اجازه پدر صحيح نيست. [2]

از موارد مهم حضور بانوان در اجتماع، ورزش است. ورزش براى همه انسانها، اعم از زن و مرد، كه خواستار سلامت جسم و روح خود هستند، لازم است. اما در نوع ورزش و كيفيت آن بايد دقت شود.

بعد از انقلاب، برخى از ورزشها كه هويت انسانى و الهى بشر را خدشه دار مى‌كرد همانند كشتى كج، كشتى مردان و زنان با يكديگر، شناى مختلط، ورزشهايى كه در آن مربيان مرد، عهده دار آموزش زنان بودند و امثال آن، حذف شدند. درباره ورزش زنان، نكته مهم و قابل ذكر آن است كه ورزش بايد با موازين دينى از جمله عفاف و حرمت زن منافات نداشته باشد و موارد و محدوده‌ها رعايت شود. حضور بانوان ايران در سالهاى اخير در صحنه‌هاى جهانى ورزش، نشان از اهميتى دارد كه نظام اسلامى براى ورزش بانوان قائل است.

ورزش در جايى كه نامحرم نباشد و تجهيزات صوتى و تصويرى كه گاه باعث هتك حرمت مى‌گردند، به گونه مميزى و نظارت شده وجود داشته باشد [3]، و ورزش مورد نظر با جنس زن و لطافت و ظرافت طبيعى او مخالفتى نداشته باشد، جايز است. اما ورزش‌هايى كه هويت انسانى زن را نابود مى‌كند و حدود الهى در آنها مورد هتك و تجاوز قرار مى‌گيرد و حجم بدن و زينت‌هاى ويژه زن را آشكار مى‌كند، هرگز مطلوب اسلام نيست و بدان اجازه نداده است. [4]

[1]. همان، مسئله ۲۴۴۳

[2]. همان، مسئله ۲۳۷۶؛ احكام روابط زن و مرد، ص ۱۹۸

[3]. امروزه پيدايش گوشى‌هاى تلفن همراه كه مجهز به دوربين‌هاى فيلمبردارى و عكاسى هستند و نيزديگر دوربين‌هاى دقيق و بسيار كوچك، كه مى‌توانيم آنها را نوعى دوربين مخفى بناميم، امر ورزش به ويژه ورزش‌هايى مانند شنا را بر بانوان متديّن ما سخت كرده‌اند

[4]. با استفاده از حجاب و عفاف، مرورى دوباره، ناهيد طيبى، نشريه پيام زن، شماره ۲۱، ص ۶۰

امام خمينى(ره) ورزش بانوان با لباس‌هاى گشاد و روسرى و شلوار در پيش مرد نامحرم را اجازه نداده مى‌فرمايند: «از اين كار احتراز شود.» [1]

امام خمينى (ره) در عين حال كه به ارتباط بين زن و مرد (نامحرم) بسيار حساس بودند، به اين امر نيز عقيده داشتند كه زن با حفظ خود از گناه مى‌تواند بيشترين فعاليت را داشته باشند. [2] ايشان حضور بانوان در تظاهرات و راهپيمايى‌ها و انتخابات را لازم مى‌دانستند:

«در نظام اسلامى زن همان حقوقى را دارد كه مرد دارد؛ حق تحصيل، حق كار، حق مالكيت، حق رأى دادن، حق رأى گرفتن. در تمام جهاتى كه مرد حق دارد، زن هم حق دارد، ليكن آنچه مفسده مى‌آفريند، حرام است.»

«چرا با درس خواندن زن مخالف باشيم؟ چرا با كار كردن او مخالف باشيم؟ چرا زن نتواند كارهاى دولتى انجام دهد؟ چرا با مسافرت كردن زن مخالفت كنيم؟ زن چون مرد در تمام اينها آزاد است. زن هرگز با مرد فرقى ندارد. آرى در اسلام زن بايد حجاب داشته باشد.» [3]

بنابر سخنان رهبر كبير انقلاب و آن مرجع جامع الشرايط، زنان در همه مسائل اجتماعى و سياسى مى‌توانند شركت كنند و تأكيد ايشان بر رعايت حجاب و شرطى كه براى زنان در اين مورد گذاشته‌اند، يعنى جمله «ليكن آنچه مفسده مى‌آفريند»، حكايت از آن دارد كه زنان مسلمان مى‌توانند در كنار مردان مسلمان به فعاليت‌هاى اجتماعى بپردازند و در صحنه‌هاى ملى و بين المللى دانش و سياست و كار، وارد شوند، اما با رعايت اصول شرعى در برخورد با نامحرمان.

بانوان مسلمان كه تاكنون سهمى بيش از مردان در شكل دهى به انقلاب اسلامى و تداوم آن داشته‌اند، نبايد اجازه دهند زمينه‌هاى فساد در محل تحصيل يا كار و فعاليت‌ آنان ايجاد شود:

[1]. استفتائات، ج ۳، ص ۲۶۳

[2]. برداشت‌هاِیِی از سِیره امام خمِینِی(ره)، ص ۲۸۱

[3]. سِیماِی زن در کلام امام خمِینِی، ص ۱۴۸ – ۱۴۹

«از رفتن به دانشگاه و ادارات و ... به هيچ وجه جلوگيرى نمى‌شود. از چيزى كه جلوگيرى مى‌شود، فساد اخلاقى است كه زن و مرد نسبت به آن مساوى هستند. [1]» رعايت عفاف هم براى مردان در روابط با زنان در امور اجتماعى واجب است و هم براى زنان. ايشان معتقد بودند كه يك زن مى‌تواند علوم اسلامى را تا مقام اجتهاد در دين ادامه دهد [2] و حضور آنان در نمازهاى جمعه و جماعت، نه تنها كراهت ندارد كه‌گاه‌مطلوب‌است. [3]

شركت در مسائل سياسى را نيز براى زنان تكليف مى‌دانستند و مى‌فرمودند: «زن بايد در مقدرات اساسى مملكت دخالت كند» و خانم‌ها حق دارند در سياست دخالت بكنند، تكليفشان اين است.»

حتى با رعايت اصول اسلامى، به گونه‌اى كه به شخصيت زن لطمه‌اى نخورد و ديگران از حضور آنان براى مقاصد نفسانى خود بهره كشى نكنند، [5] در مسائل اجتماعى و سياسى وارد شوند و هم بر مجلس و هم بر كارهاى دولت نظارت كنند و در اين زمينه‌ها نظر خود را بيان دارند. [6]

«عفت عمومى»، به روابط اجتماعى و كارهاى سياسى مردان و زنان، مصونيت مى‌بخشد و كمك مى‌كند تا اين دو گروه تشكيل دهنده جامعه، با آرامش خاطر به وظايف عبادى، سياسى و اجتماعى خود عمل كنند. «امروز خانم‌ها ... روى آن عفت عمومى كارهاى اجتماعى و سياسى را انجام دهند.» [7]

عفت نيز با رعايت حدود روابط بين زن مرد مسلمان حاصل مى‌شود: نگاه بايد دور از لذت و ريبه باشد و به حداقل و مقدار ضرورت اكتفا گردد، صحبت، بايد به ميزان مورد نياز و به دور از هيجانات خاص بوده، رنگ لذت در آن نباشد و زن صداى خود را براى ديگرى رقيق و لطيف نكند، و از گفت و گوهاى بى دليل، نامه نگارى، لبخندهاى فساد برانگيز و هرچه برانگيزاننده قوه شهوت آدمى است، خوددارى گردد. لباس‌ها و حركات‌

[1]. همان، ص ۱۴۷

[2]. همان، ص ۱۴۸

[3]. همان، ص ۱۵۰

[4]. همان، ص ۱۳۹

[5]. صحِیفه نور، ج ۶، ص ۱۸۲

[6]. همان، ج ۱۳، ص ۷۰

[7]. همان، ص ۶۹

نيز متناسب با مقام و ارزش مرد و زن مؤمن و مسلمان در جامعه اسلامى باشد و سرانجام آن كه از هر گونه برخورد و تماس بدنى با يكديگر شديداً پرهيز گردد.

موارد مذكور، زمينه ساز شكل‌گيرى عفاف عمومى در جامعه، اعم از مراكز تحصيلى يا ادارات و مانند آن خواهد بود. بديهى است هر چه ارتباط مستقيم كارى مردان با زنان كمتر باشد، زمينه پيدايى عفت عمومى نيز فراهم‌تر خواهد بود:

«زن‌ها هم بايد در فعاليت‌هاى اجتماعى و سياسى همدوش مردها باشند. البته با حفظ آن چيزى كه اسلام فرموده است كه بحمداللَّه امروز در ايران جارى است.» [1]

«و البته اين قوانين كه محدوديت هايى را براى زنان و مردان در پيدايش فساد ايجاد مى‌كند، همه براى صلاح انسان‌ها است، همه قوانين اسلامى براى صلاح جامعه است. [2]»

بر زنان و مردان غيور و مؤمن ايران اسلامى است كه اگر دشمن بر بلاد مسلمانان و سر حدات آن هجوم نمايد، در راه مقابله با آن، از هر وسيله‌اى كه امكان داشته باشد، از بذل جان و مال دريغ نورزند [3]. اما جهاد ابتدايى بر زن‌ها واجب نيست، [4] ولى دفاع بر همگان واجب است [5] و همه بايد فنون جنگى را ياد بگيرند. [6]

امام خمينى (ره) به عنوان حاكم اسلامى و مرجع تقليد، آموزش نظامى را براى زن و مرد ضرورى مى‌دانستند و خدا را به اين جهت كه جوانان ايران دختر و پسر فنون رزمى را فرا گرفته و آماده دفاع از كشور اسلامى اند، شكر مى‌گفتند: «امروز بحمداللَّه جوانانى رزمنده از خواهران و برادران دارد كه با تعليمات نظامى در سر تاسر كشور قدرت تفكر را از دشمنان ايران و اسلام سلب [كرده‌اند] ...» [7]

[1]. صحيفه نور، ج ۱۸، ص ۲۶۴

[2]. همان، ج ۱۱، ص ۲۵۴

[3]. توضيح المسائل، مسئله ۲۸۲۶

[4]. استفتائات، ج ۳، ص ۴۳

[5]. صحيفه نور، ج ۱۹، ص ۲۸۰

[6]. همان، ج ۱۰، ص ۲۳۹

[7]. صحيفه نور، ج ۱۳۶، ص ۶۵

بديهى است در فراگيرى علوم و فنون نظامى همانند ديگر علوم، بايد شئون الهى رعايت گردد:

«آموزش نظامى براى بانوان با مراعات كامل وظايف شرعيه [و عدم مفسده‌] مانع ندارد و اگر موقوف است به اين كه نامحرم آنها را آموزش دهد، احتراز كنند.» [1]

دفاع از كشور اسلامى به منزله دفاع از مكتب اسلام و دين خدا است و نمى‌توان دفاع را بهانه‌اى دانست براى دست برداشتن از پاره‌اى اصول مسلم اسلامى، مانند آنچه بر روابط مرد و زن حاكم است. در صدر اسلام نيز زنان در دفاع و جهاد شركت و مردان را در دفاع از كيان اسلام و پيامبر آن تهييج مى‌كردند. حتى با سلاح، به دفاع از شخص پيامبر بر مى‌خاستند، اما هيچ گاه، حرام خدا را حلال نمى‌كردند و حكمى از احكام الهى را در امر روابط با نامحرمان، بر زمين نمى‌نهادند. [2]

در دفاع غير نظامى (فرهنگى) نيز زنان پيش قدم‌تر از مردان هستند. هجوم فرهنگى دشمن ابعاد بسيار وسيعى دارد و همه مراكز علمى، هنرى، تحصيلى و كارى را در خطر جدى قرار مى‌دهد. در اين ميان، زنان با حفظ شخصيت، منزلت و شأن و مقام عالى خود، سدى بسيار محكم در مقابل اين هجوم هستند. عمل به دستورات الهى در زمينه‌هاى عدم تشابه به كفار در نحوه آرايش و پوشش، خوددارى از پوشيدن لباس‌هاى شهرت و مهيج، روى آوردن به عبادت بيشتر و تشويق برادران و فرزندان و همسران به پارسايى و استفاده نكردن از برنامه‌هاى مغاير با اسلام كه در ديسك‌هاى فشرده )DC( و نوارهاى ويديويى ضبط شده و يا از طريق ماهواره‌ها پخش مى‌شود و سرانجام تربيت صحيح فرزندان و نظارت مستمر بر اعمال و رفتار فرزندان، نقش بسيار مهمى در خنثى سازى هجوم فرهنگى دشمن دارد.

[1]. استفتائات، ج ۳، ص ۳۶۰ و ۳۶۱

[2]. فروغ ابدِیت، ج ۲، ص ۴۷۹۴۹۰. همراهى يكى از همسران پيامبر با ايشان در جنگ‌ها، پرستارى حضرت زهرا (س) از مجروحان جنگ و حضور زنان در كربلا، نمونۀ حضور زنان در صحنه‌هاى جنگ و جهاد است. (سفينة البحار، ج ۲، ص ۴۲۵)
قبل و بعد از انقلاب اسلامى نيز زنان در بعضى موارد، مسلحانه به جنگ با دشمن رفتند و بعضى از آنها تا فرماندهى نيز رسيدند. (ر. ك: برداشتهايى از سيره امام خمينى، ص ۲۷۷؛ جايگاه زن در انديشه امام خمينى، ص ۲۰۵، ۲۰۹، ۲۱۰)

وقتى دفاع بر موازين محكم الهى استوار باشد، فردى به مانند امام خمينى، بدان افتخار مى‌كند:

«ما مفتخريم كه بانوان و زنان پيرو جوان و خرد و كلان در صحنه‌هاى فرهنگى و اقتصادى و نظامى حاضر و همدوش مردان يا بهتر از آنان در راه تعالى اسلام و مقاصد قرآن كريم فعاليت دارند.» [1]

[1]. از وصِیت‌نامه سِیاسِی الهِی امام خمِینِی، صحِیفه نور، ج ۲۱، ص ۱۷۲

۱. فراگيرى چه علومى بر همگان واجب است؟

۲. از نظر امام (ره) شرط ادامه تحصيل دختران و زنان در مقاطع گوناگون تحصيلى چيست؟

۳. نظر امام (ره) درباره حضور بانوان در فعاليت‌هاى اجتماعى و صحنه‌هاى ملى و بين‌المللى چيست؟

۴. «عفت» چگونه حاصل مى‌شود؟

۵. بانوان در فراگيرى فنون نظامى چه وظيفه‌اى بر عهده دارند؟

پزشك محرم نيست، لذا اگر پزشك به دليل نبودن پزشك هم جنس، لازم دانست به عضوى از بدن نامحرم نگاه كند، بايد به همان مقدار لازم اكتفا كند و يا اگر مى‌تواند بايد از روى لباس معاينه نمايد. همچنين در صورتى كه معالجه، بدون لمس ممكن باشد، نبايد بدن بيمار را لمس كند و در صورتى كه از روى لباس يا با دستكش امكان داشته باشد، لمس جايز نيست. [1]

مراجعه زنان به پزشك مردِ متخصص بيمارى‌هاى زنان، اگر همراه با نظر و لمس حرام باشد، جايز نيست، مگر مراجعه به پزشك زن حاذق و متخصص، غير ممكن يا سخت باشد. [2] در مورد پزشك عمومى يا ديگر پزشكان متخصص مرد و نيز راديولوژيست‌ها، مسئولان آزمايشگاه‌ها، سونوگرافى، تزريقات پانسمان و مانند آن نيز همين حكم جارى است، يعنى مراجعه زن به آنان (مردان) جايز نيست، مگر ضرورت حكم كند و معناى ضرورت در شرط جواز لمس زن يا نظر به او توسط پزشك و مانند آن اين است كه تشخيص بيمارى و درمان آن متوقف بر لمس و نظر باشد حدود و ضرورت هم بستگى به مقدار نياز دارد. [3]

[1]. توضيح المسائل، مسئله ۲۴۴۱۲۴۴۲؛ اجوبة الاستفتائات، پاسخ ۱۳۰۰ و ۱۲۹۸

[2]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ پرسش شماره ۱۳۰۳

[3]. استفتائات، ج ۳، ص ۲۶۸؛ اجوبة الاستفتائات (ترجمه فارسى)، پاسخ پرسشهاى ۱۲۹۶ و ۱۳۰۰

نگاه كردن پزشك به عورت بيمار همجنس خود در صورتى جايز است كه نگاه كردن با آينه ممكن نباشد و نگاه مستقيم و لمس ضرورت داشته باشد. [1]

همچنين عمل جراحى زيبايى فى نفسه اشكال ندارد، اما در عمل مذكور، پزشك غير همجنس تنها درصورتى مى‌تواند به بدن بيمار خود نگاه كند و آن را لمس نمايد كه جراحى به منظور درمان سوختگى و امثال آن باشد و پزشك چاره‌اى جز آن نداشته باشد. [2]

تحصيل علم پزشكى (و پرستارى و مانند آن [3]) از راه معايناتى كه به خودى خود حرام هستند مانند نگاه به نامحرم و لمس بدن غير همجنس، در مواردى كه يادگيرى اين علم و شناخت راههاى درمان بيمارى‌ها متوقف به آن باشد، اشكال ندارد. به شرط آن كه دانشجو اطمينان داشته باشد كه توانايى نجات انسانها در آينده متوقف به اطلاعاتى است كه از اين طريق به دست مى‌آيد. همچنين مطمئن باشد كه در آينده چنين بيماران نامحرمى به او مراجعه مى‌كنند و مسئوليت جان آنها را بر عهده خواهد داشت. [4]

امروزه از روش‌هاى جديدى براى لقاح نطفه مرد و زن، در داخل و خارج از رحم تحت نظر پزشك استفاده مى‌شود. طبيعى است كه اين كار نيز بايد در محدوده احكام خداوند باشد و گناهى در آن صورت نگيرد. مثلًا آنجا كه نياز به نظر و لمس باشد، در مرحله نخست پزشك مماثل و هم جنس باشد و در مرحله بعد، كار با آينه و دستكش بوده و در مرحله آخر به حداقل نظر مورد نياز اكتفا شود. [5]

آموزش رانندگى: آموزش رانندگى [براى زن‌] با كمك و راهنمايى مرد اجنبى در صورتى كه با مواظبت بر حجاب و عفاف و اطمينان به عدم وقوع در مفاسد همراه باشد،

[1]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ پرسشهاى ۱۳۰۲ و ۱۲۹۸

[2]. همان، پاسخ شماره ۱۲۹۴ و ۱۳۰۱

[3]. همان، پاسخ شماره ۱۳۱۸

[4]. ر. ك: سايتwww.hayaliw.ir بخش پاسخ به استفتائات از مقام معظم رهبرى؛ اجوبة الاستفتائات، پاسخ شماره ۱۳۱۱

[5]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ پرسش‌هاى ۱۲۹۹، ۱۲۷۲، ۱۳۰۰ و ۱۳۰۲، ۱۳۱۱

اشكال ندارد، ولى در عين حال شايسته است كه يكى از محارم وى همراه او باشد. بلكه اولى اين است كه آموزش رانندگى به كمك مربى زن يا يكى از محارم صورت بگيرد. [1]

[1]. اجوبة الاستفتائات (ترجمه فارسى)، پاسخ به پرسش شماره ۱۳۲۹

[2]. همان، پاسخهاى ۱۴۳۴ تا ۱۴۳۹

[3]. همان، پاسخ شماره ۱۱۸۶

[4]. اجوبة الاستفتائات، پاسخ‌هاى شماره ۱۱۷۰، ۱۱۷۱، ۱۱۷۲، ۱۱۷۸ و ۱۱۸۰ حضرت آية الله خامنه‌اى مى‌فرمايند: اصل رقصيدن اشكال ندارد، مگر اين كه مستلزم فعل حرامى باشد و در اين مسئله فرقى بين انواع رقص‌ها نيست. (احكام روابط زن و مرد، ص ۲۱۹، پاورقى) اما ديگر مراجع معظم، غالباً به عدم جواز رقص، حتى مرد براى همسرش فتوا داده و تنها رقص زن براى همسر خود به دور از افعال حرام ديگر را جايز دانسته‌اند. (احكام روابط زن و مرد ص ۲۲۰۲۲۳)

رقص كودك غير بالغ چه پسر و چه دختر به دليل آن كه تكليفى ندارد، بلا اشكال است، اما سزاوار نيست افراد بالغ او را به رقص تشويق كنند. [1] و نگاه كردن به آنها نيز اگر باعث تأييد فرد گناهكار و تجرى و ترتب فساد نشود، اشكال ندارد. [2]

در چنين مجالسى، تكليف امر به معروف و نهى از منكر با عدم احتمال تأثير نيز ساقط است. ولى اگر خروج از آن مجالس به عنوان اعتراض، مصداق نهى از منكر باشد، واجب است. [4]

بنابراين مى‌توان در مجالس عروسى كه احتمال رقص در آنها وجود دارد، تا زمانى كه به عنوان تأييد مرتكب كار حرام محسوب نشود و موجب ابتلا به حرام هم نشود، شركت كرد. [5]

«داماد» بودن از مستثنيات نيست، در نتيجه خانم‌هاى نامحرم بايد در مجلس عروسى، مقابل داماد حجاب كامل خود را رعايت كنند. [6] و اگر خانمى [عروس‌] بداند چنانچه بدون حجاب كامل عكس بگيرد، عكس او در بين فاميل پخش مى‌شود و نامحرم نيز او را مى‌بيند، جايز نيست عكس بدون حجاب بيندازد. [7]

نامزدى: اگر مراد از نامزدى اين باشد كه زن و مردى قصد داشته باشند با يكديگر

[1]. همان، پاسخ شماره ۱۱۷۶

[2]. همان، پاسخ شماره ۱۱۷۰

[3]. همان، پاسخ شماره ۱۴۲۶

[4]. اجوبة الاستفتائات، پاسخهاى شماره ۱۴۲۶، ۱۴۲۷ و ۱۴۲۸

[5]. همان، پاسخ شماره ۱۴۲۶

[6]. احكام روابط زن و مرد، ص ۲۵۶

[7]. همان، ص ۲۵۸

ازدواج بكنند، ولى هيچ گونه صيغه محرميتى بين آنان منعقد نشده باشد، زن و مرد به يكديگر نامحرم هستند و هيچ گونه فرقى با ديگر نامحرم‌ها ندارند. و اگر دختر باكره باشد، دختر و پسر [نامزد] نمى‌توانند بدون اجازه پدر دختر، بين خود صيغه موقت بخوانند. [1]

در دوران قبل از نامزدى و بعد از آن، هر يك از زوجين مى‌توانند از هر كسى درباره زوج خود يا خانواده وى، اگر دخيل در ازدواج باشد تحقيق كند، اگرچه مستلزم يافتن عيوبى از او و يا خانواده وى باشد. [2] همچنين دختر و پسرى كه قصد دارند با يكديگر ازدواج كنند، مى‌توانند درباره آينده زندگى خود و اخذ اطلاعات بيشتر از يكديگر، با رعايت موازين شرعى با هم به هر ميزان صحبت كنند. [3]

[1]. احكام روابط زن و مرد، ص ۱۹۷ و ۱۹۸. اگر زوجين بخواهند قبل از اتمام زمان عقد موقت، صيغۀ عقد دائم اجرا نمايند، بايد مرد زمان باقيمانده را به زن هبه كند، در غير اين صورت، عقد دائم آنها باطل است و بايد بعد از سپرى شدن زمان صيغه و يا بخشيدن مدت باقيمانده، دوباره اجراى عقد دائم بنمايند (همان، ص ۱۹۹)

[2]. همان، ص ۱۸۸

[3]. استفتائات از محضر امام خمينى، ج ۳، ص ۸۲

[4]. توضيح المسائل، مسئله ۲۴۴۵. برخى از مراجع، نماز خواندن آنها را نيز در اين مكان، صحيح نمى‌دانند، مگر آن كه احتمال فساد نرود يا ديگران بتوانند وارد شوند. (احكام روابط، ص ۱۷۸)

[5]. استفتائات، ج ۳، ص ۶۱۰

[6]. اجوبة الاستفتائات (ترجمه فارسى)، پاسخ پرسشهاى شماره ۱۱۸۱ و ۱۱۸۲

[1]. توضيح المسائل، مسائل متفرقه

[2]. توضيح المسائل، مسئله ۲۳۹۷؛ استفتائات، ج ۳، ص ۱۲۷

پرسش‌

۱. در چه زمانى مى‌توان با وجود پزشك همجنس به پزشك غير همجنس مراجعه كرد؟

۲. رقص مردان در مجلس عروسى و شادى فرزندان خود چه حكمى دارد؟

۳. نظر مقام معظم رهبرى درباره شركت در مجالس عروسى نزديكان كه گناه در آن صورت مى‌گيرد چيست و تكليف امر به معروف و نهى از منكر در اين مجالس چگونه است؟

۴. آيا دختران مى‌توانند بدون اجازه پدر خود به ازدواج موقت يا دائم كسى درآيند؟

۵. آيا زن مسلمان مى‌تواند به ازدواج موقت غير مسلمان در آيد؟

۱ اجوبة الاستفتائات (ترجمه فارسى)، آيت اللَّه حاج سيدعلى خامنه‌اى، (يك جلدى)، انتشارات بين المللى هدى، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۸۲

۲ احكام بانوان، محمد وحيدى خراسانى، چاپ سى و ششم، بوستان كتاب، قم، ۱۳۸۳

۳ احكام خانواده عبدالرحيم موگهى، اول، بوستان، كتاب، قم،۱۳۷۱

۴ احكام روابط زن و مرد و مسائل اجتماعى آنان، سيد مسعود معصومى‌چاپ‌سى‌ويكم، بوستان ‌كتاب، قم، ۱۳۸۲

۵ استفتائات از محضر امام خمينى(سه جلدى)، چاپ اول، دفتر انتشارات اسلامى قم،۱۳۸۱

۶ تحرير الوسيله، امام خمينى(ره)، (دو جلدى)، دارالتعارف، بيروت،۱۴۰۱ق

۷ توضيح المسائل، امام خمينى(ره)، مؤسسه نشر و تنظيم آثار امام خمينى، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۸۱

۸ توضيح المسائل مراجع، تهيه و تنظيم از سيد محسن بنى هاشمى خمينى، چاپ سوم دفتر انتشارات اسلامى، قم، ۱۳۷۸

۹ برداشت‌هايى از سيره امام خمينى، غلامعلى رجايى، چاپ چهارم، نشر عروج، تهران، ۱۳۷۸

۱۰ جايگاه زن در انديشه امام خمينى، چاپ هفتم، مؤسسه نشر و تنظيم آثار امام خمينى(ره)، تهران، ۱۳۷۸

۱۱ ۳۸۰ استفتاء جديد از امام خمينى چاپ اول، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بيت، قم ۱۴۰۴ ق.

۱۲ صحيفه نور، امام خمينى، وزارت ارشاد اسلامى

۱۳ فقه خانواده، على اصغر الهامى‌نيا، اول، پژوهشكده تحقيقات اسلامى، قم،۱۳۸۳

۱۴ لوح فشرده (CD) پرسمان (مجموعه ۸۸۰۰ پرسش از دفتر مقام معظم رهبرى)، تدوين از مركز فرهنگى نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‌ها، تهيه شده در مركز تحقيقات علوم كامپيوترى علوم اسلامى.

۱۵ مسائل ازدواج و حقوق خانواده، على اكبر بابازاده، چاپ چهارم دفتر تحقيقات و انتشارات بدر، تهران، ۱۳۷۸

۱۶ مسئله زن، اسلام و فمينيسم، محمد منصورنژاد، اول، برگ زيتون، تهران، ۱۳۸۱.